شنیده بودم که در یکى از ورزش هاى رزمى داراى عنوان و افتخارات است و چند بار در مسابقات استانى و فرا استانى شرکت کرده است. وقتى که در چهار سال پیش براى اولین بار او را دیدم، با همین ذهنیت در چهره اش خیره شدم. در صورتش نشاط و شادابى محسوسى موج میزد و لبخندى مغرورانه لبانش را قلقلک میداد.
چهارسال فرصت خوبى بود تا سرنوشت زندگیاش در مسیر دیگر طى شود. چندى پیش دوره ى درسش تمام شده و آمده بود، تا براى رفتن به زادگاهش از من خداحافظى کند. در اتاق را باز کرد. با شرمندگى و چهره اى که پایین را مى‌پایید! به صورتش میخکوب شدم، و از او پهناى صورتش را کبودى ملایمى پوشانده و پاسخ چشمانش را باد ملایم پاییزی به زردى نشانده بود و دریغ از آن قامت رعنا که نه من، بلکه بسیارى از هم سن و سال هایش را به حسرت و غبطه میهمانى میکرد.
لبخندى ساختگى صورت سعید را معناى عاریتى داده بود. چند دقیقه که با او بودم، من نیز خودم را با یک تبسم مصنوعى اداره کردم. ملاقات کوتاه بود. وقتى دستش را به علامت خداحافظى در دستانم فشردم، لرزش خفیف و اجبارى دستانش را حس کردم. سعید رفت به سوى سرنوشتى مبهم و نا معلوم؛ و من نیز در این اندیشه که دیو اعتیاد در کمین صدها سعید نشسته است.
سعید برادر من نبود، اما سرنوشت او میتواند میان سعید و برادرم، میان سعید و فرزندم مشترک باشد. از این پس اعتیاد است که سعید را اداره میکند. سعید، برگ خزان زده اى است در چنگال اعتیاد، تا باد پاییزى او را در کدام باتلاق ناشناخته مدفون سازد.
اگر در گذشته درصدى اندک از افراد جامعه را معتادان تشکیل میدادند، در حال حاضر این درصد فزونى یافته و دامنه ى آن، قشر جوان جامعه را نیز نشانه گرفته است. تنوع مواد اعتیادآور، سهولت دستیابى به آن ها، گسترش عواملى که افراد – خصوصا قشر جوان جامعه – را به اعتیاد دعوت می کند، عدم کارآیى و یا کم اثر بودن راه حل هایى که به عنوان پیشگیرى از اعتیاد و یا مبارزه با آن پیموده میشود، و… اعتیاد را به عنوان دشمنى خطرناک براى نسل حاضر و آینده نشان مى‌دهد.
این زنگ خطر بیش تر صدا میکند، زمانى که آمارها نشان می دهند، حدود ۶۰۰ هزار نفر از دانش آموزان کشور در معرض ابتلا به دخانیات هستند و نزدیک به ۱۲ درصد جمعیت ۱۵ تا ۶۹ سال کشور سیگاریاند و ۷ درصد از این تعداد را افراد زیر ۴۰ سال تشکیل مى‌دهند(۱) همین تکه از آمار، گویاى گسترش مصرف دخانیات در گروه سنى زیر ۴۰ سال است و در حقیقت نشان میدهد که ظرف دو دهه ى گذشته، چه تعداد از افراد به مصرف دخانیات روى آورده اند؛ اگر افراد زیر ۲۰ سال را گرفتار دخانیات ندانیم.
آمار دیگرى که رئیس سازمان ملى جوانان ارائه کرده است، نشان مى‌دهد که ۳۰% از جمعیت دو میلیون معتاد ایرانى را جوانان تشکیل می دهند.(۱)
زنگ خطر به صدا در آمده است:
سازمان بهداشت جهانى سیگار را قاتل انسان معرفى کرده است. سالانه حدود پنج میلیون نفر بر اثر استعمال دخانیات جان خود را از دست مى‌دهند. آمار برخى از کشورها نشان میدهد که چه اندازه دامنه ى استعمال دخانیات گسترش یافته است. مثلا در امریکا حدود ۲۸% از مردم به سیگار معتادند. این آمار در برزیل رقم ۱۵% و در ژاپن ۳۰% را نشان میدهد.
آمارى که وزارت صنایع اعلام کرده است، گویاى مصرف سالانه ۳۳ تا ۳۴ میلیارد نخ سیگار در کشور ماست و مرکز پژوهش هاى مجلس شوراى اسلامى، مصرف سالانه ى سیگار را در کشور، پنجاه میلیارد نخ اعلام کرده است. جالب توجه و یا بهتر بگوییم مسئله ى خطرناک در این خصوص، آن که تنها ۲۵% از این مقدار را شرکت دخانیات تولید مى‌کند و بازار ۷۵% بقیه در دست قاچاقچیان حرفه اى است.(۳)
چه عامل یا عواملى در بروز اعتیاد موثرند و آن را تشدید و تسهیل مى‌کنند؟ چگونه میتوان از بروز این عوامل پیشگیرى کرد؟ این دو سوال عمده فراروى کسانى است که در کشورهاى گوناگون در زمینه ى پیشگیرى از اعتیاد و مبارزه با آن دست اندر کارند.
در این شماره و شماره هاى آینده با اختصار در این زمینه نکاتى تقدیم میشود:
کشف هویت
اگر در اولویت بندى عواملى که فرد را به دامن اعتیاد مى‌کشانند، نظر واحدى نتوان ارائه کرد، به طورى که بعضى عوامل محیطى را به عوامل فردى و بعضا عوامل خانوادگى را در این امر اولویت مى‌دهند، اما به نظر می رسد، هرگاه آغاز کشش فرد را به اعتیاد در نوجوانى و جوانى ببینیم، آن وقت بایستى مهم ترین عامل را اقتضاى این سن و سال دانست.
به عبارت دیگر:
هرگاه به این نتیجه برسیم که نخستین رگه هاى گرایش فرد به اعتیاد از سنین نوجوانى و جوانى بوده است، آن گاه باید مهم ترین عامل کشاندن فرد را به اعتیاد، در این مقطع جست و جو کنیم.
به دنبال کشف هویت و این که من کیستم، هدف از آفرینش من چه بوده، چه بایدبکنم و چه مسیرى را طى خواهم کرد؛ از مهم ترین سوالاتى که فراروى مقطع نوجوانى و جوانى است.
البته مساله ى اثبات شخصیت، نوعى احساس استقلال و حالاتى از این دست، در مقطع پایین تر از نوجوانى هم بروز مى‌کند، به طورى که روان شناسى رشد نشان میدهد، برخى از این حالت ها در ۷ – ۸ سالگى جرقه می زند، اما شروع پایدار این حالت ها مربوط به دوره ى نوجوانى و جوانى است؛ مقطعى که معمولا از ۱۳ سالگى شروع مى‌شود و تا ۲۱ سالگى ادامه مى‌یابد.
بر اساس آنچه گفته شد از مسائل عمده اى که نوجوان با آن رو به رو میشود مساله ى شکل گیرى هویت فردى اوست؛ و این بدان معناست که او باید به سوال هایى نظیر «من کیستم “و” به کجا مى‌روم » پاسخى بدهد.
جستجوى هویت شخص، متضمن این است که شخص تشخیص دهد که براى او چه چیزهایی مهم و چه کارهایى ارزشمند است و نیز متضمن تنظیم معیارهایى است که وى بر اساس آن ها بتواند رفتار خود و دیگران را هدایت و ارزیابى کند. علاوه بر این ها این جست و جو تکوین احساس خود شکوفایى و شایستگى را نیز در بر مى‌گیرد…
مرحوم”دکتر سیدمهدی کی نیا” دوران بلوغ را برزخ کودکى و جوانى بر میشمارد و در این خصوص می‌نویسد:(۴)
… نوجوانى از خود پرستى دوران کودکى، به دگر دوستى دوران مردانگى رو مى‌آورد و در عین حال ممکن است هنوز از نیت خارج نشده باشد، به شدت خود دوستى نشان دهد. دوران بلوغ، دوران عجیب حیات آدمى است. گاه مانند اطفال به جست و خیز و بازى می‌پردازد و گاهى احساس اتکایى شدید نشان میدهد و زمانى خود را عاقل و فرزانه می‌پندارد و احساس ایمنى میکند…
قیود و محدودیت هاى مختلف در نظر او زشت و بی‌معنا و ظالمانه است. همه ى این ها را ساختگى، غیر طبیعى، تحمیلى، جابرانه و آمیخته به ریا می‌داند. مشکلات گوناگون اجتماعى و موانع مختلف او را نومید می‌سازد. به همین جهت نو بالغ بیشتر به دنیاى تخیل و رویا پناه می‌برد و در این دنیاى تخیل است که ماجرا ها می‌آفریند. در حالى که کودک در زمان حال زندگى میکند، برنا در دوران خود پدیده ى زمان را به سوى گذشته و آینده معطوف مى‌دارد…. انسان در دوران بلوغ احساس میکند که هوس هایش زیاد، ولى کوشش هاى او نارساست.
در نتیجه احساس مبهمى از ناتوانى و اندوه دارد و میبیند بین آرزوهایش و نیروى وصول به آن، فاصله ى بزرگى موجود است….(۵)
بر اساس آنچه که گفته شد، از مهمترین، بلکه مهمترین مشخصه ى دوره ى نوجوانى و جوانى راه بردن به هویت فردى است. همین احساس او را با سوالات گوناگون مواجه مى‌کند و همین سوالات شاکله و اسکلت هویت او را تشکیل مى‌دهند. البته باید دانست که این احساس هویت بر اساس همانند سازی هاى دوران کودکى فرد است.
به عبارت دیگر این احساس هویت و پیگیرى آن در نوجوان بر اساس تعالیم و وىژگیهایى است که از کودکى با آن ها دمخور بوده و طبیعى است که والدین در این زمینه داراى مهمترین نقش اند؛ و عوامل دیگر نظیر رسانه هاى جمعى و گروه هاى هم سن وسال نقش ثانوى را دارند؛ و هرگاه میان نقش والدین با عوامل دیگر تعارضى مشاهده شود، نوجوان دچار حالتى میشود که روانشناسان آن را “سردرگمى نقش” می‌نامند.
اعتقاد به این یافته هاى مسلم روان شناسى، بروز نوجوان و جوان نتوانسته است، در برابر آنچه آن را تلاش براى کشف هویت می‌نامیم، موفق گردد؛ و در حقیقت نتوانسته است پاسخى مناسب برا ى سوالات این مقطع که همگى در چارچوب کشف و احساس هویت شکل مى‌گیرند، پیدا کند، در نتیجه ماییم و دو دسته از نوجوانان و جوانان:
الف: نوجوانان و جوانانى که توانسته‌اند در آشفته بازار کشف هویت، خویشتن را با پیدا کردن پاسخ هاى لازم به سوالات خاص این دوره باز شناسد و این مقطع را با موفقیت سپرى نمایند. بدون شک والدین، معلمان، رسانه هاى جمعى و توده هاى هم سن وسال و رفیقان و دوستان در این میان نقش هدایتگرى عمده اى دارند. تلاش نوجوان و جوان براى دستیابى به سوالات پیش آمده نقش اندکى دارد، زیرا نوجوان و جوان هنوز در رتبه اى نیست که بتواند مستقلا به سوالات خود پاسخ قانع کننده بدهد.
ب: گروهى دیگر که نتوانسته‌اند پاسخى مکفى و قانع کننده براى سوالات مربوط یه هویت خود پیدا کنند و در نتیجه هویتى انحرافى بر میگزینند، هویتى مغایر با ارزش هاى جامعه اى که در آن زندگى میکنند.(۶)
افتادن در دام اعتیاد، در مقطع نوجوانى و جوانى، پیوندى حساس و مسلم با سوالات این دوره و در حقیقت با سوالات مربوط به کشف هویت دارد. هرگاه نوجوان و جوان نتواند خود را در برابر این سوالات قانع و اجبار کند، ترجیح میدهد، با فراموش کردن قضیه و خود را به فراموشیزدن و در واقع نوعى صورت مساله را پاک کردن ازچنگال این بحران هویت فرار کند؛ و کدام راه بیش از پناه بردن به اعتیاد در دسترس اوست؟
بنابراین به نظر می‌رسد از مهم ترین عوامل و شاید عامل اولى در گرایش به اعتیاد و افتادن در تاروپود این بلاى خانمانسوز، نیافتن پاسخ به سوالاتى است که براى نوجوان و جوان در باره ى کیستى و چیستى خود و در یک اصطلاح «احساس هویت» پیش مى‌آید.
پی‌نوشت‌ها
۱- روزنامه کیهان، ۱۹/۱/۸۲؛
۲- همان، ۲۰/۱/۸۲؛
۳- روزنامه جام جم، ۱۱/۳/۸۲؛
۴- زمینه ى روانشناسى ریتال اتکینسون و… مترجم دکتر برهانى و…، ص ۱۷۴؛
۵- جرم شناسى، ج ۱، ص ۳۳۱؛
۶- زمینه روانشناسى، ج ۲، ص ۲۵۰؛
منبع: مجله دیدار آشنا؛ ابوالفضل علیدوست ابرقویى
