اشاره
ابوالعباس احمد بن‌محمد بن‌سعید هَمْدانی (۱۵ محرم ۲۴۹-۷ ذیقعده ۳۳۲ق)، مشهور به اِبْن عُقْده ، محدث شیعی و پیرو مذهب جارودیه (از فرق زیدیه) و در میان امامیه مقبولیت داشته و بخش عمده‌ای از اصول شیعه توسط او روایت شده و احادیث بسیاری از او در کتب اربعه وارد شده است. عُقده لقب پدر وی است که از وراقان و معلمان کوفه بود. خاندان او از طریق ولاء عتق با بنی هاشم (ظاهراً شاخه عباسی آن) و نیز با قبیله هَمْدان (شاخه سبیع) خویشاوند بوده‌اند[۱] و شهرت ابن عقده به هَمْدانی به همین جهت بوده است.
در کوفه و بغداد
ابن عقده بیشتر عمر خود را در کوفه گذرانده و بنا به تصریح شاگردش ابن جعابی تنها ۳ سفر به بغداد داشته است.[۲] نظر به اینکه ابن عقده در سفر خود به بغداد از علی بن داوود قنطری استماع حدیث کرده است[۳] نخستین سفر وی به بغداد احتمالاً در فاصله ۲۶۶-۲۷۱ق بوده است.
سفر دوم وی به بغداد که در آن از احمد بن یحیی صوفی (درگذشت۳۰۶ق)[۴] استماع حدیث کرده،[۵] طبعاً پیش از ۳۰۶ق /۹۱۸م صورت گرفته است و این امر با اطلاعاتی که ابن جعابی در مورد سفر دوم به دست داده است سازگاری دارد.[۶] این سفر پیش از ۳۱۸ق یعنی سال وفات یحیی بن صاعد[۷] پایان یافته، زیرا در این تاریخ ابن عقده به کوفه بازگشته بوده است.[۸]
درباره سفر سوم وی به بغداد تنها می‌دانیم که وی در ۳۳۰ق در جامع رصافه و مسجد براثا حدیث گفته است.[۹]
مذهب
ابن عقده مذهب جارودیه (از فرق زیدیه) داشت و تا پایان عمر بر آن پایدار بود.[۱۰] پدر وی نیز زیدی مذهب بوده است.[۱۱] ابن عقده در مسجد براثا در ملأعام احادیثی در طعن شیخین روایت می‌کرده که موافق تعالیم جارودیه است، با این همه حتی روایت حدیثی در فضیلت عثمان به وی نسبت داده شده است.[۱۲]
جایگاه در علم حدیث
حافظ احادیث
ابن عقده در حفظ حدیث زبانزد بود و به روایتی حافظ ۱۰۰ هزار حدیث بوده و بر سند و متن تنها ۳۰۰ هزار حدیث، از احادیث اهل بیت وقوف داشته است.[۱۳] احاطه وی بر حدیث به اندازه‌ای بود که آنگاه که یحیی بن صاعد از محدثان بغداد در سند روایتی در مورد شیخی که حدیث از او شنیده بود دچار خطا گشت، ابن عقده لغزش او را آشکار ساخت.[۱۴]
روایات تاریخی
وی بجز نقل حدیث، به روایات تاریخی نیز پرداخته و وجود عناوینی چون کتاب الشوری و کتاب یحیی بن الحسین بن زید و اخباره، در میان آثار مفقود او[۱۵] دال بر این مدعاست. بخش قابل توجهی از روایات تاریخی منقول در مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی نیز برگرفته از مرویات ابن عقده است.
مشایخ
ابن عقده از مشایخ بسیاری در کوفه و بغداد استماع کرد که از میان ایشان می‌توان از ابراهیم بن ابی بکر بن ابی شیبه، احمد بن ابی خیثمه، حمید بن زیاد و علی بن حسن بن فضّال نام برد.[۱۶] خطیب، [۱۷] ذهبی، [۱۸] و خوئی[۱۹] فهرستی شامل برخی مشایخ ابن عقده را آورده‌اند.[۲۰]
اعتماد محدثان شیعه و سنی
محدثانی از فرق مختلف از زیدی و امامی و سنی از ابن عقده روایت کرده‌اند. فهرستی از راویان وی را خطیب، ذهبی و اردبیلی آورده‌اند.[۲۱] در میان افرادی که از ابن‌عقده روایت کرده‌اند محدثان مشهوری دیده می‌شوند؛ نظیر: کلینی، ابوغالب زراری، ابن جعابی، هارون بن موسی تَلَّعُکْبَری، ابن ابی زینب نعمانی، ابوالفرج اصفهانی، ابوالحسن دارقطنی، ابوالقاسم طبرانی، ابن عدی جرجانی و ابو حفص بن شاهین.[۲۲]
جایگاه در علم رجال
ابن عقده، خود به عنوان یک رجالی بین امامیه مطرح بوده و جرح و تعدیل او در کتب رجالی ایشان مورد توجه بوده است.[۲۳] وی در بین امامیه مقبولیت عام داشته و بخش عمده‌ای از اصول شیعه توسط او روایت شده [۲۴] و حدیث او به وفور در کتب اربعه وارد شده است. از قدمای امامیه، نعمانی، [۲۵] شیخ طوسی[۲۶] و نجاشی[۲۷] بر وثوق وی تأکید داشته‌اند، ولی در قرون بعد علامه حلی[۲۸] و ابن داوود حلی[۲۹] ظاهراً تنها به جهت امامی نبودن، وی را در عداد ضعفا آورده‌اند.
علمای اهل سنت
در میان علمای رجال اهل سنت ابوعلی حافظ او را مدح کرده است، [۳۰] لیکن برخی نیز وی را مورد طعن قرار داده‌اند. با دقت در عبارات می‌توان احتمال داد که عامل طعن و جرح او بیشتر اعتماد وی بر وجادات[۳۱] و‌گاه استغراب احادیث یا حتی تشیع او بوده است.[۳۲] اما در مورد صحت نسبت هایی چون تدلیس، حیله و کذب به وی، [۳۳] باید تردید کرد.
آثار
اثری با عنوان ذکر النبی (ص) منسوب به ابن عقده با ترجمه انگلیسی نبیه عبود در ۱۹۵۷م در «پاپیروس‌های ادبیات عرب» در شیکاگو به چاپ رسیده است.[۳۴] این اثر احتمالاً همان است که طوسی از آن به عنوان ذکر النبی(ص) و الصخره و الراهب و طرق ذلک، یاد کرده است.[۳۵]
جزئی از احادیث ابن عقده در ۶ برگ ضمن یک مجموعه در کتابخانه ظاهریه موجود است.[۳۶]
تفسیر القرآن؛ نجاشی[۳۷] نسخه‌ای از آن را دیده است. ابن طاووس نیز نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته و در سعد السعود[۳۸] و محاسبه النفس[۳۹] از آن نقل کرده است.
الرجال؛ این کتاب که در مورد راویان امام جعفر صادق(ع) تألیف شده بود[۴۰] به گفته طوسی در تألیف الرجال کلاً مورد استفاده وی قرار گرفته است.[۴۱] در مورد اطلاعاتی که به نقل از ابن عقده در رجال علامه حلی[۴۲] و ابن داوود، [۴۳]گاه در مورد اصحاب امام صادق(ع) و‌گاه در مورد اصحاب دیگر ائمه(ع)[۴۴] آمده، باید گفت از نسخ یا نسخه هایی اتخاذ شده که در قرن هقتم قمری موجود بوده‌اند، زیرا این اطلاعات در هیچ یک از منابع دیگر آن دو دیده نمی‌شود. ولی آن نسخه یا نسخه‌ها به همراه کتاب الرجال، احتمالاً برخی دیگر از آثار رجالی ابن عقده را نیز شامل می‌شده است.[۴۵]
الولایه؛
در این کتاب مؤلف حدیث غدیر را از ۱۰۵ طریق گردآورده بوده است.[۴۶] کتاب مذکور یکی از منابع مورد استفاده ابوموسی مدینی (درگذشت۵۸۱ق) در تدوین مستدرک معرفه الصحابه ابن منده بوده است.[۴۷] ابن طاووس[۴۸] نیز نسخه‌ای از آن را در دست داشته و فهرستی از طرق احادیث مندرج در آن را در طرائف [۴۹] آورده است.
آثار دیگر
افزون بر آنچه ذکر شد، ابن شهر آشوب[۵۰] و ابن طاووس[۵۱] سه اثر دیگر از ابن عقده تحت عناوین الدلائل، المجموع و تسمیه المشایخ در دست داشته‌اند. در قرن های ششم و هفتم قمری آثار دیگری نیز از ابن عقده موجود بوده که تعیین هویت آنها نیاز به تحقیق بیشتری دارد.[۵۲]
پی نوشت ها:
- خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۴- ۱۵؛ طوسی، الفهرست، ص۲۸؛ ابن بابویه، التوحید، ص۲۲۹؛ قس: سمعانی، الانساب، ج۷، ص۶۸
- خطیب، تاریخ بغدادف ج۵، صص۱۸، ۱۹
- ر.ک: خطیب، تاریخ بغداد، ج۱۱، صص۴۲۵، ۵/۱۴
- ر.ک:خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۲۱۳- ۲۱۵
- خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴
- خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۸-۱۹
- ر.ک:خطیب، تاریخ بغداد، ج۴، ص۲۳۴
- خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۹
- طوسی، الامالی، ص۱ /۲۷۶
- طوسی، الفهرست، ص۲۸؛ نجاشی، رجال، ص۹۴
- خطیب، تاریخ بغدادف ج۵، ص۱۵
- خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۵، ۲۲
- خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۶-۱۷؛ طوسی، الرجال، ص۴۴۲
- خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۸-۱۹
- ر.ک:طوسی، الفهرست، ص۲۹
- ابن بابویه، التوحید، صص۱۶۲، ۳۷۷؛ نعمانی، الغیبه، ص۶۷؛ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۴
- خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۹-۲۲
- ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، صص۳۴۱-۳۴۲
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۲، صص۲۷۷- ۲۸۰
- ابن شاذان، مائه منقبه، صص۴۰-۴۱، ۱۴۸؛ ابن بابویه، التوحید، ص۳۷۴؛ خزاز، ۲۵۵، جم؛ مفید، الامالی، صص۲۱-۳۰، ۳۳۴؛ منتجب الدین، الفهرست، ص۵۳؛ استرابادی، تأویل الا¸یات الظاهره، ج۱، ص۲۹۷، جم
- خطیب، ج۵، ص۱۹-۲۲؛ ذهبی، ج۱۵، ص۳۴۲؛ابن بابویه، التوحید، ص۳۷۴؛ اردبیلی، جامع الرواه، ج۱، ص۶۶؛ ابن بابویه، عیون، ج۱، ص۲۳۰؛ ابن شاذان، جامع الرواه، ص۴۰؛ ابن عیاش، مقتضب الاثر، ص۴؛ زراری، رساله فی آل اعین، ص۲۹؛ مفید، الامالی، ص۳۹، مفید، الاختصاص، ص۸۵؛ طوسی، الامالی، ج۱، ص۲۵۲، ج۲، ص۷۵؛ استرابادی، تأویل الا¸یات الظاهره، ج۱، ص۲۹۷.
- کلینی، الکافی، ج۵، ص۴، جاهای مختلف؛ نعمانی، الغیبه، ص۲۱، جاهای مختلف؛ ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۳، جاهای مختلف؛ زراری، رساله فی آل اعین، ص۸۴؛ مفید، الامالی، ص۲۱؛ طوسی، الرجال، ص۴۴۲؛ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۹-۲۲
- ر.ک:علامه حلی، الرجال، ص۲۰۹؛ ابن داوود، الرجال، ص۷۵
- طوسی، الرجال، ص۴۴۲؛ طوسی، الفهرست، صص۳، ۴، جاهای مختلف؛ نجاشی، رجال، صص۴، ۶، جاهای مختلف
- نعمانی، الغیبه، ص۱۴
- طوسی، الفهرست، ص۲۸
- نجاشی، رجال، ص۹۴
- علامه حلی، ص۲۰۳
- ابن داوود حلی، الرجال، ص۴۲۲
- خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۹
- ابن عدی، الکامل فی الضعفاء الرجال، ج۱، صص۲۰۸-۲۰۹؛ حاکم، سؤالات الحاکم النیسابوری للدار القطنی، ص۹۶
- خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۹-۲۲
- ابن حجر، لسان المیزان، ج۱، ص۲۶۶
- I/182، GAS
- طوسی، الفهرست، ص۲۹
- ظاهریه، ۸۷
- نجاشی، رجال، صص۹۴- ۹۵
- ابن طاووس، سعد السعود، صص ۷۱، ۱۱۷-۱۲۰
- ابن طاووس، محاسبه النفس، ص۱۷
- طوسی، الفهرست، ص۲۸
- طوسی، الرجال، صص۲، ۱۴۲-۳۴۲
- علامه حلی، الرجال، ص۸، جاهای مختلف
- ابن داوود، الرجال، ص۷۵، جاهای مختلف
- علامه، الرجال، صص۳۵، ۵۱، جاهای مختلف؛ ابن داوود، الرجال، ص۲۸۶، جاهای مختلف
- طوسی، الفهرست، ص۲۸
- ابن شهر آشوب، المناقب، ج۳، ص۲۵
- ابن اثیر، اسدالغابه، ج۱، ص۳۶۸، جاهای مختلف؛ ابن حجر، الاصابه، صص۴، ۸۰، جاهای مختلف
- ابن طاووی، الامان، ص۹۱، الیقین، صص۳۳- ۳۵
- ابن طاووس، الطرائف، ج۱، صص۱۴۰-۱۴۲
- المناقب، ج۱، ص۹، ج۲، ص۳۰۶
- فتح الابواب، ص۱۵۹-۱۶۰
- ر.ک:طبرسی، ج۶، ص۳۷۴؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۲، ص۶۵، ج۳، ص۲۰۵، ۲۰۷، ج۴، ص۲۱۵؛ ابن طاووس، الامان، ص۷۰
فهرست منابع:
- ابن اثیر، اسدالغابه، قاهره، ۱۲۸۶ق.
- ابن بابویه، محمد، التوحید، به کوشش هاشم تهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق.
- ابن بابویه، محمد، عیون اخبار الرضا(ع)، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
- ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابه، قاهره، ۱۳۲۸ق.
- ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
- ابن داوود حلی، حسن، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
- ابن شاذان، محمد، مائه منقبه، قم، ۱۴۰۷ق.
- ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۱م.
- ابن شهر آشوب، المناقب، قم، مؤسسه انتشارات علامه؛
- ابن طاووس، علی، الامان، قم، مکتبه المفید.
- ابن طاووس، سعد السعود، نجف، ۱۳۶۹ق /۱۹۵۰م.
- ابن طاووس، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ق.
- ابن طاووس، فتح الابواب، به کوشش حامد الخفاف، بیروت، ۱۴۰۹ق.
- ابن طاووس، محاسبهالنفس، تهران، مرتضوی.
- ابن طاووس، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق / ۱۹۵۰م.
- ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
- ابن عیاش، احمد، مقتضب الاثر، قم، مکتبه الطباطبائی.
- ابن ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲م.
- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، نجف، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۵م.
- احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
- اردبیلی، محمد، جامع الرواه، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
- استرابادی، شرف الدین علی، تأویل الا¸یات الظاهره، قم، ۱۴۰۷ق.
- حاکم نیشابوری، سؤالات الحاکم النیسابوری للدار القطنی، به کوشش موفق بن عبدالله، ریاض، ۱۴۰۴ق.
- خزاز، علی، کفایه الاثر، قم، ۱۴۰۱ق.
- خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
- خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف، ۱۳۹۸ق /۱۹۷۸م.
- ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
- زراری، ابوغالب، رساله فی آل اعین، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
- سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
- طبرسی، فضل، مجمع البیان، صیدا، ۱۳۳۳ق.
- طوسی، محمد، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۴م.
- طوسی، محمد، الرجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبه المرتضویه؛ ظاهریه، خطی (المنتخب من مخطوطات الحدیث).
- علامه حلی، حسن، الرجال، نجف، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
