قدمت ازدواج، همپاى پیدایش بشر است. در نخستین نجواى رازگونه، آدم ابوالبشر به خداوند مى‌گوید: پروردگارا! در برابر خود، کسى را مى‌بینم که در دلم، میلى و انسى به او احساس مى‌کنم؛ و چون خداوند یگانه، نجواى بنده ى یکدانه‌اش را شنید فرمود: اگر او را مى‌خواهى، از من بخواه و وصال او را از من طلب کن…(۱)
از این جرقه ى نخستین، معلوم مى‌شود میل به جنس مخالف که در درون انسان‌ها نهاده شده، میلى است که پیدایش‌اش، تکوینى و طبیعى است و پاسخ‌اش تشریعى و تعلیمى.
این میل و پاسخ به آن، علیرغم این درجه از استوارى، در طول تاریخ بشر گاه دچار انحرافات جدى شده است. این انحرافات در ارتباط با سایر انحرافاتى بود که بشر گرفتار آن شده بود و امروزه در قرن ۲۱ انحرافاتى که بشر در نگاه به هستى و انسان یافته، بر ازدواج و خانواده نیز سایه افکنده است. انحرافى که از غرب آغاز شده و با سلطه ى اقتصادى و رسانه‌اى، سایر نقاط جهان را نیز در برگرفته است. هر چند جامعه ى دینى، هنوز در مقابل نفوذ جامعه ى غربى مقاومت کرده و مى‌کند.
امروزه اخلاق نوین در غرب، برداشتى اومانیستى از اراده و تمایلات انسان ارائه مى‌دهد. این برداشت که از تفرد شخصى آغاز مى‌شود و تا تفرعن اجتماعى دامن مى‌گشاید، اصلى‌ترین وجه تمایز میان جامعه ى الهی( توحیدى) و جامعه ى غربى است.
جامعه ى توحیدى جامعه‌اى مبتنى بر فطرت و خواستار شکوفایى و پاسخ‌دهى بى‌قید و شرط به فطرت است و جامعه ى غربى جامعه‌اى مبتنى بر غریزه و خواستار پاسخ‌دهى بى‌قید و شرط به غریزه. در جامعه ى توحیدى مبناى حرکت و حیات، فطرت حقیقت پذیر کمال جوى حق‌محور است و در جامعه ى غربى، غریزه ى منفعت طلب لذت جوى خودمحور.
انسان در جامعه ى غریزى غرب، توانمند مى‌شود و در جامعه ى فطرى الهى، فرهمند، جامعه ى الحادى غرب با شعار آزادى و حقوق فردى، قوانینى تصویب مى‌کند مانند: آزادى، سقط جنین، عرفى‌سازى رابطه ى جنسى با افراد متعدد، بیمه ى زنان خیابانى، آسان‌سازى طلاق، هیولا نمودن ازدواج و… و بدین وسیله با حاکمیت لیبرالیسم جنسى، زنان را فرومایه، خانواده را فرومانده و مردان را فرمانده ى ارضاى هوس‌هاى خود مى‌نماید.
جامعه توحیدى در مقابله با تحکم غرب براى پذیرش شعارها و قوانین غربى در سرتاسر جهان، بر قداست ازدواج و خانواده و تحکیم آن پاى مى‌فشرد و در مقابل هرج و مرج جنسى و فروپاشى خانواده در غرب، اعلام مى‌کند که: خانواده، بهترینن و یگانه محل براى تأمین سه نیاز انسانی: تمتع جنسى، تمناى عاطفى و تعهد انسانى است بنابراین باید همه ى ارکان جامعه ى اسلامى بکوشند تا زمینه ى ارضاء این سه نیاز را در کانون خانواده، به وفور فراهم سازند.(۲)
از آنجا که استوارترین قدم‌ها در پى عمیق‌ترین دانش‌ها برداشته مى‌شود، براى بهره‌مندى جامعه از خانواده‌هایى سالم و متعالى، باید اعضاء خانواده را آموزش داد تا با ژرف‌نگرى در مسائل مختلف مرتبط با خانواده، گامهایى استوار جهت ایجاد پرورش خانواده ى سالم و متعالى بردارند.
خانواده، اصیل‌ترین و بنیانى‌ترین واحد اجتماعى است. جامعه شناسان خانواده را جزو نهاده‌اى عمده اجتماعى مى‌داند. جمع خانواده ى نوع اشتراک حقیقى است، به گونه‌اى که سرنوشت این جمع تکویناً در هم تنیده شده و خوب و بد، شادى و غم، ناخوشى و سلامت و… هر یک از اعضاى این مجموعه به نحو انکار ناپذیرى بر دیگر اعضاء مؤثر است، تأثیرى که نه تنها در دنیاى آنان بلکه تا بهشت و جهنم هم همراه آنان مى‌باشد.
لذا جوان عاقل در افق دید خود از ازدواج تصویرى تا دوردستها، تا آن سوى حیات دنیوى تا سایبانه‌اى بهشتى، تا دریافت قول سلام از جانب رب رحیم(۳) رسم مى‌کند و مسئولیت جدى و سرنوشت ساز خود را همراه آیین زیباى ازدواج و تشریفات و مقدمات و لوازم آن فراموش نمى‌کند.
«هدفمندی»و «همکاری» خانواده در ابعاد مختلف عاطفى، اخلاقى، فرهنگى، اقتصادى و… پایدارى و آرامش و امنیت آن را بیمه مى‌کند. در این نوشتار سعى مى‌گردد
«اقتصاد»علمى است که پیرامون تولید، توزیع، مبادله و مصرف کالاها و مواد بحث مى‌کند. مباحث اقتصاد خانواده هم پیرامون گزینه‌هاى بالا در ارتباط با خانواده مى‌باشد. یک خانواده چگونه و چه چیزهایى را تولید مى‌کند؟ درآمد و رزق و روزى خانواده چگونه تولید و تأمین مى‌شود؟
توزیع و مصرف در خانواده چگونه است و اولویت‌هاى آن چیست؟ تکلیف ما در برابر آنچه که خداوند روزى ما نموده است چه مى‌باشد؟ مرز اسراف، اعتدال، بخل و انفاق و… در خانواده کجاست؟ یک خانواده سالم چگونه مى‌تواند درآمد مناسب و صحیحى داشته باشد و به چه نسبت‌ها و اولویت‌هایى و به چه شیوه ى بهینه و مفیدى درآمدها را براى اعضاء خانواده هزینه و یا درسایر امور سرمایه‌گذارى نماید؟
معمولاً در نگرش نازل و مادى، بهترین و مهمترین شرایط اقتصادى خانواده، کسب درآمد بیشتر و استفاده و مصرف افزونتر و متنوع‌تر و همراه با لذت و مرغوبیت مطرح است، ولى در دیدگاه متعالى هدف از تولید بیشتر، مصرف و رفاه و تجمل بیشتر نیست، بلکه تولید در خدمت آسایش و آرامش مادى و معنوى انسان و مصرف همراه اعتدال و با پرهیز از اسراف و تبذیر و نیز توجه به وظایف شرعى مثل پرداخت خمس و زکات و انفاق مى‌باشد.
در این متون تلاش شده است تا جوانان در آستانه ى ازدواج، به آگاهى و نگرش عمیق‌ترى پیرامون مباحث اقتصادى خانواده و نحوه مواجهه با مشکلات اقتصادى و راههاى غلبه بر آن، دست یابند.
تولید در خانواده
«و امددناکم باموال و بنین»(۴) «و شما را به وسیله ى مالها و فرزندانتان یارى نمودیم و توانمند کردیم.»
تولید در خانواده به دو گونه است:
الف: ایجاد و تربیت نیروى انسانى
ب: کسب درآمد
ایجاد و تربیت نیروى انسانی
خانواده، اولین محل پرورش نیروى انسانى سالم و مولد کار است. سرمایه‌هاى انسانى، بهترین سرمایه‌ها در فرایند پیشرفت جوامع مى‌باشد. پرورش انسان توانمند نیز در محیط خانواده سالم، صورت مى‌گیرد. این فرآیند معمولاً دوره‌اى طولانى را طى مى‌نماید.
البته در جوامع روستایى این دوره کوتاهتر است و فرزندان از دوران کودکى و نوجوانى به کمک پدر و مادر در امورى مثل کشاورزى، دامدارى، قالیبافى و… مى‌آیند ولى در جوامع شهرى با توجه به رشد صنعت و تکنولوژى و تخصصى شدن امور، این دوره به بیش از ۲ دهه از عمر فرزندان بالغ مى‌شود، اما آنچه که در هر دو طیف به عنوان اساس پایه‌گذارى شخصیتى در محیط خانواده مهم است تربیت انسانهایى تلاشگر، خلاق، سلیم النفس، داراى نظم و وجدان و تعهد کارى، با اعتماد به نفس، قانع و شاکر مى‌باشد.
کسب در آمد
کسب درآمد، راه دیگر تولید در خانواده است که معمولاً به سه گونه میسر است:
کار
ارث، دریافت هدایا، جوایز
سرمایه‌گذارى و پس‌انداز
«نحن نرزقکم»(۵)؛ «مائیم که به شما روزى مى‌دهیم.»
گر چه به دست آوردن پول و ثروت در گرو تلاش و کار و پس‌انداز است ولى با نگاهى عمیق‌تر، آنچه که ما داریم رزقى است که از جانب خدا به ما رسیده است. در روایات وارد شده که «روزى شما بر دو نوع است: روزیى که شما به دنبال آن مى‌روید و روزیى که به دنبال شما مى‌آید»(۶).
در واقع هم روزیى که ما در پى آن مى‌رویم، رزق خدا است و هم روزیى که به سوى ما مى‌آید، ولى روایت اشاره و تأکیدى است بر توأم بودن تلاش انسان و امیدوارى بر فضل الهى.
تلاش براى تولید و تأمین زندگى، سیره ى اولیاء دین بوده است. مطالعه ى سیره ى پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار(علیهم السلام) همه به روشنى این امر را نشان مى‌دهد. سفر تجارتى شخص رسول اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) قبل از نبوت در تاریخ مشهور مى‌باشد. ایشان با دست خویش مزرعه‌اى ایجاد کرده اند(۷). آثار چاه‌هایى که ایشان حفر کردند، هنوز در اطراف مدینه وجود دارد.
امام على(علیه السلام) مى‌فرمایند: «من یعمل یزدد قوه و من یقصر فى العمل یزدد فتره».(۸)
«آن کس که کار کند، توانش فزونى یابد و آن کس که کم کار کند و بیکار باشد، سستى(و ناتوانى) او افزون مى‌گردد.»
داشتن مال، باعث استقلال در زندگى، استغناى روحى، عزت و آبرومندى و کفاف و رفع نیازهاى انسان است ولى باید توجه داشت که آنچه روح تلاش دائمى انسان مى‌باشد، توکل و چشمداشت بر عطا و کرم الهى است و این که هدف ثروت اندوزى محض نیست، چه آن که در حدیث شریف نبى اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) آمده است:
«مال اندکى که نیاز زندگى را برطرف کند و کفایت زندگى باشد، بهتر از ثروت انبوهى است که انسان را غافل کند»(۹)
کسب درآمد، راه ها و ملاک ها
«طوبى لمن اکتسب من المؤمنین مالاً من غیر معصیه…»(۱۰)«خوشا مؤمنانى که مالى بدون معصیت(و شکستن حدود و شرایط الهى) به دست آورند.»
۱-اولین راه کسب درآمد، کار واقعى
با توجه به اهمیت شأن و مقام روح و معنویت انسان، بعد روحانى او بر جسمش مقدم است لذا در تقابل دین و آبرو، این آبرو است که فداى دین مى‌شود و در تقابل آبرو و دنیا، دنیاست که فداى آبروى انسان مى‌شود.
در مسئله کار و تأمین درآمد هم(مثل سایر جنبه‌هاى زندگى) باید مراقبت نمود که این اولویت‌ها حفظ شود. صحیح نیست براى به دست آوردن درآمد، شرف و انسانیت فرد فدا شود و فرد از هر راهى ولو با تن دادن به خواسته‌هاى پست دیگران به تأمین درآمد پردازد.
این حساسیت در مورد زنان مضاعف است(که مثلاً به عنوان فروشندگى یا منشى گرى در واقع وسیله‌اى براى جلب مشترى و درآمد بیشتر واقع نشوند) چه بهتر که انسان در تزاحم بین صبر بر کمبودها با کسب درآمد فراوان خصوصاً از راههاى پست و حرام، راه صبر و قناعت را پیش گیرد که اتفاقاً داشتن صبر در این مواقع موجب اجر و پاداش فراوان نزد خدا مى‌گردد، و به کاربردن قناعت، نیز باعث شکوفایى استعدادها و خلق ابتکارات مى‌شود.
چه بسیار اشیاء و کالاهایى در اطراف ما است که ما هر روز بدون استفاده صحیح و کامل از کنار آنها عبور مى‌کنیم و یا حتى به سادگى آنها را دور مى‌اندازیم ولى در هنگام سختى و تنگنا تازه متوجه ارزش واقعى آنها مى‌شویم و درمى یابیم که چگونه مى‌توان با اندکى همت و توجه و ابتکار در آنها ارزش افزوده‌اى را ایجاد نمود و بیشتر و بهتر استفاده کرد.
معیارهاى «کار واقعی»
۱. کار باید مطابق «توان» و «علاقه» و «استعداد» فرد باشد به گونه‌اى که او از انجام دادن آن احساس مفید بودن و رضایتمندى داشته باشد.
۰۲ کار باید به استقلال جامعه در ابعاد سیاسى، اقتصادى، فرهنگى و… کمک نماید.
۰۳ کار باید مولد باشد، مولد کالا، خدمات و…
۰۴ کار باید داراى شرایط پیشرفت و ترقى و پایدارى(امنیت شغلى) باشد.
۰۵ کار باید شرافتمندانه باشد و به عبارتى نان حاصل از کار حلال باشد، در نتیجه امورى مثل دروغ، غل و غش، رشوه و زیرمیزى گرفتن، مبادلات غیر قانونى و قاچاق، کم کارى و همچنین معاملات حرام مثل قمار، ربا، غصب و دزدى در کار شرافتمندانه وجود ندارد.
۲-راه دوم: دریافت هدایا، جوایز و…
بخش دیگرى از راههاى کسب درآمد خانواده مى‌تواند از طریق هدایا(مثل هدیه‌هاى عقد و عروسى)، ارث، جوایز و عیدیها باشد. با کمى مال اندیشى، به جاى نگهدارى صرف آنها در کمد و میز یا زیر فرش مى‌توان این اموال را به سرمایه و ثروتى براى آینده خانواده تبدیل نموده و در دراز مدت از سود سرمایه‌گذارى آنها استفاده نمود.
۳_راه سوم: سرمایه‌گذارى و پس‌انداز
راه دیگر کسب درآمد، سرمایه‌گذارى اقتصادى است که در خانواده انجام مى‌شود. معمولاً خانواده با مدیریت صحیح اقتصادى مثل داشتن اولویت‌هاى مصرف، صرفه جویى در هزینه‌هاى غیر ضرورى و پس‌انداز مازاد درآمد و… مى‌تواند اموال خود را به روش‌هاى مختلف سرمایه‌گذارى نماید. این کار چندین فایده دارد:
۱. پول و اموال ذخیره شده در خانه از خطراتى مثل دزدى، آتش سوزى و کاهش ارزش پول حفظ مى‌شود.
۰۲ پولها در جریان چرخه عمومى ثروت قرار گرفته و عموم مردم از آن استفاده مى‌نمایند.
۰۳ دغدغه ى فکرى خانواده براى سرقت اموال ارزشمند خانه کم مى‌شود.
۰۴ در خانه‌ها و آپارتمانهاى کوچک فضاى بیشترى ایجاد خواهد شد. و هم چنین در هنگام اسباب کشیها هزینه و انرژى و دقت کمترى مصرف مى‌شود.
۰۵ پشتوانه اقتصادى براى تأمین مخارج خانواده در هنگام بروز مشکلات ایجاد مى‌شود.
۰۶ خلاقیت اقتصادى افراد خانواده به جهت تلاش براى شناخت و اجراى روش‌هاى جدید سرمایه‌گذارى افزایش مى‌یابد.
۴-سرمایه‌گذارى و روش‌هاى آن
امام سجاد(علیه السلام): «… استثمار المال تمام المروه»(۱۱)؛ «کمال جوانمردى به این است که انسان مال خویش را سودآور کند.»
الف: مى توان با خرید اوراق سهام شرکتها در سود آنها مشارکت نمود این اوراق ممکن است داراى سودهاى متفاوتى باشند و از طرفى با تغییر وضعیت شرکتها دچار نوسان شوند، لذا براى خرید آنها مى‌بایستى از نظرات کارگزار متخصص و دلسوز استفاده نمود.
ب: خرید اوراق مشارکت یکى دیگر از راههاى سرمایه‌گذارى مى‌باشد. در این روش اصل سرمایه تضمین شده است. این اوراق چون بدون نام هستند جهت حفظ آنها از دزدى و مفقود شدن و… مى‌توان آنها را نزد بانک به ودیعه سپرد.
ج: با سپرده‌گذارى در بانکها به روش‌هاى کوتاه مدت، دراز مدت، ارزى، در این روش بانکها به تناسب، سودهایى را در نظر گرفته و به سپرده گذار مى‌پردازند.
د: خرید زمین هم یکى از روش هاى سرمایه‌گذارى توسط برخى از خانواده‌ها است. زمین همواره از افزایش قیمت برخوردار بوده است و با توجه به نیاز اصلى هر خانواده براى مسکن(خود یا فرزندانش) این هم یکى از راههاى افزایش درآمد خانواده مى‌باشد.
ه: خرید باغ یا مزرعه، که در شهرهاى بزرگ مى‌توان در مناطق حاشیه‌اى یا شهرکهاى نزدیک شهر انجام داد. حتى مى‌توان به این کار به صورت مشارکت با دوستان و فامیل اقدام نمود. این نوع سرمایه‌گذارى مى‌تواند فرصت مناسبى براى استفاده خانواده از فضاى آزاد خارج از شهر و هم کمک مؤثرى به ایجاد تولیدات کشاورزى باشد، در حدیث شریفى از امام صادق(علیه السلام) مى‌فرماید:
«باغى یا مزرعه‌اى تهیه کن، زیرا که هرگاه حادثه یا مشکلى در زندگى انسان پیش آید و او بداند پشتوانه‌اى دارد که مخارج خانواده‌اش را تأمین مى‌کند، با گشاده‌دستى بیشترى جانبازى و فداکارى مى‌کند.»(۱۲)
نکته جالب در کلام معصوم(علیه السلام) هدف با ارزشى است که ایشان از تهیه درآمد بیشتر بیان مى‌کنند و آن سخاوتمندى و بخشش بیشتر است.
اما راههاى دیگرى هم براى سرمایه‌گذارى وجود دارد. معمولاً در مقایسه بین انواع سرمایه گذاری‌ها این گونه محاسبه مى‌شود که کدام روش سود بیشتر و خطر کمتر دارد؟ به عبارتى کدام روش اصل سرمایه را بهتر حفظ کرده و بازدهى بیشتر و مطمئن‌ترى را دارا است؟
گاه ممکن است بالاترین سود اقتصادى(سود بعد از کسر مخاطره) کمتر از چند ده درصدى باشد ولى سرمایه‌گذارى دیگرى هم است که نه تنها اصل سرمایه تضمین مى‌شود بلکه تا چندین برابر «اصل» سرمایه سود بازگشتى و مطمئن دارد و چه خوب است که خانواده‌ها بخشى از اضافه درآمد خود را به این امر اختصاص دهند و این کار چیزى جز پاسخ به این سؤال الهى نیست: «من ذا الذى یقرض الله قرضاً حسناً فیضاعفه اضعافاً کثیره»(۱۳)؛ «چه کسى است که به خدا قرض حسنه بدهد پس خدا آن قرض را به چندین برابر زیاد کند.»
در این روش گرچه به صورت ظاهرى اصل پول ثابت مانده ولى با ایمان و عمل به آیه شریف سود بازگشتى تا چندین برابر اصل سرمایه است و باور مسلمان آن است که آنچه نزد خداست بهتر و پایدارتر است(۱۴) تا آنچه در نزد اوست.
ادامه دارد…
پى‌نوشت‌ها
ا-وسایل الشیعه ج۲۰، ص۱۳- من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۲۸۰
۲-سویزى، مهرى، فصلنامه کتاب زنان، سرمقاله‌ها
۳-ان اصحاب الجنه الیوم فى شغل فاکهون. هم و ازواجهم فى ظلال على الارائک متکئون. لهم فیها فاکهه و لهم مایدعون. سلام قولاً من رب رحیم. سوره مبارکه یس آیات ۵۸-۵۵؛
به درستى که اصحاب بهشت در آن روز در وجد و شادمانى مشغولند. آنان و همسرانشان در سایه درختان بر تختهاى بهشتى تکیه زده اند، براى آنهاست انواع میوه‌ها و خوردنى‌ها و براى آنها هرچه بخواهند(آماده) است. درود و سلام قولى است از(جانب) پروردگار رحیم براى آنها.
۴-سوره الاسراء آیه ۶؛
۵-سوره انعام آیه ۱۵۱؛
۶-نهج البلاغه، قصارالحکم، ۴۳ «الرزق رزقان طالب و مطلوب» یا قصارالحکم، ۳۷۹ «الرزق رزقان رزق تطلبه و رزق یطلبک».
۷-اخلاق در خانه، ص۳۰، استاد مظاهرى.
۸-غررالحکم/۲۶۹؛
۹-بحارالانوار، ج۷۲، ص۶۱، حدیث ۴؛
۱۰-تحف اللعقول/۲۸؛
۱۱-تحف العقول/۲۸۷؛
۱۲-وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۴؛
۱۳-بقره آیه ۲۴۵؛
۱۴-«و ما عندالله خیرٌ و ابقی». قصص آیه ۶۰؛
