اشاره:
آقا رضا ابن ملا محمد هادى همدانى نجفى در حدود سال ۱۲۵۰ هجرى قمرى در خاندان علم و فضیلت چشم به جهان گشود. پدر او از علماى صالح و پرهیزگار زمان خود بود. از دوران کودکى او اطلاع دقیقى در دست نیست و تا قبل از هجرت به سامرا گمنام و ناشناخته بوده است، اما پس از حضور در درس میرزاى شیرازى معروف (متوفاى ۱۳۱۲ قمرى) و نوشتن تقریرات درس ایشان به تدریج در بین علما و فضلا شهرت پیدا کرده و در زمره اعاظم شاگردان میرزاى شیرازى محسوب مى شود.
آقا رضا همدانی در زمان حیات استادش به نجف اشرف برمى گردد و در آنجا به تدریس و تألیف و امامت جماعات و دیگر وظایف شرعى مشغول مى شود. اولین کسى که عظمت علمى او را در آن شهر درک مى کند، شیخ احمد بن محمد حسن نجفی ( صاحب جواهر) بوده که مشهور و معروف به تیزهوشى و زیرکى بوده است. او پس از شناخت مقام علمى این مرد بزرگ به تبلیغ علمى او مى پردازد به طورى که آل صاحب جواهر در زمان حیات و پس از حیات شیخ احمد در درس آقا رضا شرکت مى کرده اند. شیخ احمد در رابطه با حضور آل صاحب جواهر در درس این چنین مى گفته که: إنّى أراعی آل صاحب جواهر. او شاگردان بزرگى هم چون سید حسن صدر، شیخ احمد کاشف الغطا، شیخ محمد محسن تهرانى، مشهور به آقا بزرگ، صاحب الذریعه إلى تصانیف الشیعه و سید محسن حسینى عاملى، صاحب أعیان الشیعه در محضر این عالم ربانى پرورش پیدا مى کنند.
خاندان
آقا رضا همدانى پسرى مؤدب و خوش اخلاق بنام شیخ محمد داشت که تا معالم درس خواند، اما پس از رسیدن به این مرحله از دروس حوزوى به بازار رفته و سرگرم یاد گرفتن حرفه صنعتى شد و سپس به همدان رفت و از او اطلاع دقیقى در دست نیست.
آقا رضا همدانى چهار دختر داشت و دامادهاى او، شیخ میرزا نجم الدین محمد تهرانى عسگرى، سید مرتضى بن محمد تقى شاه عبد العظیمى، شیخ حسن على فاضل مقدس همدانى (متوفاى ۱۳۷۰ قمرى) و شیخ على، خواهر زاده او بودند. در رابطه با شیخ على در أعیان الشیعه این طور آمده است: کان فاضلاً معتدل السلیقه تقیاً ورعاً من وجوه تلامیذ خاله و لو کان عمّر لکان خلیفته (أعیان الشیعه ج ۸ ص ۳۶۷)
پس از وفات میرزاى شیرازى در سال ۱۳۱۲ هجرى قمرى، زمانى که آقا رضا در نجف اشرف به تدریس و تعلیم و تحقیق مشغول بود، مردم به او رجوع کرده و عده اى از خواص علما نیز از او خواستند که فتاواى خود را در اختیار مقلدین قرار دهد. ایشان به ناچار به کتاب نجاه العباد حاشیه و تعلیقه مى زنند، امّا با این حال مسئولیتها و شؤونات ریاست و زعامت را نمىپسندید و به دشوارى این مسئولیت را قبول مى کند و زمان زیادى طول نمى کشد که به بیمارى فراموشى مبتلا مى شوند و از فتوا دادن و پذیرش وجوهات خوددارى مى کنند و صرفا به تدریس مى پردازد.
ویژگیهاى اخلاقى
آقا رضا به جاى گفتار با عمل خویش به مردم و شاگردانش درس اخلاق و تعبد به دستورات دینى را مى داد. در تمام زندگیش کسى از او لغزش یا گناه صغیرهاى را مشاهده نکرد و این تأثیر بسزایى در شاگردانش داشت. در هیچ مجلسى کسى از او غیبتى نمى شنید و اجازه نمى داد در مجلس او غیبت شود و با طرح مباحث علمى از غیبت دیگران جلوگیرى مى کرد. اگر طلاب از کسى حرفى مى زدند تا او وارد مىشد سکوت مى کردند و ادامه نمى دادند. ساده زیستى از خصوصیات بارز او بود. قبل و پس از مرجعیت در روش زندگى و مسکن و خوراک و پوشاک او تغییرى دیده نشد. احتیاجات و مواد مورد نیاز خانه را خودش خریدارى مى کرد. او در ابتداى زندگى در نجف اشرف در خانه کوچکى در فقر و سختى زندگى مى کرد و حتى بعد از مرجعیت، وضع زندگیش تغییرى نکرد و این وجوهات را به مستحقین مى داد. اگر چه در آن زمان مرسوم بود که شبها در جلوى علما و بزرگان چراغى رابه حرکت در مى آوردند، امّا آقا رضا حاضر به این کار نبود و در شب و روز به تنهایى راه مى رفت.
از خصوصیات دیگر او تواضع بیش از حد او بود. با شاگردان و نزدیکانش طورى مى نشست که گویا یکى از آنان است. از شهرت و خودنمایى دورى مى کرد. در روزهاى عید نمى نشست تا به دیدار او بروند. خیلى زاهدانه لباس مى پوشید به طورى که کسى تشخیص نمى داد او از مراجع است. هر کس بر او وارد مى شد او مى ایستاد و حتى در بین تدریس اگر طلبه اى وارد مى شد مى ایستاد در حالى که دیگران نشسته بودند. صاحب أعیان الشیعه مى گوید: یک بار که من قصد داشتم بدون وسیله و مرکب براى زیارت به کربلاى معلى حرکت کنم، آقا رضا همدانى به من گفت: من غبطه مى خورم که شما پیاده براى زیارت مى روید، اى کاش من هم قدرت داشتم و پیاده براى زیارت مى آمدم.
گفتار بزرگان
۱ . أعیان الشیعه: کان عالماً فقیهاً أصولیاً محققاً مدققاً من أفضل تلامیذ المیرزا السید محمد حسن الشیرازی، مشغولاً لیله و نهاره بالمطالعه و التألیف و التدریس فی الفقه و الأصول، کان زاهداً فی الدنیا معرضاً عنها حتى عن الکلام فی أمورها العادّیه (أعیان الشیعه ج ۷ ص ۱۹ )
۲ . نقباء البشر: من أکابر العلماء المحققین و من مشاهیر مراجع عصره، کان هو من أجله الفقهاء و أفضل الأعلام. هو من أزهد أهل عصره و أورعهم و أتقاهم، کان فی غایه الإعراض عن الدنیا و الزهد فیها کما کان على جانب عظیم من طهاره القلب و سلامه الذات و البعد عن زخارف الدنیا (نقباء البشر ج ۲ ص ۷۷۸ . ۷۷۶)
برخى نظریات علمى ایشان
۱ . ایشان در حجیت خبر، وثوق به صدور را میزان مى دانستند و براى همین، قائل به قول محقق حلى بودند و محافظت بر موافقت با نظر مشهور را رعایت مى کردند، اگر چه قائل به حجیت شهرت نبودند.
۲ . فقه رضوى را معتبر نمى دانستند به دلیل اینکه حدیث سلسله الذهب را با همه شهرتش در این کتاب نیاورده اند.
۳ . در تطهیر، صرف اتصال به آب کثیر یا جارى را قبول نداشتند، بلکه امتزاج را شرط مى دانستند.
۴ . قائل بودند که اگر جایى ضد مأمور به مضیق باشد و ضد آن، از عبادات موسع باشد، اگر فعل موسع را انجام دهد صحیح است و لیکن به خاطر تأخیر مضیق، گناه کرده است.
اساتید
۱ . میرزا سید حسن شیرازى (متوفاى ۱۳۱۲ قمرى)
۲ . میرزا محمد تقى شیرازى (متوفاى ۱۳۳۸ قمرى)
۳ . میرزا حسن بن میرزا خلیل تهرانى نجفى(متوفاى ۱۳۲۳ قمرى)
شاگردان
۱ . شیخ محمد محسن بن على تهرانى مشهور به آقا بزرگ تهرانى (متوفاى ۱۳۸۹ قمرى) صاحب الذریعه إلى تصانیف الشیعه
۲ . سید محسن بن عبد الکریم معروف به امام سید محسن امین حسینى عاملى(متوفاى ۱۲۸۴ قمرى)صاحب أعیان الشیعه
۳ . شیخ محمد یا احمد بن حسین بن محمد حسن صاحب جواهر(متوفاى ۱۳۴۴ قمرى)
۴ . شیخ على بن شیخ باقر بن صاحب جواهر
۵ . شیخ احمد کاشف الغطاء
۶ . شیخ محمد حسین کاشف الغطاء بن على (متوفاى ۱۳۷۳ قمرى)
۷ . شیخ رضا بن محمد حسین بن محمد باقر بن محمد تقى، صاحب هدایه المسترشدین )متوفاى ۱۳۶۲ قمرى)
۸ . شیخ عبد الحسین بن محمد تقى آل شیخ اسد اللّه کاظمى
۹ . سید حسن صدر (متوفاى ۱۳۵۴ قمرى)صاحب کتاب تکمله أمل الآمل
۱۰ . حاج محمد حسن کبّه
۱۱ . سید کمال الدین، مشهور به میرزا آقا بن امیر محمد على رضوى خوانسارى دولتآبادى (۱۳۲۸ قمرى)
۱۲ . شیخ على بن شیخ نصر اللّه همدانى(متوفاى ۱۳۳۹ قمرى) داماد آقا رضا همدانى
۱۳ . شیخ على بن شیخ ابراهیم قمى (متوفاى ۱۲۷۲ قمرى)
۱۴ . شیخ ابو القاسم بن محمد تقى قمى(متوفاى ۱۳۵۳ قمرى)
۱۵ . شیخ محمد تقى مقدس تهرانى
۱۶ . على بن الحسین طریحى نجفى (متوفاى ۱۳۳۳ قمرى)
۱۷ . سید على بن سید محمود ،عموى صاحب أعیان الشیعه، (متوفاى ۱۳۲۸ قمرى)
۱۸ . سید مهدى بن حبیب اللّه حسینى شیرازى حائرى (متوفاى ۱۳۸۰ قمرى)
۱۹ . حاج میرزا باقر طباطبائى(متوفاى ۱۳۶۶ قمرى)
۲۰ . شیخ جعفر بن شیخ راضى
۲۱ . شیخ على حلى
۲۲ . شیخ جواد بلاغى
۲۳ . شیخ حسین مغنیه عاملى
۲۴ . شیخ منیر عسیران صیداوى عاملى
۲۵ . سید مشکور طالقانى
۲۶ . سید یوسف بن جواد موسوى عاملى شحورى
تألیفات
۱ . حاشیه بر رسائل یا فوائد الرضویه على الفوائد المرتضویه
۲ . شرح الشرائع یا مصباح الفقیه فی شرح شرائع الإسلام
۳ . حاشیه بر مکاسب
۴ . حاشیه بر ریاض
۵ . تقریرات درس میرزاى شیرازى از اول بیع تا آخر خیارات در یک مجلد بزرگ
۶ . تقریرات بحث اصول میرزاى شیرازى
۷ . ذخیره الأحکام فی مسائل الحلال و الحرام (رساله عملى در عبادات، طهارت، صلاه، زکات، خمس و اعتکاف است.)
۸ . حاشیه بر نجاه العباد
۹ . کتاب الطهاره
۱۰ . کتاب الصلاه
۱۱ . کتاب الزکاه
وفات
این عالم بزرگوار در آخر عمر پر برکتش به بیمارى سل مبتلا شد و براى بهبود و تغییر آب و هوا به سامرا مى رود، اما ضعف و بیمارى ایشان بیشتر مى شود و در ۲۸ صفر ۱۳۲۲ در سن ۷۲ سالگى وفات یافته و در رواق شریف، در پایین ضریح عسکریین علیه السلام به خاک سپرده مى شوند.
