ابوالحسن محمد بن احمد، از مشایخ حدیث قم در عصر غیبت صغری . از خاندانی اهل علم برخاست و برخی از اعضای خاندان او از مشایخ و بزرگان قم بودند .پدر او ، احمد ، از محدثان بنام و از حلقه های مهم انتقال حدیث آن دیاربود و مخصوصاً با زنجیرۀ سندی فرزندش نام او در بسیاری از روایات شیعی مشاهده می شود . احمد به همراه دوست و همدرس خود ، ابوالحسن سلامه بن محمد ارزنی ، از شاگردان علی بن حسین بن بابویه بودند ؛ رابطه ای دوستانه که به ازدواج احمد با خواهرسلامه منجرشد و ابن داوود قمی نتیجۀ این ازدواج است (نجاشی ، ص ۹۵ ، ۱۷۵ ، ۱۹۲ ، ۳۸۴ ؛ ابن داوود ، رجال ، ص ۳۷) .
درزمان ابن داوود ، عصر غیبت صغری ، امکان ارتباط از طریق نواب خاص با امام غایب فراهم بود ودرکنارآن مشایخ بزرگی که دورۀ حضور برخی از امامان (ع) را درک کرده بودند حضور داشتند ؛ مشایخی که غالباً خود از بزرگان دانش حدیث شیعی بودند . ابن داوود نسخه ای از مسائل محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری را در اختیارداشته است ؛ نسخه ای به خط احمد بن ابراهیم نوبختی و املای ابوالقاسم بن روح (بروجردی ، جامع احادیث الشیعه ، ج ۱۷ ، ۳۵۴) .
ابن داوود علوم اولیه را نزد اعضای خانواده هم چون پدرش ، ا حمد ، ودایی اش سلامه بن محمد ، آموخت ودرزمانی پیش از۳۳۳ ق به عراق رفت و حامل حدیث قم به آن دیار بود . با توجه به سخنانی که در بارۀ اودرمنابع آمده ، می توان به این نتیجه رسید که او دست کم نیمی از عمرعلمی خود را در آن جا گذرانده است از استادان اویند علی بن بایویه ، محمد بن یعقوب کلینی ، محمد بن حسین بن احمد بن ولید قمی ، ابن عقده ، محمد بن علی بن فضل ، احمد بن محمد بن سعید ، ابوعلی بن همام (نجاشی ، ص ۳۵ ، ۶۰ ؛ شیخ طوسی ، رجال ، ص ۴۵۴ ؛ شیخ طوسی ، الغیبه ، ص ۳۰۷ ، ۳۵۹ ، ۳۹۰ ؛ حرعاملی ، وسائل الشیعه ، ج ۱۰ ، ص ۲۵۷ ؛ خویی ، ج ۱۴ ، ص ۳۳۲) . منابع جرح و تعدیل رجالی غالباً او را ستوده اند و مرتبۀ علمی او را مخصوصاً در جملاتی حاکی از استادی او در میان مشایخ قمی بیان کرده اند . حتی در سخنی از ابن غضائری آمده است که او کسی را حافظ تر و آشناتر با حدیث از ابن داوود ندیده بوده است (نجاشی ، ص ۳۸۴) . ابن طاووس هم ، ضمن بیان همین نکات ، او را از بزرگان مشایخ قم یاد کرده (ابن طاووس ، علی ، اقبال ، ج ۲ ، ص ۱۹۰) و بحرانی او را دارای صلاح و علم و عدالت دانسته است (بحرانی ، مدینه المعاجز ، ج ۴ ، ص ۲۰۹) .
درمیان شاگردان وراویان ابن داوود نام مشایخ طرازاولی هم چون شیخ مفید و ابن غضائری وابوغالب زراری وابن عبدون وحسین بن عبیدالله ومحمد بن عبدالله بن عبدالرحمان بن سمیع دی ، ده می شود (ابوغالب زراری ، ص ۲۸ ؛ نجاشی ، ص ۸۲ ؛ ابن طاووس ، عبدالکریم فرحه الغری ، ص ۱۶۳) . او اجازۀ روایت همۀ آثارش ، مخصوصاً المزار ، را به محمد بن عبدالله بن عبدالرحمان داده بود (همان جا) . ابن داوود درمقام محدثی تمام عیارنه تنها در مباحث مربوط به شمار احادیث و طبقۀ رجالی توانمند بود ، بلکه با التفاتی خاص به علوم حدیث دقت های فراوانی در چگونگی حمل و نقل حدیث داشت . مثلاً در روایت از محمد بن علی بن فضل از لفظ « اخبرنی » به جای « حدثنی » استفاده کرده که نشان دهندۀ کیفیت فراگیری حدیث از محمد بن علی بوده است (شیخ طوسی ، تهذیب الاحکام ، ج ۶ ، ص ۱۰۶ ؛ ابن طاووس ، فرحه الغری ، ص ۵۹) .
ابن داوود آثار حدیثی بسیاری دارد که ، اگرچه این آثار برجای نمانده بر پایۀ نام آن ها می توان به مضامین آن ها پی برد : البیان عن حقیقه الصیام ؛ الرد علی بن قولویه فی الصیام ؛ کتاب فی عمل شهررمضان ، که دربردارندۀ مباثی فقهی با رویکرد های متفاوت اصطلاحی آن درقرن ۴ ق است؛ الحدیثین المختلفین ، که شامل مباحثی مربوط به این مطلب است که یک مسئلۀ شرعی ، با داشتن دو سوی متعارض دراحادیث ، امکان گزینش را برای فقیه فراهم کرده است و فقیه استفاده کننده از حدیث است که با توجه به تعارض واختلاف احادیث به صدورحکم می پردازد . در واقع ، ردیۀ او بر ابن قولویه هم در بردارندۀ همین موضوع کلی است (نجاشی ، ص ۳۸۴ .
مهم ترین کتاب ابن داوود قمی اثری است که در منابع متقدم با عنوان های الزیارات و المزار از آن یاد شده است . علی بن طاووس در کتاب اقبال الاعمال هر بار از این اثر یاد کرده و آن را الزیارات والفضائل خوانده است (ج ۳ ، ص ۶۴ ، ۲۳۶) . بسیاری از مشایخ و صاحبان اثر از این اثرنقلیاتی کرده اند و به ویژه شیخ مفید در المزار خود از این اثر بهره برده است (شیخ مفید ، المزار ، ص ۲۲۱؛ حاجی نوری ، مستدرک ، ج ۱۰ ، ص ۳۲۱) . ابن طاووس نسخه ای از این اثر را داشته که درصفحات ۵۶۷ تا ۵۶۸ اقبال الاعمال آورده است . هم چنین ، عبدالکریم بن طاووس هم در فرحه الغری از در اختیارداشتن نسخه ای از المزار سخن گفته است (ص ۱۶۳) . درحال حاضر نیز نسخه ای از این اثر در کتاب خانۀ در کتاب خانۀ آستان قدس رضوی موجود است . شیخ طوسی ، که روایات بسیاری از ابن داوود در آثارخود آورده ، از کتاب النوادر او نیز سخن گفته است (تهذیب الاحکام ، ج ۸ ، ص ۳۲۵ ، ۳۳۷ ؛ شیخ طوسی ، الاستبصار ، ج ۴ ، ص ۳۳۲) .
فهرست منابع:
- نجاشی ، احمد (۱۴۰۷ ق) .«الرجال ، به کوشش موسی شبیری زنجانی ، قم .
- ابن داوود، حلی، حسن (۱۳۴۲ش)، الرجال، به کوشش محدث ارموی، تهران.
- بروجردی، سید حسن، جامع الاحادیث الشیعه، قم.
- شیخ طوسی، الرجال، به کوشش جواد فیومی، قم.
- حرعاملی ، محمد (بی تا) . وسائل الشیعه ، به کوشش ابوالحسن شعرانی ، بیروت ، داراحیاء التراث العربى .
- شیخ طوسی ، الغیبه، به کوشش عباد الله تهرانی، و علی احمد، ناصح، قم.
- خویی ، ابوالقاسم (۱۴۰۳ق) . معجم رجال الحدیث، اسماعیلیان ، قم .
- شیخ مفید ، مزار، به کوشش محمد باقر ابطحی، بیروت.
- شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف.
منبع: نقش شیعه در فرهنگ تمدن اسلام و ایران
