ابتدا معنای حسن و قبح یا همان «خوب و بد» را ذکر میکنیم، سپس ملاک و معیار خوبی و بدی اعمال را مطرح میکنیم و در انتها ثابت میکنیم که عقل انسان توانایی درک خوبی و بدی همه کارها و تکالیف آدمی را ندارد.
معنای حسن و قبح (خوب و بد)
در کتابهای کلامی و اصولی(۱) برای حسن و قبح معانی مختلفی ذکر شده است اما آنچه که در اینجا مقصود است آن است که «خوب یا حسن» یعنی کاری که مورد مدح و ستایش همه عقلای عالم قرار گرفته و فاعل آن استحقاق ثواب اخروی را دارد و «بد یا قبح» یعنی کاری که مورد مذمت و نکوهش عقلا بوده و فاعل آن مستحق عقاب اخروی است.(۲)
و اما ملاک خوبی بعضی افعال، تناسب و تلایم میان آنها و هدف مطلوب انسانی است و معیار بدی پارهای دیگر از کارهای آدمی، عدم تناسب و ناسازگاری آنها با کمال مطلوب او است.(۳)
به عبارت دیگر، وقتی ما هر یک از افعال اختیاری خود را با کمال مطلوب انسان می سنجیم، از نظر عقلی سه حالت ممکن است پدید آید: نخست آن که میان آنها رابطه ای مثبت برقرار باشد. یعنی انجام آن کارها ما را در وصول به کمال نهایی مدد رساند، که در این صورت آنها را «خوب» میدانیم. دوم آن که میان آنها رابطه ای منفی باشد. یعنی انجام آن اعمال ما را از دستیابی به کمال مطلوب باز دارد که چنین کارهایی را متصف به صفت «بد» میکنیم. و بالاخره حالت سوم این که میان فعل اختیاری انسان و کمال مطلوب او هیچ رابطهی اعم از مثبت یا منفی نباشد، که در این صورت چنین کارهایی اگر اصولاً وجود داشته باشند، نه خوبند و نه بد و به اصطلاح در مقایسه با کمال مطلوب آدمی دارای ارزش خنثی هستند.
با توجه به این نکته بسیار مهم, باید بگوییم بدون شک عقل آدمیان به تنهایی در بسیاری از مسایل، توانایی کشف رابطه میان افعال اختیاری و نتایج و پیامدهای آنها را دارد و به همین دلیل است که در اصول اخلاقیات شاهد اختلافات کمتری در میان جوامع بشری هستیم. اما موارد فراوانی هم وجود دارد که عقل به تنهایی چنین توانایی و قدرتی در خود نمییابد و درک آنها از حدود تواناییهای عقول آدمیان بیرون است. مانند اکثر قریب به اتفاق مسایل تعبدی مثلاً تعداد رکعات نماز، کیفیت اجرای نماز و روزه، یا اوقات خاص عبادات، استحباب روزه ماه رجب و ماه شعبان و برخی ایام خاصّ و وجوب روزه ماه رمضان و حرمت روزه عید فطر و قربان و.. و نیز جزئیات مسایل اعتقادی و بسیاری از مسایل معاد و رستاخیز، همگی از امور فراعقلی و خردگریزی هستند که عقل آدمی از درک خوبی و بدی آنها ناتوان و عاجز است. برای شناخت حسن یا قیح این اعمال راهی جز استمداد از راهنماییهای وحی الهی نیست. شرع مقدس با تبیینی که از روابط میان چنین کارهایی با کمال مطلوب ارایه میدهد دست عقل را گرفته و او را در کشف آن روابط پنهان و نهفته یاری میرساند. بنابراین در این موارد، عقل با تکیه بر شرع، خوبی یا بدی افعال را میپذیرد. و این لطف خداوند است به بندگان خود و چه زیبا گفتهاند که: «الواجبات الشرعیه الطاف فی الواجبات العقلیه».
و شاهدی دیگر بر اینکه عقل ما به تنهایی نمی تواند خوبی و بدی همه افعال را درک کند، اختلافاتی است که میان ملل و جوامع مختلف درباره خوبی و بدی برخی افعال وجود دارد. توضیح آن که، بعضی از کارها در نزد برخی جوامع، خوب دانسته میشوند و در نزد برخی دیگر بد. مثال مشهور آن، زشتی و قبح ذبح حیوانات در نزد برخی اقوام هندوستان است و یا خوبی شرابخواری و خوردن گوشت خوک در نزد غربیان و بدی و زشتی این اعمال در نزد مسلمانان.
بنابراین عقل به تنهایی از درک تمامی ابعاد راه سعادت و نمایاندن انواع چاههای شقاوت و هم چنین از شناخت روابط علی و معلولی میان افعال آدمی و نتایج اخروی آنها ناتوان است. و همین امر یکی از علل اصلی نیازمندی بشریت به پیام الهی و دستگیریهای پیامبران است.
پی نوشت:
۱. لاهیجی، عبدالرزاق، سرمایه ایمان، بیجا، الزهرا، چاپ دوم، ۱۳۶۴، ص۶۰ـ۶۱. و مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۶۸، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۲. و علاء الدین علی بن محمد القوشجی، شرح تجرید الاعتقاد، بیجا، رضی، بیدار و عزیزی. بیتا، ص۳۲۷ـ۳۳۸.
۲. سرمایه ایمان، همان، ص۵۹.
۳. مصباح یزدی، محمد تقی، فلسفه اخلاق، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۸۰، ص۸۱.
