اشاره:
ابان بن عثمان احمر بجلی، کوفی الاصل بود و در کوفه و بصره زندگی می‌کرد. معمّر بن مثنی و محمد بن سلام از اهالی بصره مطالبی از او در اخبار شاعران، انساب و ایام عرب نقل کرده‌اند.[۱] بر اساس روایتی در رجال کشی او اهل بصره و غلام تجبیله بود که در کوفه سکونت داشته است.[۲] در منابع رجالی و اسناد حدیث از وی با نام‌های أبان بن احمر[۳]، أبان احمر، أبان احمری[۴]، ابان بن عثمان احمر[۵] و ابان بن عثمان[۶] نیز یاد شده است.[۷] کنیه‌اش را ابوعبدالله ذکر کرده‌اند.[۸]
وثاقت
ابان از اصحاب امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) بوده است.[۹] البته شیخ طوسی او را فقط در شمار اصحاب امام صادق (ع) ذکر می‌کند.[۱۰] او را در شمار اصحاب اجماع و ثقه دانسته‌اند.[۱۱] آیت الله خویی علاوه بر از اصحاب اجماع بودن، قرار گرفتن او در سند کامل الزیارات و سند شیخ صدوق را برای وثاقتش کافی می‌داند.[۱۲]
برخی منابع به ابان بن عثمان نسبت ناووسیه داده‌اند[۱۳]، آیت الله خوئی معتقد است که این نسبت قادسیه بوده است و تصحیفی رخ داده است. وی شهادت نجاشی و شیخ طوسی بر روایت وی از امام کاظم(ع) را دلیل بر مدعای خود ذکر می‌کند.[۱۴] در کتب رجالی به او نسبت فطحی و واقفی نیز داده شده است که آیت الله خویی این نسبت‌ها را نیز صحیح نمی‌داند زیرا معتقد است این نسبت‌ها با از اصحاب اجماع بودن وی، سازگار نیست و نسبت فطحی را سهوی از جانب علامه حلی می‌داند که از زمان وی در کتب رجال وارد شده است.[۱۵]
روایت
ابان از امام صادق(ع)[۱۶]امام کاظم(ع)[۱۷]، و از راویانی مانند ابوبصیر[۱۸]، زراره بن اعین[۱۹]، ابوعبیده حذا[۲۰]، حارث بن مغیره[۲۱]، شهاب بن عبد ربه[۲۲]، عمر بن یزید[۲۳] و لیث مرادی[۲۴] روایت کرده است. آیت الله خوئی در معجم رجال الحدیث بیش از ۱۰۰ نفر را نام می‌برد که ابان از آن‌ها روایت کرده است.[۲۵]
راویان
وی فقط با نام ابان بن عثمان در سند نزدیک به ۷۰۰ روایت قرار دارد.[۲۶] و تنها از عبدالرحمن بن ابی عبدالله ۱۳۰ روایت نقل کرده است.[۲۷]
کتاب المبعث و المغازی و الوفاه و السیفه و الرده ابان بن عثمان
آیت الله خوئی در معجم رجال الحدیث، بیش از ۵۰ نفر را برمی‌شمرد که از او روایت کرده‌اند.[۲۸] راویانی مانند فضاله بن ایوب[۲۹] محمد بن ابی عمیر[۳۰]، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، جعفر بن محمد بن حکیم[۳۱]، عباس بن عامر[۳۲]، نضر بن شبیب[۳۳]، محمد بن زیاد ازدی و حسن بن محبوب از آن جمله‌اند.[۳۴]
آثار
نجاشی و شیخ طوسی کتابی را از وی نام برده‌اند که بخش های«المبتدأ، المبعث، المغازی، الوفاه، السقیفه والردّه» را در بر داشته است و هر بخشی را کتاب می‌نامیدند.[۳۵] شیخ طوسی طرق متعدد خود را به این کتاب بیان کرده است.[۳۶] علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود[۳۷] و طبرسی در اعلام الوری از این کتاب زیاد استفاده کرده‌اند.
رسول جعفریان پراکنده‌های کتاب او را از کتاب‌های مختلف استخراج کرده است و انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم آن را با نام «المبعث و المغازی و الوفاه و السیفه و الرده» در ۱۳۷۵ش منتشر کرده است.[۳۸] به گفتۀ جعفریان محتویات این کتاب سیره است.[۳۹]
ابان صاحب اصلی بوده است که شیخ طوسی به آن اشاره می‌کند.[۴۰]
ابهام زدایی
تشابه اسمی وی با ابان بن عثمان بن عفان سبب شده است تا برخی فرزند خلیفه سوم را بجای ابان امامی مذهب قرار دهند. از جمله عبدالعزیز دوری[۴۱] و فؤاد سزگین در بیان سیره نویسان عصر اول، از ابان بن عثمان بن عفان یاد کرده‌اند و نوشته است که منقولاتی از او در تاریخ یعقوبی آمده است.[۴۲] این در حالی است که فردی که در تاریخ یعقوبی از وی نقل شده، ابان بن عثمان احمر است. دلیل آن نیز این که یعقوبی تصریح می‌کند که وی راوی اخبار امام صادق(ع) است.[۴۳] طبیعی است که سن و سال پسر خلیفه سوم که در جنگ جمل در کنار عایشه بوده در این حد نبوده که بتواند راوی اخبار امام صادق(ع) باشد.[۴۴]
پی نوشت ها:
- نجاشی، رجال، ص۱۳.
- کشی، رجال، ۳۵۲.
- کلینی، کافی، ج۲، ص۶۷۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۳۸.
- صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۶۳.
- کشی، رجال، ص۹۳.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۲.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۵۷.
- طوسی، فهرست، ص۴۷؛ قهپایی، ج۱، ص۲۵.
- قهپایی، مجمع الرجال، ج۱، ص۲۵؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۵۷.
- طوسی، رجال، ص۱۶۴.
- ابن داوود، رجال، ص۱۲.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۱.
- نجاشی، رجال، ص۱۳؛ قهپایی، مجمع الرجال، ج۱، ص۲۵؛ حلی، رجال العلامه الحلی،، ص۲۲؛ ابن داود، رجال، ص۱۳.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۱.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۱.
- کشی، رجال، ص۱۰۷.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۵۷.
- صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۶۳؛ کشی، ص۲۰۹.
- کشی، رجال، ص۱۰۴.
- کشی، رجال، ص۱۳۶.
- کشی، رجال، ص۱۷۷.
- کشی، رجال، ص۹۴.
- کشی، رجال، ص۱۸۵.
- کشی، رجال، ص۴۰.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۲-۱۶۴.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۲.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۳.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۴.
- کشی، رجال، ص۱۰۷.
- کشی، رجال، ص۱۳۶.
- کشی، رجال، ص۹۳،۲۰۹.
- کشی، رجال، ص۹۴، ۱۰۴، ۱۷۷، ۲۰۹.
- کشی، رجال، ص۱۸۵.
- خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۱.
- نجاشی، ص۱۳؛ طوسی، فهرست، ص۴۹.
- طوسی، فهرست، ص۴۹-۴۷.
- قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۲۸.
- انتشار کتاب ابان بن عثمان به کوشش رسوی جعفریان
- ابان بن عثمان، المبعث و المغازی، شناسنامه کتاب.
- طوسی، فهرست، ص۴۹.
- دوری، علم التاریخ عند العرب، ص۲۴.
- ابان بن عثمان، المبعث و المغازی، مقدمه جعفریان، ص۸، به نقل از تاریخ التراث العربی قسم التدوین التاریخی، ص۷۰.
- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۶.
- ابان بن عثمان، المبعث و المغازی، مقدمه جعفریان، ص۸.
- منابع:
- ابان بن عثمان، المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده، به کوشش و مقدمه: رسول جعفریان، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۷۵ش/۱۴۱۷ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مصحح: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
- حلی، حسن بن علی بن داود، رجال ابن داوود، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۴۲ش.
- خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکز نشر آثار شیعه، قم، ۱۴۱۰ق/۱۳۶۹ش.
- دوری، عبدالعزیز، بحث فی تشأه علم التاریخ عندالعرب، مکتبه العبیکان، ریاض، ۱۴۲۰-۲۰۰۰م.
- صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، مصحح: غفاری، علی اکبر، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، مصحح: طباطبائی، عبدالعزیز، مکتبه المحقق الطباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامه الحلی، مصحح: بحرالعلوم، محمدصادق، دارالذخائر، نجف، ۱۴۱۱ق.
- قهپائی، عنایه الله، مجمع الرجال، تصحیح و تعلیق: سید ضیاءالدین اصفهانی، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی- إختیار معرفه الرجال، محقق و مصحح: طوسی، محمد بن حسن/مصطفوی، حسن، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، مشهد، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: غفاری علی اکبر و آخوندی، محمد، دارالکتب الإسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین، قم، ۱۳۶۵ش.
- منبع: ویکی شیعه
