جمال الدین احمد بن شمس الدین محمد بن فَهْد حِلّی اَسَدی(۷۵۷-۸۴۱ق)، از فقیهان و محدّثان امامی که شـهـرت او بیشتر در اخلاق، دعا و سیر و سلوک است. اثر مشهور او در این زمینه، کتاب عده الداعی و نجاح الساعی است که به دعا و آداب و مسائل مربوط به آن می‌پردازد. این کتاب، با عنوان «آیین بندگی و نیایش» و «آداب راز و نیاز به درگاه بی‌نیاز» به فارسی ترجمه شده است.
او در ۸۴۱ق در کربلا وفات یافت و در باغ نقیب علویان به خاک سپرده شد. برخی گفته‌اند سیدعلی قاضی بر زیارت قبر او مداومت داشته است.[نیازمند منبع]
زندگی نامه
زادگاه وی به درستی معلوم نیست، اما همین مقدار روشن است که زمانی در حلّه اقامت داشته و در مدرسه زینیه به تدریس مشغول بوده است. هم چنین او بخشی از عمر خود را در کربلا سپری کرده است.[۱]
ابن فهد در ۸۴ سالگی درگذشت[۲] و بنا به گفته خوانساری مدفنش در کربلا کنارِ خیمه گاه واقع شده است.[۳]
تحصیلات
وی نزد شاگردان فخرالمحققین و شهید اول به تحصیل فقه و حدیث پرداخت.[۴]
آقابزرگ بدون ذکر دلیل او را از شاگردان شهید اول دانسته است[۵] ، اما این مقدار روشن است که وی در حدود سال ۸۲۴ق به منطقه جَبَل عامِل سفر کرده‌است. در جِزّین از علی بن محمد بن مکی، فرزند شهید اول، به دریافت اجازه نایل شده است.[۶]
اساتید
علی بن خازن حائری
علی بن یوسف بن عبدالجلیل نیلی
ابن مُتَّوج بَحرانی
مقداد بن عبدالله سُیوری
جمال الدین ابن اعرج عمیدی
علی بن عبدالحمید نسابه حسینی[۷]
شاگردان
علی بن هلال جزایری
ابن راشد قطیفی
عبدالسمیع بن فیاض اسدی
ابن عشره کرکی
مفلح بن حسن صیمری
محمد بن محمد بن حسن حولانی
سید محمد بن فلاح مشعشعی[۸]
مناظره با اهل سنت
در سال ۸۴۰، اسپند میرزا، از حاکمان محلی سلسله قراقویونلو که بر بغداد و نواحی اطراف آن حکم می‌راند، ابن فهد و سایر علمای شیعه را از حله و دیگر مناطق طلبید و از آنان خواست با علمای سنی بغداد مناظره کنند. با پیروزی عالمان شیعه در این مناظره، اسپند میرزا به ترویج مذهب تشیع امر کرد و به نام دوازده امام (ع) خطبه خواند و سکه زد.[۹]
شهرت در عرفان و تصوف
از آن رو که ابن فهد به زهد و تقوا شهره بوده و آثاری نیز در اخلاق و عرفان نوشته، قاضی نورالله شوشتری [۱۰] وی را صوفی و مرتاض خوانده است.
آیت الله جوادی آملی نیز او را از جمله کسانی می‌داند که مقامات معنوی بسیار والایی داشته است. [۱۱]
آثار چاپی
عده الداعی و نجاح الساعی، تهران، ۱۲۷۴ق؛ابن فهد، در عده‌الداعی به آثار و شرایط دعا، قرآن و ذکر پرداخته. او در خاتمه کتاب، توضیح مختصری از اسماء‌الله داده و وجه جمع تکثر اسما و وحدت ذات را بیان کرده. حسین غفاری ساروی، این کتاب را با عنوان «آیین بندگی و نیایش» به فارسی ترجمه کرده است.[۱۲]
المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، کتاب او در فقه که امروزه نیز فقیهان شعیه در تحقیقات خود به آن توجه کرده و ارجاع می‌دهند. جلد اول این کتاب در ۱۴۰۷ و جلد دوم آن در ۱۴۱۱ق در قم به چاپ رسیده است؛
الفصول فی دعوات اعقاب الفرائض ، ۱۳۱۴ق (در حاشیه مکارم الاخلاق)
المقتصر من شرح المختصر، مشهد، ۱۴۱۰ق
التحصین فی صفات العارفین، تهران، ۱۳۱۴ق (در حاشیه مکارم الاخلاق) و نیز قم، ۱۴۰۶ق (همراه مثیر الاحزان)
همچنین مجموعه‌ای از رساله‌های ابن فهد تحت عنوان الرسائل العشر در قم، ۱۴۰۹ق چاپ شده است که عبارتند از:
جوابات المسائل البحرانیه
جوابات المسائل الشامیه الاولی
رساله وجیزه فی واجبات الحج
غایه الایجاز لخائف الاعواز
کفایه المحتاج الی مناسک الحاج
اللمعه الجلیه فی معرفه النیه
المحرّر فی الفتوی
مصباح المبتدی و هدایه المقتدی
الموجز الحاوی لتحریر الفتاوی
نبذه الباغی فی ما لابدَّ منه من آداب الداعی. این کتاب مختصر عده الداعی است.
آثار خطی
ضریح مزار ابن فهد حلی در کربلا
الادعیه و الختوم[۱۳]
التواریخ الشرعیه عن الائمه المهدیه[۱۴]
الخلل فی الصلاه[۱۵]
جوابات المسائل الشامیه الثانیه[۱۶]
تعیین ساعات اللیل و تشخیصها بمنازل القمر[۱۷]
شرح الارشاد، که ظاهراً قسمتی از آن در کتابخانه مرکزی، به شماره (۴) ۲۶۲۱ موجود است.
فقه الصلاه[۱۸]
اللوامع[۱۹]
نیات العبادات و صیغ العقود و الایقاعات[۲۰]
الهدایه.[۲۱]
علاوه بر این موارد، چند کتاب دیگر از جمله استخراج الحوادث که متضمن پیشگویی هایی براساس سخنان امام علی (ع) بوده، به وی منسوب است.[۲۲]
قاضی نورالله شوشتری[۲۳] مدعی شده، کتابی در زمینه علوم غریبه نزد ابن فهد بوده که هنگام مرگ، آن را به فردی سپرده و از وی خواسته بود کتاب را در رود فرات اندازد. براساس همین روایت سید محمد بن فلاح مشعشعی که در آغاز، از شاگردان ابن فهد بوده است، آن کتاب را با حیله به چنگ آورد و با استفاده از مطالب آن، بر خوزستان استیلا یافت. آقا بزرگ این کتاب را همان استخراج الحوادث دانسته که به نظر درست نمی‌آید.
پی نوشت ها:
- روضات الجنات، ج۱، ص۷۱-۷۲.
- الرجال، ج۲، ص۱۱۱.
- روضات الجنات، ج۱، ص۷۴.
- امل الامل، ج۲، ص۲۱؛ روضات الجنات، ج۱، ص۷۲
- الذریعه، ج۱۳، ص۱۰۸
- ریاض العلماء، ج۱، ص۶۴
- المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، ج۱، ص۱۹۴؛ مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۷۹؛ عوالی اللئالی العزیزیه، ج۱، ص۸؛ روضات الجنات، ج۱، ص۷۱-۷۲
- مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۸۰؛ عوالی اللئالی العزیزیه ج۱، ص۸؛ امل الامل، ج۱، ص۷۵؛ بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۲۶-۲۷؛ ریاض العلماء، ج۳، ص۱۲۱؛ روضات الجنات، ج۱، ص۷۳، ج۷، ص۱۶۹
- مجالس المؤمنین، قاضی نورالله شوشتری، اسلامیه، ۱۳۵۴، ج۲، ص۳۶۸-۳۷۰.
- مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۷۹
- عبدالله جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ذیل بقره ۱
- پایگاه اطلاع رسانی کتابخانه های ایران
- الذریعه، ج۱، ص۳۹۳
- الذریعه، ج۴، ص۴۷۵
- الذریعه، ج۷، ص۲۴۷
- الذریعه، ج۵، ص۲۲۳
- الذریعه، ج۴، ص۲۲۸
- الذریعه، ج۱۶، ص۲۹۳
- فهرست کتابهای خطی کتابخانه آستان قدس، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۱، ۵/۴۸۷؛ فهرست کتابهای خطی مجلس شورا، ج۱۲، ص۲۲۶
- فهرست کتابهای خطی کتابخانه مرعشی، ش(۲)۴۱۵۰
- الذریعه، ج۲۵، ص۱۶۴
- الذریعه، ج۲، ص۲۱، ج۸، ص۶۸، ج۱۳، ص۱۰۸، ج۲۰، ص۳۹، ج۲۴، ص۷۴
- مجالس المؤمنین، ج۲، ص۳۹۵-۳۹۶
- منابع:
- آستان قدس، فهرست.
- آقابزرگ، الذریعه.
- ابن ابی جمهور، محمد، عوالی اللئالی العزیزیه، به کوشش مجتبی عراقی، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن فهد حلی، احمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، به کوشش مجتبی عراقی، قم، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- بحرالعلوم، محمد مهدی، الرجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، نجف، مکتبه العلمین.
- حرعاملی، محمد، امل الامل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۲م.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
- شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۶۵ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۴م.
