آذربایجان (کشور)

آذربایجان کشوری در شمال ایران و در غرب دریاچه خزر است. سرزمین آذربایجان در ۱۱۹۲ش/۱۸۱۳م پس از جنگ‌های ایران و روسیه، تحت تسلط روسیه قرار گرفت و در ۱۳۷۰ش/۱۹۹۱م در تجزیه شوروی، از آن مستقل شد. زبان و خط رسمی آذربایجان، آذری (ترکی) و لاتین است.

اکثریت مردم آذربایجان مسلمان و شیعه هستند. در دوران صفویه، مذهب شیعه در آذربایجان گسترش یافت. آذری‌ها و تالشی‌ها اکثریت شیعیان را تشکیل می‌دهند. قانون اساسی آذربایجان، نظام سیاسی آن را غیرمذهبی معرفی کرده است. دولت این کشور، عضو کنفرانس کشورهای اسلامی و شورای اروپا است.

در حاکمیت تزارها و کمونیست‌ها فعالیت‌های رسمی برای نابود کردن فرهنگ و دیانت اسلامی در آذربایجان صورت گرفت مانند تخریب برخی مساجد، کشتن روحانیون و ممنوعیت تحصیل دینی و مراسم مذهبی. برخی سیاست‌های دولت فعلی آذربایجان نیز در جهت گسترش سکولاریسم و محدودیت و یا ممنوعیت فعالیت‌ها و فعالان شیعه انجام می‌شود. شهرهای نارداران، شماخی و گنجه از مراکز مشهور تشیع در این سرزمین است. مزار بی‌بی هیبت و امامزاده رحیمه خانم از زیارت‌گاه‌ها و مراکز تجمع شیعیان است.

موقعیت جغرافیایی

جمهوری آذربایجان که در نوشته‌های مورخان باستان، از آن به آلبانیا، آردان و ارّان یاد شده است(۱)، با ۸۶۶۰۰ کیلومتر مربع مساحت در غرب دریای خزر و شمال ایران قرار دارد. آذربایجان از شمال با جمهوری خودمختار داغستان (روسیه)، از شمال غرب با گرجستان، از غرب با ارمنستان و از طریق نخجوان با ترکیه همسایه است. آذربایجان از طریق دریای خزر با ترکمنستان و قزاقستان نیز مرز آبی دارد. این کشور از شمال به رشته کوه‌های قفقاز و از جنوب به رودخانه ارس محدود است.(۲) رود کُر یا کور از میان این کشور می‌گذرد.(۳)

آذربایجان دارای ۵۹ بخش، ۱۱ شهر و یک جمهوری خودمختار نخجوان است. باکو، پایتخت این کشور و بزرگترین شهر و مرکز صنعتی آذربایجان، در شبه جزیره Abşeron قرار دارد که پرجمعیت‌ترین مکان آذربایجان است.(۴) جمهوری خودمختار قره‌باغ (بااکثریت ارمنی) در آذربایجان، از ۱۳۷۳ش/۱۹۹۴م در تصرف جدایی‌طلبان ارمنی است که توسط دولت ارمنستان حمایت می‌شوند.(۵)

تاریخ سیاسی

منطقه اران در دوره پیش از اسلام در سلطه اشکانیان و سپس ساسانیان، و شروان در تسلط روم بود.(۶) در ۶۲۸م ترکان و خزرها به اران حمله کردند و تصرف کردند.(۷) در ۲۵ق/۶۴۷م در خلافت عثمان، ارمنستان و گرجستان و اران توسط مسلمانان فتح شد.(۸) در عهد بنی‌عباس، اران خراج‌گذار بود.

حاکمیت این منطقه از قرن چهارم هجری(قرن دهم میلادی) تا قرن نوزدهم چندین مرتبه تغییر کرد.(۹) در ۱۱۸۴ش/۱۸۰۵م دولت روس، خان‌های قره‌باغ و شکی را به تابعیت خود درآورد. پس از پایان جنگ های ایران و روس، در دو معاهده ترکمان‌چای و گلستان، مناطق دیگری از شمال ایران به روسیه ملحق شد.(۱۰)

در ۱۲۹۷ش/۱۹۱۸م همزمان با انقلاب بلشویک‌ها در روسیه و ورود نیروهای عثمانی به قفقاز، حزب مساواتیان در تفلیس، دولتی تشکیل داده و نام آن را جمهوری آذربایجان نهاد. دو سال بعد، در ۱۲۹۹ش/۱۹۲۰م کمیته موقت انقلابی، دولت مساواتیان را ساقط کرده و دولت جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان پا گرفت.(۱۱) آذربایجان در پی فروپاشی شوروی، در آبان ۱۳۷۰ش(کتبر۱۹۹۱م) به استقلال دست یافت.

امروزه حکومت آذربایجان، جمهوری است و رئیس‌جمهور این کشور، الهام علی اف است.

ترکیب جمعیتی و زبان

جمعیت آذربایجان درسال ۱۳۹۸ش/۲۰۱۹م حدود ده میلیون نفر برآورد شده است.(۱۲) در آذربایجان اقوام زیادی ساکن هستند که عبارتند از: آذری، لزگی (داغستانی)، روس، ارمنی، تالش، آوار، ترکمن، تاتار، اکراینی، سخور، گرجی، کرد، تات، یهودی و آدین. آذری‌ها بیش از ۹۰٪ ترکیب قومی این کشور را تشکیل می‌دهند.(۱۳)

زبان آذربایجانی از شاخه جنوب غربی (اوغوز) زبانهای ترک است. در آذربایجان از خط عربی تا قرن بیستم استفاده می‌شد. الفبای سیریلیک (روسی) در سال ۱۳۱۸ش/۱۹۳۹م جایگزین آن شد. در ۱۳۷۱ش/۱۹۹۲م و پس از استقلال، دولت جمهوری آذربایجان از الفبای سیریلیک به الفبای لاتین (رومی) تغییر خط داد.(۱۴)

ادیان و مذاهب

اکثر ساکنان جمهوری آذربایجان، مسلمان هستند. اندکی مسیحی و یهودی نیز در آذربایجان زندگی می‌کنند. سابقه حضور مسیحیت در این کشور به پیش از اسلام بر می‌گردد.(۱۵)امروزه مسیحیان این کشور تابع کلیسای ارتدوکس روسیه یا تابع کلیسای ارتدوکس ارمنستان هستند و برای تبلیغ دین خود در آذربایجان محدودیت قانونی ندارند.

بهائیت نیز در کشور آذربایجان حضور دارد.فرقه بهایی در قالب دو تشکل ثبت شده فعالیت می‌کند.

نمودار پیروان ادیان و مذاهب آذربایجان      شیعیان (۸۴٪)     سنی (۱۵٪)     دیگر (۱٪)

اسلام

اسلام در قرن اول وارد این سرزمین شد. (۱۶) و جایگزین دین مسیحیت شد. در قرن چهارم هجری و با تسلط آل سالار بر این منطقه، تشیع اسماعیلی رواج یافت.(۱۷) و در قرن دهم و با تسلط صفویه بر این منطقه، تشیع دوازده امامی، مذهب مورد پذیرش اکثر ساکنان این منطقه شد.(۱۸) براساس آمار ۱۳۸۹ش/۲۰۱۰م حدود ۹۶٪ مردم آذربایجان مسلمان هستند.(۱۹) در بین اقوام ساکن آذربایجان، آذری‌ها بزرگترین قوم شیعه و بعد از آن تالش‌ها قرار دارند.(۲۰)هم اکنون بیش از ۸۰٪ مسلمانان این کشور، معتقد به شیعه، و بقیه سنی هستند.(۲۱)

وضعیت مسلمانان پس از تسلط روس ها

روس‌ها پس از گرفتن حاکمیت مناطق شمال رود ارس، تا چندین دهه نسبت به آن کم‌توجه بوده و سرمایه‌گذاری اندکی داشت.(۲۲) با کشف و استخراج نفت در باکو در دهه ۱۲۵۰ش/۱۸۷۰م حاکمیت روسیه و حضور اتباع روس و ارمنی بیشتر شد.

گفته می‌شود در این زمان برای کنترل فعالیت‌های دینی و نیز قطع ارتباط مسلمانان آذربایجان با ایران و عراق، اداره روحانیت قفقاز تأسیس شد. فعالیت‌هایی نیز از سوی تزار برای اختلاف بین مسلمانان و وابستگی روحانیت شیعه صورت گرفت. در ابتدای قرن بیستم، فضای اجتماعی جمهوری آذربایجان تحت تأثیر جریان‌های دین‌ستیز و نیز روشن‌فکری، سکولاریسم را تجربه کرد.(۲۳)

وضعیت مسلمانان در دوران حکومت کمونیستی

در دوره حکومت کمونیستی، اسلام از صحنه زندگی اجتماعی بیرون رانده شده و امر خصوصی شهروندان کشور اعلام شد.(۲۴)

اتفاقاتی که در این دوره رخ داد عبارتند از:

تعطیلی حدود ۴۰۰ مسجد و تخریب ۱۲۰ مسجد و برخی اماکن زیارتی از جمله بارگاه بی‌بی هیبت.

ممنوعیت آموزش اسلامی و ابراز دیانت مانند مراسم عزاداری در ایام عاشورا(۲۵)

اعدام ۸۰۰ روحانی و فرد دیندار در آذربایجان به دستور لنین در اوایل دهه ۱۲۹۰ش/۱۹۲۰م (۲۶)(یادداشت ۲)

قتل عام بیش از ۳۰۰ هزار نفر از دینداران در فاصله ۱۰ ساله بین سال‌های ۱۳۰۸ش تا ۱۳۱۸ش (۱۹۲۹تا۱۹۳۹م)توسط تشکیلات‌های مختلف کمونیستی

اعلام قرآن کریم به منزله یک «کتاب زیان‌آور» و ممنوع شدن چاپ و خواندن آن

در پی این اقدامات، برخی شیعیان آذربایجان پنهانی به فرزندان خود آموزش‌های دینی می‌دادند و در قسمت جنوبی آذربایجان یعنی در نزدیکی لنکران، مصلا و نخجوان و نیز در نارداران (شمال باکو) مراسم‌های خود را مخفیانه برگزار می‌کردند.(۲۷)

کشور آذربایجان.

وضعیت مسلمانان پس از استقلال

هر چند بر اساس ماده ۴۸ قانون‌اساسی آذربایجان، حکومت این کشور، یک دولت غیر مذهبی است و مذهب رسمی ندارد اما نخستین رییس جمهور آذربایجان، حیدر علی‌اف پس از استقلال، سفر حج انجام داد و در همان سال‌ها حج مسلمانان آذربایجان از سر گرفته شد. هم‌چنین مقامات رسمی ساخت مساجد، گسترش ادبیات اسلامی و احیای آموزش خصوصی اسلامی را تشویق کردند.(۲۸) گرچه برخی، مسلمانان سکولار را در آذربایجان رو به ازدیاد میدانند.(۲۹)

پس از فوت حیدر علی‌اف، فرزندش الهام علی‌اف رییس جمهور آذربایجان (از ۱۳۸۲ش/۲۰۰۳م تا اکنون) شد. برخی سیاست‌های او مورد اعتراض مسلمانان قرار گرفت مانند ممنوعیت حجاب در مدارس و دانشگاه‌ها؛ ممنوعیت پخش اذان از مساجد و ممنوعیت ورود دانش آموزان و افراد جوان به مساجد؛ تعطیلی مدارس اسلامی و محدودیت شدید طلاب؛ ممنوعیت برگزاری مراسم مذهبی و عزاداری ماه‌های محرم و صفر در بیرون از مسجد و حسینیه؛ دستگیری فعالان مذهبی، و تخریب برخی از مساجد شیعیان.

برخی نیز علی‌اف را به سکوت و عدم واکنش نسبت به فعالیت‌های ضد اسلامی متهم کرده‌اند: مانند عدم جلوگیری از انتشار کتاب آیات شیطانی در باکو، حمایت از رافیق توفیق، نویسنده هتاک به پیامبر و ائمه معصومین(ع).(یادداشت ۳)، انتشار بیانیه‌ ۵۴ نویسنده و فعال رسانه‌ای علیه اسلام در ۱۳۹۱ش/۲۰۱۲م(یادداشت ۴) و ازادی فعالیت تبلیغی یهودیان و مسیحیان.

وضعیت اهل سنت

امروزه سنی‌های بومی یا قدیمی آذربایجان در مناطق مرزی زندگی می‌کنند. محل تمرکز فعالیت‌های اهل سنت در باکو، مسجد تاریخی “اژدربیگ” است. (یادداشت ۵) ترکیه، کویت و عربستان سعودی از چند دهه به این سو، فعالیتهایی برای ترویج عقاید مذهبی موردنظر خود در آذربایجان داشته و دارند.(۳۰)

وهابیت نیز در آذربایجان فعالیت دارد. فرقه وهابیت در منطقه قفقاز عموماً از نواحی داغستان و چچن تغذیه می‌شود(۳۱) و بیشتر در بین گروه‌های سنی حاشیه‌ای در آذربایجان نفوذ دارد. (یادداشت ۶) (یادداشت ۷)

بخش مهمی از جریان وهابی در جمهوری آذربایجان را فردی به نام «قامت سلیمان‌اف» رهبری می‌کند. وی امام جماعت مسجد جمعه منطقه نریمانف، موسوم به «مسجد ابوبکر» است. این مسجد براثر اختلاف درونی گروه‌های وهابی و در پی انفجار نارنجک ، در آگوست ۲۰۰۸، به حالت نیمه فعال درآمد.

اما فعالیت وهابی ها در مسجد جمعه منطقه نریمانف که با مساعدت حیدر علی اف، رییس جمهوری وقت، «مسجد ابوبکر» نام گرفته بود، هیچ‌گاه متوقف نشد. بعد از انفجار نارنجک در این مرکز تجمع وهابی ها در باکو در آگوست ۲۰۰۸ و اعلام تعطیلی این مسجد برای تحقیقات قضایی، فعالیت وهابی‌ های تحت رهبری سلیمان‌اف تقریباً به شکل زیرزمینی ادامه یافت. از سال ۲۰۱۵ مجددا فعالیت‌های علنی وهابیت در آذربایجان گسترش پیدا کرده است و بخشی از همین وهابیون به داعش در سوریه پیوستند.(۳۴)

وهابیون در آذربایجان، چندین سایت دارند که علیه شیعه در حال فعالیت است. از دیگر گروه‌های فعال اهل سنت در آذربایجان گروه موسوم به نورچی‌ها است. این گروه از یک دهه به این سو در آذربایجان فعالیت دارند. این جریان دینی، منسوب به فتح‌الله گولن است.(۳۵)

وضعیت شیعیان

مناطق مشهور شیعیان

نارداران

نارداران در ۲۸ کیلومتری شمال شرقی باکو قرار دارد و یکی از کانون‌های حرکت اسلامی در قفقاز و جمهوری آذربایجان بوده و زیارتگاه رحمیه خاتون خواهر امام رضا(ع) در این روستا هست.(۳۶) (یادداشت ۸)

شماخی یا شاماخی

در روزگار صفوی،‌ شماخی دارای مدرسه علمیه بوده و مساجدی هم در این شهر بوده است. شماخی از مراکز زبان فارسی در آذربایجان است.(۳۷)

گنجه

گنجه در ۳۶۵ کیلومتری غرب باکو قرار دارد و مقبره منسوب به ابراهیم فرزند امام محمد باقر(ع)، قبر نظامی گنجوی و مسجد شاه عباس در این شهر است.(۳۸) گنجه از محلات مختلفی سامان یافته است که در هر محله قومیت‌های گوناگون زندگی می‌کنند. محلات تات قشلاق، زرابی، چای قیراغی، تات لار و… از آن جمله هستند. گنجه زادگاه شاعر و عارف، نظامی گنجوی است. در خلال جنگ‌های ایران و روسیه در قرن نوزدهم میلادی، گنجه به همراه شهرهایی دیگر از قفقاز ضمیمه خاک روسیه گردید.(۳۹)

اماکن زیارتی شیعیان

مزار بی‌بی هیبت

بی بی‌هیبت، زیارتگاهی در حدود شش کیلومتری جنوب غربی باکو در جمهوری آذربایجان. این زیارتگاه منسوب به یکی از دختران امام موسی کاظم(ع) به نام فاطمه صغری است. به این امامزاده پیر نیز می‌گویند. این بقعه در زمان صفویه ساخته اما هنگام تسلط استالین بر این منطقه، به دستور وی در سپتامبر ۱۹۳۶م. تخریب و روی قبر آسفالت ریخته شد. مردم به احترام بقعه از روی قبر عبور نمی‌کردند. پس از فروپاشی شوروی این بقعه دوباره بازسازی شد. شیعیان با تلاش فراوان به تجدید بنای آن اقدام نمودند و فاز اول آن، ۱۷ ربیع‌الاول ۱۴۱۹ق افتتاح شد.(۴۰)

رحیمه خانم

این بارگاه در بخش نارداران، شمال باکو واقع بوده و عمارت آن به سبک اسلامی ساخته شده است. این مکان زیارتی یکی از اماکن مهم برگزاری مراسم عزاداری در ایام سوگواری اهل بیت علیهم السلام می‌باشد.(۴۱)

مقبره ابراهیم فرزند امام باقر(ع)

مقبره منسوب به ابراهیم فرزند امام محمد باقر(ع) در شهر گنجه قرار دارد. در ۲۰۱۰م به دستور الهام علی اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان بازسازی آن آغاز شد و در ۲۸ بهمن ۱۳۹۴ طی مراسمی با حضور الهام علی اف و الله شکور پاشا زاده رئیس اداره مسلمانان قفقاز در گنجه افتتاح شد.(۴۲)

شخصیت های شیعه

علمای درگذشته

در گذشته علمای زیادی از منطقه آذربایجان برخاستند. برخی از این علما عبارتند از:

شیخ عبدالله فاضل لنکرانی؛

وی اهل ایالت لنکران جمهوری آذربایجان، استان ماسال کنونی و روستای ارکیوان و از علمای نجف بود. ایشان در دوره حاکمیت کمونیستها بر آذربایجان از منطقه به ایران آمد. از این رو، فرزند ایشان آیت الله العظمی فاضل لنکرانی در قم به دنیا آمد.

شیخ عبدالغنی بادکوبه‌ای؛

وی از مراجع زمان خود بود و یکی از مؤسسان مدرسه بادکوبه‌ای‌ها در نجف است. او علیه اشغالگران روسی حکم جهاد داد و در سال ۱۹۳۲م. در زندان بلشویک‌های روس به شهادت رسید.

شخصیت‌های معاصر

الله شکور پاشا زاده

الله شکور پاشا زاده، شیخ‌الاسلام آذربایجان و اولین رئیس اداره مسلمانان قفقاز است. وی از سال ۱۹۸۰م. این مسئولیت را بر عهده دارد.

الله شکور پاشا زاده بالاترین مقام قانونی دینی است که وظیفه سازمان‌دهی، حمایت و فتوا دادن به کلیه مسلمانان شیعه و سنی کشورهای قفقاز شامل قفقاز جنوبی، قفقاز شمالی، روسیه، گرجستان و مناطق خودمختار روسیه نظیر چچن، داغستان، قره‌چای و چرکس، کاباردینو-بالکاریا، آدیغیه، اینگوشتیا بر عهده دارد.(۴۳)

حاج علی اکرام علی‌اف(۱۹۴۰م-۲۰۱۱م)

حاج علی اکرام علی‌اف بنیان‌گذار حزب اسلام در آذربایجان است و به‌عنوان بنیان‌گذار جریان شیعی مردمی در جمهوری آذربایجان شناخته می‌شود. او مهروموم‌ها برای ترویج اسلام شیعی و اندیشه‌های امام خمینی در آذربایجان تلاش کرد و ۱۵ سال به خاطر تلاش‌هایش به زندان افتاد و روز ۲۶ اسفند سال ۱۳۸۹ در اثر سختی‌های سال زندان از دنیا رفت.(۴۴)

مرکز اسناد انقلاب اسلامی، خاطرات وی را با عنوان خاطرات حاج علی اکرام علی‌اف در سال ۱۳۸۵ منتشر کرده است.

حاج ایلقار ابراهیم اوغلو

حاج ایلقار ابراهیم اوغلو مسئول جمعیت جمعه و نماینده انجمن بین‌المللی آزادی دینی در آذربایجان است.(۴۵)(یادداشت ۹) او به مدت ۸ سال علوم دینی و فلسفه اسلامی را در دانشگا‌ه‌های ایران تحصیل‌کرده است. برخی او را روشنفکر مذهبی می‌دانند.(۴۶)ایلقار در کنار توجه به شیوه‌های ملایم مذهبی از منتقدان سرسخت حاکمیت اقتدارگرای علی‌اُف است و به خاطر مخالفت‌های گسترده با دولت در سال ۱۳۸۳ش/۲۰۰۴م از امامت جماعت مسجد جامع باکو، کنار گذاشته شد و با محدودیت‌های اساسی در فعالیت‌هایش مواجه گشت.(۴۷)

حاج محسن صمداف

حاج محسن صمداف از فعالان شیعه آذربایجان و رهبر حزب اسلام است. وی در زندان قبوستان در شرایط ناگواری نگهداری می‌شود.(۴۸) فیلم کوتاهی از زندگی سیاسی و اجتماعی وی بانام «آزاد زندانی» تهیه‌شده است.

تشکل‌های دینی

اداره روحانیت مسلمانان قفقاز

این مرکز در سال ۱۳۵۹ش/۱۹۸۰م در باکو تأسیس شد و اولین رئیس آن، شیخ‌الاسلام الله شکور پاشا زاده بود. این مرکز باهدف کنترل گرایش‌های دینی مسلمانان و نیز دولتی کردن دین اسلام، توسط روس‌ها به وجود آمد. به‌موجب سنت رایج، شیخ‌الاسلام، شیعه و معاون مفتی وی، سنی است. همه کارکنان مساجد، پیرها و زیارتگاه‌ها (امام و روحانیون) وابسته به اداره دینی هستند و مسئول برگزاری عبادات و مراسم می‌باشند. گشایش مدارس دینی، دوره‌های آموزش قرآن و نهادهای آموزش عالی دین و اعزام دانشجویان مستعد به دانشگاه‌های مختلف کشورهای اسلامی در حیطه کاری این نهاد است.(۴۹) دولت آذربایجان تشکلی را به‌عنوان کمیته دولتی امور تشکل‌های دینی باهدف افزایش کنترل دولت برنهادها و تشکل‌های دینی در کنار اداره روحانیت ایجاد کرده است.

حزب اسلامی آذربایجان(صدای اسلام)

حزب اسلامی آذربایجان در سال ۱۳۷۱ش/۱۹۹۲م رسمیت یافت و در ۱۳۷۵ش/۱۹۹۶م با محدودیت‌های شدید دولتی روبه‌رو شد زیرا این حزب همواره موضع انتقادی در برابر فعالیت‌های دولت باکو داشته است. منابع غربی اعضای این حزب را در سال ۱۳۸۴ش/۲۰۰۵م بیش از ۷۰ هزار نفر برآورد کرده بودند. با توجه به مرام‌نامه حزب اسلامی، می‌توان موارد زیر را به‌عنوان مهم‌ترین اهداف این حزب اسلام‌گرای شیعی برشمرد:

تلاش برای تعمیق باور‌های دینی مردم از راه تبلیغات دینی و بزرگداشت مناسبت‌های اسلامی.

مقابله با ترویج فساد و نفوذ دشمنان اسلام(۵۰)

جمعیت جمعه

« جمعیت جمعه» به رهبری حاج ایلقار ابراهیم اوغلو، از دیگر سازمان‌های باسابقه شیعی اصیل در جمهوری آذربایجان است که در دهه ۱۹۹۰م. با مرکزیت «مسجد جمعه» در ایچری شهر باکو فعالیت می‌کرد. پس‌ازآنکه این مسجد در دوره ریاست جمهوری الهام علی‌اف در تابستان سال ۲۰۰۵م به محاصره ده‌روزه پلیس باکو درآمد و نهایتاً با استقرار پلیس و اداره مسلمانان قفقاز این مسجد نیز تحت کنترل این اداره قرار گرفت، «جمعیت جمعه» به فعالیت تبلیغی و فرهنگی خود به اشکال دیگر ادامه داد و حتی با تأسیس گروه‌های تابعه دیگر نظیر مرکز آموزشی «آکادمی امام صادق(ع)» و «انجمن خوانندگان سایت اینترنتی دَیَرلَر (ارزش‌ها) » فعالیت‌های فرهنگی خود را گسترش نیز داده است. پس از دستگیری و زندانی شدن چندماهه حاج ایلقار ابراهیم اوغلو در سال ۲۰۰۵م.، «جمعیت جمعه» رویه محتاطانه‌ای اتخاذ کرده است تا بتواند در شرایط سرکوب شدید دولتی نیز به حضور و فعالیت خود در عرصه تبلیغی و اطلاع‌رسانی دینی ادامه دهد.(۵۱)

مراسم محرم و عاشورا

مراسم روز عاشورا از قرن‌ها پیش در آذربایجان وجود داشته است و حتی در دوران حکومت شوروی به‌صورت مخفیانه برگزار می‌گردید و اهل سنت نیز در این مراسم شرکت می‌کنند.(۵۲) سبک عزاداری و نوع اشعار و مرثیه‌هایی که در عزاداری‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد، شباهت‌های زیادی با عزاداری مرسوم در ایران به‌ویژه مناطق آذری نشین دارد. به دلیل افزایش روزافزون توجه جامعه به این رویدادها و ارزش‌های معنوی، رسانه‌های آذربایجان این مراسم را هرچند محدود پوشش می‌دهند.(۵۳)

پی‌نوشت‌ها

1. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۴-۲۳۷.
2. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۴-۲۳۷.
3. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۴-۲۳۷.
4. مدخل آذربایجان، دانشنامه بریتانیکا.بازدید:۱۳۹۸/۱۰/۸.
5. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۴-۲۳۷.
6. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۷، ص۴۲۴-۴۲۱.
7. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۷، ص۴۲۴-۴۲۱.
8. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۷، ص۴۲۴-۴۲۱.
9. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۴-۲۳۷.
10. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۴-۲۳۷.
11. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۴-۲۳۷.
12. http:// www.countrymeters.info/en/Azerbaijan
13. ولی جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، مؤسسه شیعه شناسی، ص۸۲.
14. مدخل آذربایجان، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.بازدید:۱۳۹۸/۱۰/۸.
15. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۴-۲۳۷.
16. رضا، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۷، ص۴۲۴-۴۲۱.
17. شاهمرادی، آل مسافر و تشیع در دیلم و آذربایجان در قرن چهارم هجری، فصلنامه تاریخ‌نامه خوارزمی، تابستان ۱۳۹۵.
18. اشرافی، مرتضی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
19. مدخل آذربایجان، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.بازدید:۱۳۹۸/۱۰/۸.
20. اقلیت۸۵ درصدی! /نگاهی به پیشینه و وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان
21. اشرافی، مرتضی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
22. مدخل آذربایجان، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.بازدید:۱۳۹۸/۱۰/۸.
23. جباری، شیعیان آذربایجان، ۱۳۸۹ش، ص۲۸-۲۹.
24. اشرافی، مرتضی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
25. اشرافی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
26. اشرافی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
27. اشرافی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
28. مذهب شیعه در آذربایجان بعد از فروپاشی شوروی
29. «آذربایجان:بازگشت اسلام با چهره سکولار»، سایت
30. تشیع در جمهوری آذربایجان
31. تشیع در جمهوری آذربایجان
32. اشرافی، مرتضی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
33. پیرمحمدی، «وهابیت تهدیدی برای ثبات دینی و یکپارچگی مذهبی جمهوری آذربایجان»، روزنامه – جمهوری اسلامی، ۲۲/۰۹/۱۳۸۶
34. نقش وهابیت در شکل‌گیری روابط باکو و ریاض
35. نورچی گری
36. تبلیغ آرمان‌های انقلاب اسلامی در قلب آذربایجان
37. اشرافی مرتضی، گفتگو با عبدالقادر سلیم اف شهریورماه ۱۳۹۳، همچنین برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به جعفریان رسول، اطلس شیعه، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی، چاپ دوم ۱۳۸۸،ص۶۴۴
38. خبرگزاری ابنا: افتتاح آرامگاه فرزند امام محمدباقر(ع) با حضور رئیس‌جمهور آذربایجان
39. جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۸ش، ص۶۴۴.
40. آستانه مبارکه بی‌بی هیبت علیها اسلام خواهر حضرت معصومه(س) در جمهوری آذربایجان
41. خادمان علوی در بارگاه امامزاده رحیمه
42. خبرگزاری ابنا: افتتاح آرامگاه فرزند امام محمدباقر(ع) با حضور رئیس‌جمهور آذربایجان
43. گشایش دفتر نمایندگی اداره مسلمانان قفقاز در گرجستان
44. آشنایی باشخصیت حاج علی اکرام علی یا
45. تشیع در جمهوری آذربایجان
46. تشیع در جمهوری آذربایجان
47. تشیع در جمهوری آذربایجان
48. وضعیت وخیم محسن صمداف رهبر حزب اسلام آذربایجان
49. تاشتان، «تحولات اجتماعی فرهنگی در آذربایجان، دین و احیای دینی»به نقل ازazararan.ir/fa بازدید: ۱۳۹۴/۲/۲۵ش.
50. خدادوست، «جریان اسلامی آذربایجان، آتش زیر خاکستر»، سایت برهان، نشر:۱۳۹۱/۳/۲۵ش.
51. بالندگی جریانات شیعی جمهوری آذربایجان و سرکوب دولتی
52. گلی حسن، «ماه محرم در جمهوری آذربایجان»، سایت تابناک، ۱۳۸۸
53. گلی، «ماه محرم در جمهوری آذربایجان»، سایت تابناک، ۱۳۸۸، همچنین مصاحبه با دکتر صمد اف، تجسم ایمان در جمهوری آذربایجان، به نقل از پایگاه خبری بولتن نیوز، در تاریخ ۲۱ تیرماه ۱۳۹۰. و نیز اشرافی مرتضی، گفتگو با علم الدین لطیف اف، طلبه علوم دینی و کارشناسی ارشد حقوق از دانشگاه تهران، از جمهوری آذربایجان، مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، مهرماه ۱۳۹۳.

فهرست منابع

1. اشرافی، مرتضی، اشرافی، مجتبی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، نشریه شیعه‌شناسی،‌ قم، موسسه شیعه‌شناسی، ش۵۸، تابستان۱۳۹۶ش.
2. رضا، عنایت‌الله، مدخل «اران»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، موسسه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش.
3. رضا، عنایت‌الله، مدخل «آذربایجان شوروی»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، موسسه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش.
4. جباری، ولی، «شیعیان جمهوری آذربایجان»، قم، مؤسسه شیعه‌شناسی، ۱۳۸۹ش.
5. «شیعه در آذربایجان»، سایت شیعه نیوز، نشر:۱۳۹۸/۶/۵ش، بازدید:۱۳۹۸/۱۰/۸ش.
6. «آذربایجان:بازگشت اسلام با چهره سکولار»، سایت eurasianet، نشر: Aug ۱۵,۲۰۱۳، بازدید:۱۳۹۸/۱۰/۸ش.
7. مدخل «آذربایجان»، دانشنامه بریتانیکا، بازدید:۱۳۹۸/۱۰/۸ش.
8. «اقلیت ۸۵درصد؛نگاهی به پیشینه و وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، خبرگزاری فارس، نشر: ۱۳۹۴/۱۰/۴ش، بازدید:۱۳۹۸/۱۰/۸ش.
9. گلی، حسن، «ماه محرم در جمهوری آذربایجان»، سایت تابناک، نشر: ۱۳۸۸/۹/۲۹ش، بازدید:۱۳۹۸/۱۰/۹ش.