ابوالقاسم جعفرین محمد ، معروف بن ابن قولویه ، اهل قم .درخانواده ای اهل دانش پرورش یافت وپدرش یکی ازروات حدیث شیعه درآن دیاربود و بیش ترین تأثیررا درفرزندش ، جعفر ، نهاد .این قولویه به سبب حضورش دراین خانواده بود که توانست محضربسیاری ازبزرگان را درک کند وطبقۀ رجالی خود را بالا ببرد .وی ، به رغم سنی اش ، ازبرخی ازصحابۀ امامان (ع) نقل روایت کرده است که مثلاً می توان به سعد بن عبدالله اشعری ، یارامام حسن عسکری (ع) ، اشاره کرد (نجاشی ، ص ۸ – ۹) . به این ترتیب ، او توانست طبقۀ رجالی خود را با پدرش یکی کند ؛ چه ، پدراونیزازسعد روایت کرده است .
ابن قولویه برای طلب حدیث و فراگیری دانش فقه راهی سفرشد . برخی اطلاعات تاریخی و آنچه منابع از حضور او در برخی سر زمین ها آورده اند این مطلب را نشان می دهد . مثلاً ذهبی در بیان شرحی از ابن قولویه ، ضمن بزرگ داشت او ، به حضور او در مصر اشاره و حتی بیان کرده است که برخی او را مصری می دانستند (ذهبی ، تاریخ الاسلا ، ج ۲۶ ، ص ۳۹۵) . او سفرهایی به ری و عسکر مکرم در خوزستان امروزی هم کرده است (ابن قولویه ، ص ۵۲ ، ص ۲۵۳) . آن گونه که خود بیان کرده است ، در۳۳۷ ق به بغداد وارد شده واین همان سالی است که قرامطه حجرالاسود را به مکان اصلی اش بازگرداندند (راوندی ، ص ۷۲ ؛ اربلی ، ج ۳ ، ص ۳۰۵ – ۳۰۶) . گویا وی دراین سفرقصد آن داشته تا به میمنت بازگردانده شدن حجرالاسود به حج برود ، اما بیماری باعث شد که از سفر بازماند . به هر صورت ، او در این مسافرت ها از بسیاری مشایخ دانش آموخت که از آن میان بدون شک مؤثرترین آن ها پدرش ، محمد بوده است .علاوه بر او ، می توان از این استادان نام آور یاد کرد : محمد بن یعقوب کلینی ، علی بن بابویه ، محمد بن عبدالله بن جعفرحمیری ، محمد بن حسین جوهری ، محمد بن حسن بن ولید قمی ، احمد بن ادریس قمی ، ابن عقده ، عبدالعزیزبن یحیی جلودی ، ابوعلی محمد بن همام اسکافی ، حسین بن محمد بن عامر ، عیسی بن عبدالله هاشمی (شیخ مفید ، امالی ، ص ۲۱؛ همو ، ارشاد ، ج ۲ ، ص ۱۹۳ ؛ عماد طبری ، بشاره المصطفی ، ص ۳۷ ، ۱۲۲) .
از منظر رجالی ، ابن قولویه مورد ستایش عالمان شیعه و سنی قرار گرفته و به نظر می رسد با توجه به مسافرت او به مصر امکان آن را یافته تا با عالمان عامه هم ارتباط برقرارکند . اگرچه درمیان استادان وشاگردان اونامی ازعالمان اهل سنت نیست ، همین ارتباط اسباب آن را فراهم آورد تا نام اودرمنابع عامه نیزراه یابد ، چنان که کسانی چون ذهبی وابن حجروصفدی درآثارخود ازاویاد واو را توثیق کرده اند .ابن حجراو را ازبزرگان شیعه و عالمان امامی دانسته ودیگران هم این سخن را تأیید کرده اند (ذهبی ، تاریخ اسلام ، ج ۲۶ ، ص ۳۹۵ ؛ صفدی ، ج ۱۱، ص ۱۱۶ ؛ ابن حجر ، لسان المیزان ، ج ۲ ، ص ۱۲۵) . چنین توثیقاتی به ویژه نزد عالمان ورجالیان شیعی به مراتب بیش تردیده می شود . نجاشی او را درثقات وگران مایه درفقه وحدیث یاد کرده وعلی بن طاووس برامانت علمی اوصحه گذارده است . علامه حلی او را جلیل القدروازثقات وبزرگان امامیه ذکرکرده است (نجاشی ، ص ۸۹ ؛ علامه حلی ، خلاصه الاقوال ، ص ۸۸) .
دانش ابن قولویه را نزد عالمان پس ازاو درقالب راویان وشاگردانش می توان جست .درمیان این شاگردان نام برخی ازمشایخ شیعی به چشم می خورد : شیخ مفید ازاصلی ترین راویان ابن قولویه ؛ شیخ کلینی ؛ ابن غضائری ؛ ابن عبدون ، ابن شاذان قمی ؛ ابن نوح سیرافی ؛ ابن عیاش جوهری ؛ ابوالحسین یحیی بن محمد بن عبدالله حسینی ؛ حیدره بن نعیم سمرقندی ؛ محمد بن سلیم صابونی (ذهبی ، تاریخ اسلام ، ج ۲۶ ، ص ۳۹۵ ؛ ابن غضائری ، ص ۹۷ ؛ شیخ مفید ، الامالی ، ص ۹ ؛ فضل بن شاذان ، الایضاح ، ص ۱۶۰) .
درمنابع ، آثاری به ابن قولویه منتسب شده که غالباً از میان رفته است و از آن جمله است القضا وادب الحکام ؛ النوادر؛ قیام اللیل ؛ آثاری در فقه روایی مانند الصلوه ؛ الحج ؛ الشهادات ؛ آثاری در حدیث همچون الاربعین (ابن شهرآشوب، ص ۳۰) . اما یگانه اثر برجای مانده از ابن قولویه کتاب کامل الزیارات است که در زیارت بارگاه امامان همام (ع) است .مزارنویسی وزیارات نویسی درحدود قرن ۳ ق درمیان عالمان شیعه رواج یافت و به ویژه درنیمۀ قرن ۴ ق ، به سبب برخی تغییروتحولات درمحافل امامی ، این سبک به اوج خود رسید . افرادی همچون صفاربا تألیف المزار وابن داوود قمی با الزیارات (المزار پیش تردرهمین مسیرگام نهاده بودند (ذیل شرح احوال همان ها درهمین اثر) . ابن قولویه وابن داوود دربرخی موارد چگونگی بهره گیری ازروایات دراستنتاجات فقهی با یک دیگرمنافات واختلافات عقایدی داشتند ، اما هردو درحرکتی یک سو به تألیف دراین زمینه همت گماشتند .کتاب کامل الزیارات ابن قولویه یکی ازماندگارترین وقدیم ترین آثاردرمورد بحث زیارت وادعیۀ مربوط به زیارت امامان به شمارمی رود .به نظرمی رسد درادامۀ همین دست تألیفات است که شاگرد وی ، شیخ مفید ، هم دست به تألیف المزارزده است .کامل الزیارات ابن قولویه را عالمان امامی درطول تاریخ مورد استفاده قرارداده وآن را درمنابع خود گنجانده اند (حرعاملی ، وسائل الشیعه ، ج ۲۰ ، ص ۶۸ ؛ حاجی نوری ، ج ۳ ، ص ۵۲۲ – ۵۲۳ ؛ خویی ، ج ۱، ص ۵۰) .
- پی نوشت ها:
- ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش شعیب ارنئوط، و دیگران، بیروت.
- ابن قولویۀ قمی ، جعفربن محمد (۱۴۱۷ ق) . کامل الزیارات ، به کو ، شش جوادقیومی ، قم .
- صفدی ، خلیل (۱۴۰۱ق) . الوافی بالوفیات ، به کوشش محمد یوسف نجم ، بیروت .
- راوندی ، سعید (۱۴۰۷ ق) . الدعوات ، قم ، مدرسۀ امام مهدی (عج) .
- راوندی ، سعید (۱۳۹۷ ق) . فقه القرآن ، به کوشش احمد حسینی ، قم .
- نجاشی ، احمد (۱۴۰۷ ق) .«الرجال ، به کوشش موسی شبیری زنجانی ، قم .
- ابن حجرعسقلانی ، احمد(۱۳۲۹ – ۱۳۳۱ق) . لسان المیزان ، حیدرآباد دکن.
- نجاشی ، احمد (۱۴۰۷ ق) .«الرجال ، به کوشش موسی شبیری زنجانی ، قم .
- علامه حلی، خلاصه الاقوال، تهران.
- ابن شهرآشوب ، محمد (۱۳۸۰ ق) . معالم العلماء ، نجف.
- حرعاملی ، محمد (۱۴۱۸ ق) . الفصول المهمه فی اصول الائمه ، به کوشش محمد قائینی ، قم .
- اسماعیلیان خویی ، ابوالقاسم (۱۴۰۳ق) . معجم رجال الحدیث ، قم .
منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران
