ادبیات عاشورایی آثاری مربوط به واقعه عاشورا است که در قالب گزارش‌های مکتوب تاریخی، اشعار و مراثی، ادبیات نمایشی و داستانی دسته‌بندی می‌شود. این آثار در طول چهارده قرن پدید آمده است.
تاریخچه
واقعه کربلا گونه‌ای خاص از ادبیات را موجب شده که از آن به ادبیات عاشورایی یاد می‌شود.[۱] این ادبیات پس از واقعه عاشورا با مرثیه‌سرایی در سوگ شهیدان کربلا و سپس گزارش مکتوب واقعه آغاز شد و در قرن‌های بعدی گسترش یافت.امامان شیعه شاگردان و اصحاب خود را به سرودن شعر در مرثیه امام حسین تشویق می‌کردند[۲] و از آنها می‌خواستند با سرودن اشعاری در رثای امام حسین(علیه السلام) مردم را نسبت به شهادت ایشان آگاه کنند.[۳] برخی معتقدند یکی از اصلی‌ترین دلایل گسترش و شیوع ادبیات و شعر عاشورایی تشویق دیگران توسط ائمه به سرودن شعر و همچنین بیان روایاتی در فضیلت سرودن شعردر رثای امام حسین(علیه السلام) می‌باشد.[۴]
نظم(شعر و مرثیه)
بخش عمده ادبیات عاشورایی، اشعار و مرثیه‌هایی می‌باشد که توسط شاعران مختلف سروده شده‌اند.[۵] برخی معتقدند در تاریخ بشر هیچ شخصیتی همانند امام حسین(علیه السلام) وجود ندارد که این همه شعر و نثر در مدح و رثای او سرده شده باشد.[۶] از همین رو برخی معقتدند که شعر در نشر اهداف امام حسین(علیه السلام) نقش بسیار مهمی داشته است.[۷] همچنین برخی معتقدند که شعر گفتن در مورد امام حسین(علیه السلام)، ابعاد عاشورا و اهدافش همانند یاری او در کربلا با شمشیر است.[۸]
برخی به استناد رجزها و شعارهای امام حسین و یارانش معتقدند آغازگر ادبیات عاشورایی شهیدان کربلا و بستگان آنها بوده‌اند.[۹] علاوه بر این برخی خطبه‌های امام سجاد(علیه السلام) و حضرت زینب(س) در شام و زیارتنامه‌های رسیده از معصومان نیز را از اولین نثرهای ادبیات عاشورایی دانسته‌اند.[۱۰] نویسنده ادب الطف نام بیش از ۵۰۰ شاعر عاشورایی از قرن نخست تا قرن ۱۵ قمری را آورده است.[۱۱] بشیر بن جذلم، عبیدالله بن حر جعفی، سلیمان بن قته خزاعی و ابوالاسود دئلی از جمله مرثیه‌سرایان عاشورا در قرن نخست قمری بوده‌اند[۱۲]، برخی نخستین شاعر عربی را که درباره واقعه عاشورا شعر سروده است،عقبه بن عمرو سهمی دانسته‌اند.[۱۳] البته شاعران معروفی همچون کمیت اسدی، سید حمیری و دعبل خزاعی که به ترتیب معاصران امام باقر(علیه السلام)، امام صادق(علیه السلام) و امام رضا(علیه السلام) بودند نیز در رثای امام حسین(علیه السلام) شعرهایی سروده‌اند.[۱۴]
پس از آن بخش مهمی از ادبیات عرب به شعر عاشورایی و مرثیه‌سرایی اختصاص داشته است. امامان شیعه اصحاب خود را به سرودن اشعاری در سوگ امام حسین و یارانش تشویق می‌کردند؛ امام صادق(علیه السلام) در روایاتی به سرودن شعر درباره امام حسین سفارش کرده است.[۱۵] و امام رضا نیز از دعبل خزاعی خواسته است که در شهادت امام حسین مرثیه‌سرایی کند.[۱۶] شاعران شیعه مانند کمیت، فرزدق، عبدالله بن کثیر، دعبل، سید حمیری با اشعار خود در شکل‌گیری ادبیات عاشورایی نقش داشته‌اند. شاعران غیرشیعی نیز درباره واقعه عاشورا شعر می‌سرودند؛ از جمله از شافعی پیشوای شافعیان مرثیه‌ای عاشورایی نقل شده است.[۱۷] عبدالجلیل رازی شعرهای شاعران حنفی و شافعی برای امام حسین را غیرقابل شمارش توصیف می‌کند.[۱۸]
بر اساس گزارش کتاب دائره المعارف الحسینیه، یکی از قالب‌های شعری عامیانه در زبان عربی که بیشترین کاربرد آن در رثای امام حسین(علیه السلام) می‌باشد «ابوذیه» نام دارد[۱۹]. این قالب شعری بیشتر در عراق و منطقه خوستان ایران رایج است.[۲۰] در ۹ جلد از این کتاب تلاش شده است که همه اشعار سروده شده در این قالب جمع آوری و طبق حروف الفبا دسته بندی شوند.[۲۱]
زبان فارسی
آغاز سرودن شعر فارسی در عزای امام حسین(علیه السلام) از نیمه دوم قرن چهارم قمری و روی کار آمدن حکومت شیعی آل بویه گزارش شده است.[۲۲] برخی اولین شعر عاشورایی سروده شده را متعلق بهکسائی مروزی (م ۳۹۰ق) می‌دانند.[۲۳] در قرن‌های بعدی شاعران مشهوری همچون باباطاهر، ناصر خسرو، سنائی غزنوی، عطار نیشابوری، خواجوی کرمانی، صائب تبریزی و محتشم کاشانی بر غنای اشعار حسینی(علیه السلام) افزودند.[۲۴]حجازی شاعران فارسی زبان که تا قرن ۱۳ در مورد امام حسین(علیه السلام) و مصائب ایشان شعر گفته‌اند را ۷۲ نفر می‌داند و تعداد شاعران معاصر (قرن ۱۴ و ۱۵) را نیز ۲۳۶ نفر عنوان کرده است.[۲۵]
در قرن‌های پنجم و ششم سروده‌ها درباره واقعه عاشورا فراوان نیست ولی از قرن ششم تا هشتم مرثیه سرایی گسترش می‌یابد در قرن دهم و با ظهور و حاکمیت صفویه در ایران بخش مهمی از شعر فارسی به واقعه عاشورا اختصاص یافت.محتشم کاشانی سراینده ترکیب‌بند «باز این چه شورش است» مشهورترین مرثیه‌سرای این دوره است. در دوره افشاری شعر مذهبی عاشورایی افول کرد ولی با روی کار آمدن زندیه شعر آیینی و سوگ‌سروده‌ها گسترش یافتند.[۲۶] به گزارش دانشنامه امام حسین نویسنده کتاب دانشنامه شعر عاشورایی نام ۳۴۰ شاعر را به همراه چند بیت از اشعار آنان جمع‌آوری کرده است.[۲۷] گفته شده است که اشعار عاشورایی به زبان فارسی تا پیش از دوران صفویه بیشتر جنبه حماسی داشت.[۲۸]
نثر
مقتل‌نگاری
مقتل‌نگاری بخشی از ادبیات عاشورایی است که گزارش‌های مکتوب مربوط به واقعه کربلا را دربر دارد. کتاب‌های مقتل که ماجرای کشته شدن امام حسین(علیه السلام) و یارانش را گزارش می‌کنند، جزو میراث ادبی و تاریخی شیعه محسوب می‌شوند و بیشترین کاربرد آنها استفاده در مجلس روضه‌خوانی است. آقا بزرگ در الذریعه از ۱۵۰ مقتل نام برده که در خصوص واقعه کربلا نوشته شده است[۲۹] حدود ده مقتل مربوط به قرن‌های نخستین است که مقتل ابی‌مخنف، نخستین آنها درباره واقعهٔ عاشورا است.[۳۰] وی زمانی نگارش مقتل الحسین را آغاز کرد، هنوز برخی از شاهدان واقعهٔ کربلا، در قید حیات بودند.[۳۱]روضه الشهداء را می‌توان مشهورترین کتاب مقتل فارسی دانست.
ادبیات نمایشی
ادبیات نمایشی در قالب تعزیه‌نامه، فیلمنامه و نمایشنامه بخشی از ادبیات عاشورایی است. تعزیه‌خوانی یکی از سنت‌های عاشورایی است که از زمان دیلمیان آغاز و در دوره صفویه به شکل فعلی درآمد. آنچه که از این هنر نمایشی به ادبیات عاشورایی مربوط است نسخه‌های تعزیه است که گفته می‌شود در تدوین آنها از کتاب طوفان البکاء استفاده شده است.
ادبیات داستانی
بخشی از ادبیات عاشورایی متونی است که جنبه داستانی دارد. در این متون بیشتر به واقعه عاشورا از زاویه اندوه، مصیبت و ابتلاء نگاه شده و تدوین آنها یک اثر حزن‌زا به قصد روضه‌خوانی مورد توجه بوده است. غالب این آثار، برای مجالس سوگواری تألیف و هدف عمده‌اش فراهم کردن زمینه برای گریه بوده است. آثاری چون ابتلاء الاولیاء، ازاله الاوهام فی البکاء، اکسیر العباده فی اسرار الشهاده، محرق القلوب از این دسته به شمار می‌روند.[۳۲]
همچنین رمان‌هایی نیز درباره این واقعه نوشته شده است که نامیرا از آن جمله است.
پی نوشت:
۱.محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۸۸ش، ص۴۲.
۲.برای نمونه ر. ک. حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۰۴؛ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷.
۳.احمدی بیرجندی، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ص۳۷.
۴.حجازی، «حسین‌بن علی(علیه السلام) در آیینه شعر»، ص۴۷-۴۸.
۵.محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۶.
۶.حجازی، «حسین‌بن علی(علیه السلام) در آیینه شعر»، ص۴۷.
۷.محمد صادق محمد،دائره المعارف الحسینیه؛ معجم الشعراء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۳.
۸.محمد صادق محمد،دائره المعارف الحسینیه؛ معجم الشعراء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۴.
۹.محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۶؛ آهمه، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»، ص۱۳۱.
۱۰.احمدی بیرجندی، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ص۳۷.
۱۱.محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۷.
۱۲.ضیایی، نگرشی، انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۹-۴۰.
۱۳.مهماندار، امام حسین در آیینه شعر و ادب، ص۵۳.
۱۴.احمدی بیرجندی، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ص۳۷.
۱۵.حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۰۴.
۱۶.علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷.
۱۷.ضیایی، نگرشی، انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۷-۳۸.
۱۸.رازی قزوینی، نقض، ۱۳۹۱ش، ص۴۰۴.
۱۹.محمد صادق محمد، دائره المعارف الحسینیه؛ دیوان الأبوذیه، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۸۲.
۲۰.محمد صادق محمد، دائره المعارف الحسینیه؛ دیوان الأبوذیه، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۸.
۲۱.نک: محمد صادق محمد،دائره المعارف الحسینیه؛ دیوان الأبوذیه، ۱۴۱۸ق، ج۱-۹.
۲۲.رک: محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ج۲، ص۷۱۷.
۲۳.صفا، گنج سخن، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۶۸؛ مجاهدی، شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی، ۱۳۷۹ش،ص۵۹.
۲۴.حجازی، «حسین‌بن علی(علیه السلام) در آیینه شعر»، ص۶۱-۶۸؛ آهمه، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»، ص۱۳۲.
۲۵.حجازی، «حسین‌بن علی(علیه السلام) در آیینه شعر»ص ۶۱-۶۸.
۲۶.رک: محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ج۲، ص۷۱۷.
۲۷.ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۷.
۲۸.خبرگزاری فرهنگ و هنر؛ مروری بر ادبیات عاشورایی در گذر زمان
۲۹.آقابزرگ، الذریعه، ج۲۲، ص۲۳-۲۴
۳۰.أبی‌مخنف، وقعه الطف، ۱۳۶۷ش، مقدمه غروی، ص۷.
۳۱.اسفندیاری، کتاب‌شناسی تاریخی امام‌حسین، ۱۳۹۱، ص۴۲.
۳۲.جعفریان، درباره منابع تاریخ عاشورا، ۱۳۸۰، ص۵۲-۵۱.
منابع
۱.احمدی بیرجندی، احمد، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش.
۲.آهمه، ماهرخ، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»، پژوهشنامه معارف حسینی، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۵ش.
۳.تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء.
۴.حجازی، سید علی‌رضا، «حسین‌بن علی(علیه السلام) در آیینه شعر»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش.
۵.جعفریان، رسول، درباره منابع تاریخ عاشورا، مجله آینه پژوهش، شماره ۷۱و۷۲، آذر و دی و بهمن و اسفند ۱۳۸۰.
۶.حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
۷.رازی قزوینی، عبدالجلیل، نقض (بعض مثالب النواصب)، دارالحدیث، قم، ۱۳۹۱ش.
۸.صفا، ذبیح‌الله، گنج سخن، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۵۵ش.
۹.ضیایی، سید عبدالحمید، نگرشی، انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا با تآکید بر ادبیات منظوم، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۱ش.
منبع: ویکی شیعه
