اقتصاد در خانواده-۳

مصرف در خانواده

«از امام رضا(علیه السلام) درباره چگونگی خرج در خانواده جویا شدم. آن حضرت فرمود: «حد وسط» بین دو روش مکروه و ناپسند، . . . [بین] زیاده روی و سخت‌گیری.»(۱)

روش صحیح مصرف در خانواده چگونه می‌باشد؟

برای داشتن مصرف صحیح، برنامه‌ریزی اقتصادی لازم است. از آنجا که مصرف برای تأمین نیاز می‌باشد و نیازها هم هر روز تنوع و تعدد بیشتری می‌یابد و از طرف دیگر منابع درآمدی خانواده محدود می‌باشد، باید نیازها را طبقه بندی و تعیین اولویت کرد تا بین درآمد و هزینه‌ها ایجاد تعادل شود.

اولویت‌های مصرف و مخارج خانواده

از یک دیدگاه، نیازها دو گونه‌اند: نیازهای واقعی و نیازهای غیر واقعی و جعلی. به عبارتی، برخی از نیازها برخاسته از وضعیت طبیعی وجود انسان است مثل نیاز به خوراک، پوشاک، مسکن، آموزش و بهداشت، تفریح و سرگرمی، مسافرت، رفت و آمد و مصاحبت با دیگران و برخی دیگر نیازهایی است که انسان برای خودش ایجاد و جعل می‌کند مثل نیاز به سیگار و یا وقتی برای گذران زندگی یک خانواده ۳-۴ نفری یک خانه ۱۰۰ متری کافی است به دلیل چشم و هم چشمی احساس نیاز به یک خانه ۳۰۰ متری می‌شود که تازه باید با انواع و اقسام وسایل و مبلمان هم آراسته شود.

انسان نمی‌تواند بدون برآوردن نیازهای طبیعی و خواسته‌های مادی(در حد معقول و متعادل) زندگی مطلوب و معنوی خود را تأمین کند، لذا در اسلام تلاش مرد برای تهیه معاش خانواده و تأمین سلامتی و آبروی آنها ستوده شده است. مثل سخن شریف امام کاظم(علیه السلام) که می‌فرمایند: «هر کس روزی را از راه حلال، برای خود و خانواده‌اش فراهم آورد، مانند مجاهد در راه خدا است. »(۲)

چه خوب و نیکو است که زن و شوهرهای جوان از آغاز زندگی با همفکری و گفتگو برای وضعیت اقتصادی آینده ی خود برنامه‌ریزی داشته باشند تا بتوانند بهتر بر مشکلات اقتصادی فائق شوند و رفاه نسبی برای خود فراهم نمایند وحتی بیشتر از آن بتوانند به دیگران هم کمک کنند. در برنامه‌ریزی اقتصادی ابتدا باید:

۱–با تعیین هدف، اطلاعات لازم را جمع‌آوری کرد.

۲–بودجه خانواده با پیش‌بینی نمود.

۳–راه های مختلف برای اجرایی نمودن بودجه خانواده در نظر گرفت.

هدف کلی در برنامه‌ریزی اقتصادی، داشتن خانواده‌ای سالم و موفق از نظر جسمانی ـ روانی می‌باشد. خانواده‌ای که اعضای آن از نظر رفتار اقتصادی عاقلانه و سنجیده و با حفظ تعادل بین دخل و خرج با آبرومندی و دور از افراط و تفریط، عمل نمایند. لذا گام اول جمع‌آوری اطلاعات است و برای این امر هم مهمترین کار یادداشت نمودن هزینه‌ها و درآمد خانواده است. با اینکار علاوه بر مشخص شدن هزینه‌های انجام شده، امکان تحلیل و بررسی آنها فراهم می‌شود.

تعیین اینکه مهمترین رقم مخارج مربوط به کدام خرید و تا چه اندازه ضروری و حیاتی بوده، کمک بزرگی برای برنامه‌ریزی بودجه خانواده می‌باشد. در واقع با نوشتن مخارج و حساب و کتاب کردن‌ها، خانواده متوجه می‌شود اگر بی جهت پول صرف مخارجی گردیده که باید نمی‌شد در آینده از خرج آن جلوگیری کند.

چنانچه درآمد خانواده با مخارج موازنه ندارد نحوه خرج کردن درآمد بایستی تغییر کند، تا با تغییر هزینه و کمترین فشار به خانواده، کمترین احساس محرومیت از مصرف کالاها و خدمات فراهم شود. علاوه بر این از حساب ها می‌توان به عنوان اسنادی برای قانع کردن افراد مخالف در خانواده استفاده نمود تا مانعی برای زیاده روی آنها باشد.

اگر خانواده دارای اصافه درآمد باشد، بهتر است که آن را پس انداز نماید و یا آن را با روش صحیحی سرمایه‌گذاری نماید تا سود بازگشتی بیشتری را نصیب خانواده نماید و یا در مسیر سالمی به دیگران کمک گردد. بهر حال اضافه درآمد صرف ریخت و پاش و اسراف نشود. در روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شده است که ایشان فرمودند:

«(از جمله نشانه های) مردانگی شکوفاسازی مال است.»(۳)

امام رضا(علیه السلام): «خدای متعال هیچ خوردنی و پوشیدنی را جایز نکرد مگر آنچه که در آن سود و صلاح است وهیچ چیز را منع نکرده است مگر آنچه که در آن زیان و نابودی و تباهی است. پس هر چه سودمند و توانبخش جسم باشد و به بدن آدمی نیرو بدهد، حلال است…»(۴)

از مهمترین نیازهای انسان، نیاز به خوراک به معنی اعم آن شامل آب، غذا، میوه، . . . می‌باشد. نیاز انسان به غذا و آب چنان زیاد است که بدون آن بیش از چند روزی را نمی‌تواند زنده بماند. لذا اولویت اول در تأمین نیازهای مادی، تأمین نیازهای غذایی است که باید بدون افراط و تفریط به آن پرداخته شود چنان که امام رضا(علیه السلام) می‌فرمایند:

«اگر مردم حد میانه را در خوراک رعایت می‌کردند، بدن‌هایشان پایدار می‌ماند»(۵)

بدون غذای سالم، زنده ماندن امکان ندارد. برای فعالیت‌های مختلف بدن در سنین کودکی و جوانی و پیری به مواد غذایی گوناگونی نیاز است که عمدتاً به ۴ گروه اصلی تقسیم می‌شوند که عبارتند از: پروتئین‌ها، ویتامین‌ها، قندها و چربی ها. البته می‌توان در برخی شرایط جایگزین‌هایی را در سبد غذایی خانواده قرار داد مثلاً در مصرف گوشت می‌توان از سویا و یا قارچ استفاده کرد و به جای مصرف برنج و نان، سیب زمینی یا ماکارونی را به کار برد.

در مورد نگهداری مواد غذایی باید توجه داشت که مواد غذایی عمدتاً به دو گروه می‌توان نگهداری کرد، درجه یخچال باید بین ۱ الی ۴ درجه سانتی گراد باشد تا فعالیت میکروب‌ها را کند نماید. دمای فریزر معمولاً حدود ۲۰- درجه سانتی گراد می‌باشد.

در مورد استفاده از یخچال و فریزر به نکاتی باید توجه نمود:

۱– بیش از حد معمول و ظرفیت آن پر نشود.

۲– درب آنها بیش از مدت لازم باز نماند و زود بسته شود تا گرما وارد نشود.

۳– ذوب کردن یخ یخجال به طور منظم موجب خنک شدن و کاهش مصرف برق می‌شود.

۴– از کنار هم چیدن و چسباندن مواد غذایی پرهیز شود چون باعث اختلال در جریان گردش هوا و افزایش مصرف برق می‌شود.

۵– غذاهای در معرض فساد را بایستی در قسمت‌های بالایی یخچال که سردتر است نگهداری نمود.

در مورد غذاهای فاسد نشدنی، باید توجه نمود که اگر انبار مناسبی برای نگهداری آنها در خانه باشد می‌توان برای مصرف چند ماه یکجا خرید. مثلاً غلات و حبوبات را می‌توان در ظروف سربسته که به طور کامل هم پر شده باشد نگهداری کرد. برنج را تا ۱۰% وزن آن می‌توان نمک زد و با آن به خوبی مخلوط نمود تا نمک رطوبت موجود در محیط را جذب کند و حشرات نتوانند در آن رشد نمایند.

در مورد نگهداری سبزیحات و میوه‌ها باید سعی نمود که از یخ زدگی، پژمردگی و پلاسیدگی و سبز شدن آنها جلوگیری نمود. روش خشک کردن از بهترین روش های نگهداری طولانی مدت سبزیجات و میوه‌ها است. فریز کردن(۶) هم روش دیگری است ولی عملاً ارزش غذایی مواد خشک شده بالاتر از مواد یخ زده است. به خصوص آنکه اصل در طبیعت انسان و سلامتی او آن است که غذای فصل و تازه را بخورد و هر چه غذا به طبیعت اصلی خود نزدیکتر باشد و از سرخ شدن و فریز شدن و دوباره آماده و گرم شدن حفظ شود مواد غذایی آن بیشتر و با کیفیت تر است.

برای رفع انجماد گوشت باید سعی داشت که خونابه کمتری از آن خارج شود(چون خونابه‌ای که از آن خارج می‌شود دارای مقدار زیادی ویتامین و املاح و پروتئین‌های محلول است). انجماد در فریزر سریع انجام شود زیرا گوشت بعد از ذوب شدن به میکروب‌ها بسیار حساس است و لذا زود باید مورد استفاده قرار گیرد. برای پخت گوشت باید از حرارت ملایم استفاده کرد تا گوشت به خوبی نرم و آبدار شود، زیرا حرارت بالا سبب سفتی گوشت می‌شود. برای چرخ کردن گوشت باید از ماشین تمیز و خشک استفاده شود.

موارد دیگری که در اولویت مصرف مواد غذایی قرار دارند چنین می‌باشد:

۰۱ تغذیه زنان باردار باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد. این کار در درازمدت به نفع خانواده خواهد بود. تغذیه خوب علاوه بر تأثیر مثبتی که بر زایمان دارد، موجب رشد کامل جنین خواهد شد و از آنجا که پیشگیری مقدم بر درمان است از هزینه‌های گزاف بیماری‌های احتمالی مادر و نوزاد بعد از زایمان و نیز تغذیه نوزاد با شیرخشک جلوگیری خواهد کرد.

۰۲ تغذیه صحیح کودکان در سنین بلوغ(به خصوص دختران) عامل مهمی در صرفه‌جویی‌های درازمدت بهداشتی و درمانی و دوران های بزرگسالی و پیری آنها خواهد بود.

۰۳ بیماران و سالخوردگان هم در اولویت تغذیه‌ای قرار دارند. تغذیه خوب، دوران درمان بیماران را کاهش می‌دهد و تغذیه مناسب سالخوردگان مانع ضعیف و بدتر شدن وضع آنها می‌شود.

معمولاً صاحبان کالا و تجارت پیشگان برای فروش کالاهای خود تبلیغات وسیع و پر جاذبه‌ای انجام می‌دهند، هم چنین بسته بندی زیبا و رنگارنگ کالاها که در طبقات مغازه‌ها و سوپر مارکتها بر روی هم چیده شده عامل مهمی برای مصرف بیشتر و بیشتر خانواده‌ها شده است. ولی اولیاء خانواده به خصوص «زنان»نقش مهمی را در ایجاد و حفظ یا از بین بردن یک عادت غذایی خوب یا بد دارند، در خرید و مصرف کالاهای تغذیه‌ای به شدت باید مراقب بود که فریب زرق و برقهای ظاهری را نخورده و به درصد تغذیه‌ای و بهداشتی کالا توجه نمود.

مصرف غذاهایی چون کالباس، سوسیس، همبرگر و کلاً گوشت‌های مخلوط و هم چنین چیپس‌ها و پفکها از جانب هیچ کارشناس تغذیه‌ای توصیه نمی‌شود و برای مصرف کالاهایی مثل شکلاتها، شیرینی‌ها و نوشابه‌های صنعتی باید محدودیت قائل شد.

۰۵ در مدیریت آگاهانه ی خانواده، خرید مواد غذایی به مقدار لازم و کافی انجام می‌شود. به خصوص در میهمانی‌ها لازم است دقت شود که به عنوان میهمان به اندازه و درست غذا بخوریم و به عنوان میزبان نیز بیش از اندازه و با تنوع زیاد غذا تهیه نکنیم، این مسأله علاوه بر صرف هزینه ی مادی و زمانی بیشتر، برای سلامتی هم مضر است و چنانچه غذا زیاد آمد با نگهداری صحیح آن در یخچال یا فریزر یا اطعام به نیازمندان از اتلاف آنها جلوگیری کنیم.

می‌توان سالاد و میوه‌های زیاد آمده را در ظروف دردار یا کیسه‌های پلاستیکی در یخچال تا چند روز و غذاهای اضافی را در ظروف محکم دردار تا مدتی در فریزر نگهداری نمود. سالاد را می‌توان از ابتدا بدون سس سرو نمود تا در صورت زیاد آمدن نگهداری آن تا ۲-۳ روز امکان داشته باشد.

۰۶ امروزه که با مشکل تقریباً غیر قابل گریزی به نام «آلودگی هوا»روبرو هستیم، باید مراقب باشیم با مصرف غذاهای چرب، شور و خیلی شیرین احتمال ابتلا به بیماری‌هایی مثل سرطانها، پوکی استخوان، ناراحتی‌های قلب و گوارش را افزایش ندهیم.

پوشاک

«ای فرزندان آدم! برای شما لباس را آفریدیم تا زشتی‌های بدن شما را بپوشاند و زینت شما باشد. »(۷)

لباس، زینت بدن و پوشش و حفاظ آن از سرما و گرما می‌باشد. نعمتی را که خدای لطیف و رحیم به وسیله ی ایجاد مواد اولیه و تهیه و استفاده، آن را در اختیار بشر قرار داده است. لباس هایی از کتان و پنبه و پشم و ابریشم و حریر برای حفظ و زینت بدن، لباسهایی مثل زره که برای دفاع از بدن در مقابل دشمنان است.

باید توجه داشت که بخش دیگری از مصرف خانواده به تهیه پوشاک تعلق می‌گیرد. هر چند که در بخش خوراک به دلیل مصرف دائمی، درآمد پی در پی به مواد غذایی تبدیل می‌شود ولی این سرعت در مورد تهیه ی لباس این گونه نیست. به خصوص در سنین بعد از کودکی و بلوغ که رشد بدن تقریباً متوقف می‌شود، می‌توان لباس ها را با مدت زمانی بین چند ماه تا چند سال استفاده نمود.

نکاتی در مورد لباس

۱٫ در نگرش اخلاقی، لباس پوشیدن به قصد تفاخر و خودنمایی مردود شمرده شده است و اصلاً در شأن انسانی که تمام هستی برای او آفریده شده است(۸)نیست که با چند قطعه پارچه و مقداری وسایل زینتی بخواهد بر دیگران فخر بفروشد و مرتبه انسانی خود را خوار نماید و یا از این جهت به دیگران با چشم حقارت بنگرد.

۲ . هر چند که اسراف در پوشاک مثل اسراف در هر امر دیگری صحیح نیست ولی باید دقت نمود که داشتن چند دست لباس برای مصارف مختلف در زندگی، اسراف نیست. چنان چه شخصی از امام کاظم(علیه السلام) سؤال نمود. «انسان دارای ده پیراهن باشد اسراف است؟ فرمودند: نه و این بیشتر موجب نگاه داری لباس های اوست. لیکن اسراف آن است که لباس آبرومند(و قیمتی) خود را در جاهای کثیف و یا به هنگام اشتغال به کار روزانه و گل و خاک بپوشی. »(۹)

لذا لباس متعدد داشتن، خود، نوعی رعایت اقتصاد است، زیرا که اگر یک لباس مدام پوشیده شود زود کهنه و پاره می‌شود و اگر چند لباس باشد و به نوبت پوشیده شود برای زمان بیشتری دوام می‌آورد.

۰۳ شخصیت اجتماعی افراد، معمولاً به نوع لباس آنان ارتباط دارد. افراد جامعه باید به این توجه داشته باشند و لباسی که مایه آبرو و حیثیت اجتماعی است، در هر جا نپوشند و آن را درست نگهداری کنند تا دوام بیشتری داشته باشد و دوباره نیاز به خریدن چنین لباسی پیدا نشود. و از آنجا که برخی از صاحبان عمده ی تجارت مایلند با سوءاستفاده از روحیه تنوع‌طلبی زنان مُد پرستی را ترویج نمایند با خرد ورزی و مدیریت و استفاده صحیح از لباسها، می‌توان از این خطر بزرگ در امان ماند.

۰۴ پوشیدن لباسی که باعث تحریک جنسی شود برای غیر همسر حرام است. پوشیدن لباسهای تنگ و چسبان وبدن نما صحیح نیست. این نوع لباسها از آن جهت که حجم اندام های جنسی انسان را در معرض دید همگان قرار می‌دهد، باعث می‌شود نگاه دیگران به خصوص جنس مخالف به انسان نگاهی پست و لذت‌جویانه باشد و از حیثیت و ارزش انسان بکاهد.

۰۵ رنگ لباس به خصوص در محیط خانه؛ بهتر است شاد و روشن باشد تا به شادابی فرد و سایر افراد خانواده کمک کند ولی در منظر نامحرم لباس باید از حیث طرح و رنگ به گونه‌ای باشد که جلب نظر نکند. از ظرافت‌های مدیر خانواده، به کارگیری ترکیب شاد و مناسبی از رنگها در محیط خانه و به خصوص در مورد پوشاک است این امر وقتی به کمال می‌رسد که به دور از اسراف و تجمل گرایی باشد.

۰۶ لباس، نباید غصبی باشد و پوشیدن لباس غصبی، حرام است؛ علاوه بر آن؛ چنانچه کسی با لباس غصبی نماز بخواند، نمازش باطل است. یکی از موارد غصب، هم ندادن خمس اموال است بنابراین اگر لباسی از پولی تهیه شده باشد که خمس واجب آن پرداخت نشده باشد، آن لباس غصبی است.

۷. برای نگهداری لباس باید توجه داشت که اتو زدن و تاکردن آن علاوه بر آراستگی لباس باعث دیرتر کثیف شدن آن می‌شود و اگر لباس‌ها بعد از اتوشدن به چوب رخت آویزان شود بهتر حالت خود را حفظ می‌کند. هم چنین برای راحت و بهتر اتوشدن لباس، کمی رطوبت کار را آسان می‌کند در صورت عدم دسترسی به اتو بخار می‌توان از آب پاش های کوچک استفاده نمود یا حتی قبل از آنکه لباس به طور کامل خشک شود زمانی که رطوبت مختصری در لباس مانده آنها را اتو کرد.

۰۸ برای نگهداری لباسها تا فصل آینده حتماً باید آنها را با استفاده از مواد ضد حشرات مثل نفتالین یا در پوششی(پلاستیکی یا پارچه‌ای) پوشاند تا از گرد و خاک و آسیب حشرات در امان باشند و چنانچه لباس‌هایی باشند که زائد بر مصرف باشند می‌توان به افراد نیازمند داد. چنانچه در روایت آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله چون لباس نو می‌پوشید لباس های کهنه خود را به فقیر می‌داد.(۱۰)

ادامه دارد…

پی‌نوشت‌ها

۱-وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص۱۱، الحیاه، ج۵،ص۲۹۸.
2-وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص۱۱، الحیاه، ج۵،ص۲۹۵.
3-المروه استصلاح المال.معانی الاخبار.ج۲، ص۲۴۵.
4-مستدرک الوسایل، ج۳،ص۱۰۳.
5-سفینه البحار، ج۱،ص۶۱۵.
6-گر چه در زندگی معمولی امروزی به خصوص در جوامع شهری استفاده از فریزر رایج است، ولی باید توجه داشت که دراستفاده از کالاها و تکنولوژی (آنهم از نوع وارداتی)آنچه که مهمتر از خرید این گونه وسایل است مدیریت خرید و استفاده می باشد. بنابراین باید براساس نیاز واقعی و مصرف صحیح خانواده اقدام به خرید نمود.
7-سوره اعراف آیه ۲۶.
8-«هوالذی خلق لکم ما فی الارض جمیعاً» اوست خدایی که تمام آنچه که در زمین است را برای شما آفریده است، بقره آیه ۹ و آیات مشابه.
9-مکارم الاخلاق، ص۱۱۲.
10-علامه طباطبایی، سنن النبی، ص۱۲۳.