فقیه ، محدث ، عارف ، متکلم ۱درقرن های ۹ و ۱۰
محمد بن علی بن ابراهیم احسایی ، فقیه ومحدث داری گرایش های صوفیانه .در خانواده ای اهل دانش دیده به جهان گشود. پدرش، زین الدین علی ، وجدش ، ابراهیم ، هردوازعالمان دیارخود بودند . ابن ابی جمهورعلوم اولیه را نزد ایشان فرا گرفت وسپس به عراق رفت ودرنجف محضرشاگردان شرف الدین حسن بن عبدالکریم فتال را درک کرد (شوشتری ، ج ۱، ص ۵۸۱؛ قمی ، فوائد الرضویه ، ص ۳۸۳) . در۸۷۷ ق به شام وازآن جا به حج رفت ودراین سفرمحفل شاگردان احمد بن فهد حلی را درک کرد . وازشیخ علی بن هلال جزایری دانش آموخت وازاواجازۀ روایت مرویاتش را گرفت (شوشتری ، همان جا ؛ افندی ، ج ۵ ، ص ۱۱۵) . درادامه ، ازمسیراحساء راهی عتبات درعراق شد وسپس به خراسان برای زیارت مشهد مقدس امام رضا (ع) رهسپارشد . این سفراو را درآن دیارماندگارکرد وبه تدریس ومباحثه وتألیف پرداخت . گفته می شود که زاد المسافرین فی اصول الدین را درسفرش به مشهد تألیف کرده و پس ازآن به درخواست واشارۀ سید محسن بن محمد رضوی قمی ، ازبزرگان آن دیار ، شرحی با عنوان کشف البراهین برآن نوشته است (بحرانی ، ص ۱۶۶) . محسن رضوی شاگرد وی هم بوده وازاستاد اجازۀ روایت برخی کتاب هایش را گرفته بود (خوانساری ، ج ۷ ، ص ۳۴) . ابن ابی جمهوردر۹۰۴ ق ، به درخواست شاگردان ویاران خود ، شرحی برکتاب باب حادی عشربا عنوان معین الفکرنوشت واین مشخص می کند که اودست کم تا این زمان زنده بوده است (آقا بزرگ طهرانی ، الذریعه ، ج ۱۳ ، ص ۱۲۳) . ابن ابی جمهورمخصوصاً درمشهد شاگردان بسیاری داشت که ازآن جمله اند ربیعه بن جمعه ، شرف الدین محمود طالقانی ، شمس الدین محمد بن صالح غروی (خوانساری ، ج ۷ ، ص ۳۴ ؛ قمی ، الکنی والالقاب ، ج ۱، ص ۱۹۲) .
ابن ابی جمهورجزء آن دسته ازعالمان قرن های ۹ و ۱۰ ق بود که بیش ترین اهتمام خود را صرف پرداختن به روایات امامان (ع) کرده اند .وی معتقد بود که روایات ائمه معصوم (ع) تا حد بسیاری درمحاق قرارگرفته وبرعالمان است که با التفات بیش تر بدان ها آن ها را احیا کنند . ابن جمهور ، در این مسیر ، برای نیل به خواستۀ خویش ، با گشاده دستی فراوان روایات مختلف از مرسل و خبر واحد و دارای غلو را در اثر معروف خود ، عوالی اللآلی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه ، گنجاند .این طرز تفکر و عملکرد او ، اگرچه در راستای احیای دو بارۀ احادیث اهل بیت (ع) بود ، سبب شد تا نه تنها انبوهی روایات غیرصحیح در منظرمجامیع شیعی را وارد اثرخود کند ، بلکه مورد اعتراض شدید گروهی از مشایخ قوم قرارگیرد . این درحالی است که حتی گاه سهل انگاری در نقل اخبار از روایات عامه را نیر عالمان بیان کرده اند .به هر روی ، وی با تألیف انبوهی اثر در زمینه های حدیثی در جهت شناخت اخبار و حتی اصطلاحات حدیثی گام برداشت . آثار ابن ابی جمهور را می توان به چند بخش تقسیم کرد : فقهی و کلامی و حدیثی .مهم ترین اثرحدیثی وی ، چنان که یاد شد ، عوالی اللألی است که جامع اخبارو روایات شیعه دریک مقدمه ودو باب ویک خاتمه است . این اثر ، که دربرخی منابع به صورت غوالی اللآلی ضبط شده (حرعاملی ، ج ۲ ، ص ۲۵۲ ؛ بحرانی ، ص ۱۶۷ ؛ مامقانی ، ج ۳ ، ص ۱۵۱) ، مورد استفادۀ فراوان عالمان پس ازاو قرارگرفته وشروح وحواشی بسیاری برآن نگاشته شده است که ازآن جمله است شرح سید نعمت الله جزایری با عنوان جواهرالغوالی یا مدینه الحدیث . عوالی اللآلی را مجتبی عراقی درقم درسال ۱۴۰۳ ق منتشرکرده است .ازدیگرآثارروایی – حدیثی ابن ابی جمهورباید به تحفۀ القاصدین فی معرفه اصطلاح المحدثین و رسالۀ فی العمل باخباراصحابنا ونیراللآلی العمادیه فی الاحادیث الفقهیه اشاره کرد که اثراخیردر۸۹۹ ق به نام امیرعمادالدین تألیف شده ودر۹۰۱پایان یافته و پاک نویس شده است (آقا بزرگ طهرانی ، الذریعه ، ج ۳ ، ص ۴۶۱؛ ج ۸ ، ص ۱۳۳ – ۱۳۴ ؛ حرعاملی ، ج ۲ ، ص ۳۵۳) .
روش اعطای اجازه ، یکی ازشیوه های مهم انتقال دانش ، دراین عصربه بیش ترین میزان خود رسیده بود ومجموعۀ اجازات ابن ابی جمهوربه افراد ازمهم ترین اجازه های این دوره به شمارمی رود . این اجازات را علامه مجلسی درجلد ۱۰۴ به بعد ازبحارالانوارآورده است .
پی نوشت ها:
- شوشتری ، قاضی نور الله، مجالس المومنین، تهران.
- قمی ، فوائد الرضویه ، تهران.
- خوانساری ، محمد باقر(بی تا) . روضات الجنات ، به کوشش اسدالله اسماعیلیان ، تهران.
- آقا بزرگ طهرانی ، الذریعه ، بیروت.
- قمی ، عباس (۱۳۹۷ق) . الکنی والالقاب ، تهران .
- حرعاملی ، محمد (بی تا) . وسائل الشیعه ، به کوشش ابوالحسن شعرانی ، بیروت ، داراحیاء التراث العربى
- بحرانی ، (۱۳۴۴) . البرهان فی تفسیرالقرآن ، تصحیح محمد عبدالمطلب بکاء ونجی الله تفرشی ، تهران ، چاپ خانۀ آفتاب .
- مامقانی ، عبدالله (۱۳۴۹ – ۱۳۵۱) . تنقیح المقال ، نجف ، ج ۱٫
