این نوشتار، به معرفی اقدامات هنری و عمرانی بُهره‌های داوودی هند در عتبات عالیات عراق و زیارتگاه‌های شیعه در شام و مصر، همچون بازسازی اماکن مقدس و نصب ضریح‌های طلا و نقره می‌پردازد و به اجمال، گونه‌شناسی مکان‌ها و زیارتگاه‌های مورد توجه بهره‌ها و نوع آثار تولید شده و ویژگی‌های کلی آنها را از منظر هنر و معماری بررسی و تحلیل می‌کند.
چکیده
فرقه اسماعیلیان مستعلوی داوودی که به نام «بُهره» شهرت یافته‌اند، یکی از فرق شیعه به شمار می‌آیند که عمدتاً در شبه قاره هند زندگی می‌کنند. پیروان این فرقه، توجه و اهتمام ویژه‌ای به زیارت زیارتگاه‌ها و مکان‌های مقدس خود در عراق، مصر و شام دارند و این توجه و اهتمام، در اقدامات عمرانی رهبران دینی آنان در حوزه عتبات عالیات و زیارتگاه‌های شیعه تبلور یافته است.
در این نوشتار، در آغاز به بازسازی برخی زیارتگاه‌ها و ضریح‌های نصب شده بر قبور برخی ائمه شیعه (علیهم السلام) در عراق و به طور ویژه در کربلا، نجف و کوفه، پرداخته خواهد شد. سپس ضریح‌های نقره‌ای نصب شده در برخی زیارتگاه‌ها و نیز بازسازی‌های صورت گرفته در چند زیارتگاه دیگر در کشورهای سوریه، اردن، فلسطین و مصر، معرفی و توصیف خواهد شد. در پایان، به صورت اجمالی، گونه‌شناسی مکان‌ها و زیارتگاه‌های مورد توجه بهره‌ها و نیز نوع اقدامات و آثار بهره‌ها و ویژگی‌های کلی آن از منظر معماری و هنری بررسی و تحلیل خواهد شد.
سؤال‌های اصلی: مهمترین زیارتگاه‌ها و مکان‌های مقدس شیعه که بهره‌ها در آن آثار هنری و عمرانی از خود به‌جا گذاشته‌اند، چیست و به طور کلی از میان زیارتگاه‌های اهل بیت در محدوده جغرافیایی این پژوهش، تا کنون چه نوع زیارتگاه‌هایی مشمول توجه و اهتمام بهره‌ها قرار گرفته است؟ نوع آثار عمرانی و هنری بهره در عتبات عالیات و زیارتگاه‌های شیعه در کشورهای مورد بحث چه بوده است؟ شاخص‌ترین ویژگی‌های هنری و معماری این آثار چیست و از چه بناها یا سبک‌های معماری تأثیر پذیرفته است و محتوای غالب کتیبه‌های به کار رفته در آنها چیست؟
کلیدواژه‌ها: بُهره داوودی، اسماعیلیه، هند، عتبات عالیات، زیارتگاه‌های اسلامی، هنر و معماری اسلامی، اهل بیت، مصر
مقدمه
بهره‌ها یا اسماعیلیان مستعلوی داوودی، یکی از شاخه‌های مهم اسماعیلیان در جهان امروز به شمار می‌آیند که عمدتاً در گجرات، بمبئی، هند مرکزی و پاکستان ساکن‌اند. گفته می‌شود نام «بُهره» (بُهرا) از اصطلاح گجراتی «وُهُروو[۱]» (وَیه‌وَهار) به معنای «تجارت کردن» یا «داد و ستد کردن» است. بر این اساس، جماعتِ اسماعیلیان گجرات را به این دلیل «بُهره» نامیده‌اند که در اصل جامعه‌ای تجارت پیشه بوده‌اند. بنا بر قول دیگری، بهره‌ها چون از طبقه (کاست[۲]) «وُهَره» هندوها بودند، به این نام خوانده شدند. (دفتری، ۱۳۷۷، دانشنامه جهان اسلام، ۴/۸۱۰؛ تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص ۳۴۰)
بهره‌های داوودی، دنباله آن دسته از اسماعیلیه‌اند که پس از انشقاق فاطمیان بر سر جانشینی مستنصر بالله (حک: ۴۲۷-۴۸۷) به دو گروه مستعلویه و نزاریه، امامت خلیفه رسمی پس از مستنصر یعنی المستعلی بالله را پذیرفتند و پس از انشقاق اسماعیلیان به دو دسته حافظیه و طیّبیه، امامت طیّب را پذیرفتند که البته با توجه به آغاز دوره «ستر» و اعتقاد به غیبت طیّب و اخلاف وی، از آن پس تا به امروز، رهبری معنوی طیّبیان را «داعی مطلق» به عنوان جانشین امام در دوره ستر و غیبت برعهده گرفته است.
پس از آنکه بر سر جانشینی داوود بن عجب‌شاه (بیست و ششمین داعی مطلق اسماعیلیان طیّبی) اختلاف پدید آمد و هر یک از سلیمان بن حسن هندی در یمن و داوود برهان‌الدین بن قطب‌شاه در هند خود را داعی مطلق بعدی اعلام کردند، طیّبیان یمن از سلیمان بن حسن پیروی کردند و به نام سلیمانی خوانده شدند. اما بیشتر اسماعیلیان طیّبی که عمدتاً در هند می‌زیستند، از داوود برهان‌الدین پیروی کردند و به نام داوودی شهرت یافتند و همین گروه امروزه اکثریت جامعه بهره هند را تشکیل می‌دهند. (برای تفصیل بیشتر، ر.ک: دفتری، ۱۳۷۷، دانشنامه جهان اسلام، ۴/۸۱۰-۸۱۲؛ برای آگاهی بیشتر درباره تاریخچه و انشقاقات فرقه بُهره، ر.ک: دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، صص ۲۹۳-۳۶۱)
بهره‌ها در یک صد سال اخیر، در دوره داعیان اخیر خود طاهر سیف‌الدین (درگذشته ۱۳۸۵ق) و فرزند وی محمد برهان‌الدین، که پنجاه و یکمین و پنجاه و دومین داعی مطلق این فرقه به شمار می‌آیند، توجه و اهتمام ویژه‌ای نسبت به زیارت زیارتگاه‌ها و اماکن مقدّس خود در کشورهای عربی نشان داده‌اند.
هر یک از دو داعی فوق، سفرهایی به عتبات عالیات عراق و نیز زیارتگاه‌های شیعه و مکان‌های مقدس اسماعیلیان در شام و مصر و یمن داشته‌اند. از جمله طاهر سیف‌الدین در سال ۱۳۵۵ق به زیارت قبور امام علی (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) در نجف و کربلا و در ۱۳۵۶ق به زیارت زیارتگاه‌های شام مشرّف شد. محمد برهان‌الدین نیز بارها سفرهایی به عراق، شام و مصر داشته است.
بیشتر این سفرهای زیارتی، اقداماتی در زمینه توسعه عتبات و زیارتگاه‌ها در کشورهای فوق، نظیر نصب ضریح‌های نقره یا طلا بر قبور برخی از پیشوایان دینی و نیز بازسازی بخش‌هایی از بناهای زیارتگاه‌ها را به دنبال داشته است.
با توجه به اینکه هنوز در هیچ یک از منابع مکتوب و منتشر شده به دو زبان فارسی و عربی، آثار هنری و معماری بهره‌ها به صورت یک‌جا ثبت و مستندسازی نشده است، در این نوشتار، به مهمترین این آثار به ویژه ضریح‌های نقره نصب شده بر قبور و زیارتگاه‌های ائمه و اهل بیت (علیهم السلام) و یاران ایشان در عراق، مصر و کشورهای حوزه شام اشاره می‌گردد.
با توجه به عدم وجود منابع کافی در زمینه پژوهش حاضر، لذا برای ثبت و معرفی و توصیف آثار بهره‌ها، ناگزیر به تحقیقات و مشاهدات شخصی و یا در صورت نیاز به اخبار و تصاویر منتشر شده در سایت‌های اینترنتی، استناد ورزیده‌ایم.
الف) عراق
دو شهر نجف و کربلا، به عنوان خاکجای دو امام اول و سوم شیعیان، حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و حضرت سیدالشهداء (علیه السلام)، نزد بهره‌ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و آنها در یک‌صد سال اخیر، به زیارت حرم این دو امام، اهتمام فراوانی نشان داده‌اند. مهمترین اقدامات بهره‌ها در عتبات عالیات، نصب ضریح‌های نقره و طلا بر قبور شریف امام علی (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) و بازسازی مسجد کوفه است که در ادامه به این اقدامات اشاره خواهد شد.
۱-کربلا
طاهر سیف‌الدین، داعی مطلق پیشین و پدر داعی مطلق کنونی بهره‌ها، در سال ۱۳۵۵ق، پس از زیارت کربلا و نجف، تصمیم به اهدای ضریح‌هایی به حرم‌های مطهّر امام علی (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) گرفت.
ضریح اهدایی وی به حرم سیدالشهداء (علیه السلام)، از نقره خالص و طول، عرض و ارتفاع آن به ترتیب ۵/۵، ۵/۴ و ۷/۳ متر بوده است. (عمادزاده، ۱۳۲۶، ۱۲۷) کار ساختن این ضریح در سال ۱۳۵۸ق به پایان رسید و طی مراسمی رسمی با حضور طاهر سیف‌الدین رونمایی شد.
برخی شعرای شیعه از جمله عبدالکریم النایف و شیخ محمد سماوی بدین مناسبت اشعاری سرودند که ماده تاریخ اشعارشان به ترتیب برابر با ۱۳۵۵ق و ۱۳۵۸ق است. (الکرباسی، ۲۰۰۳م، ۲/۳۱۷-۳۱۸) ضریح بهره‌ها که جایگزین یک ضریح ساختِ ایران از دوره قاجار شده بود، برای بیش از ۷۵ سال برروی قبر امام حسین (علیه السلام) باقی بود؛ تا اینکه در سال ۱۳۹۱ شمسی ضریح جدیدی ساخت ایران جایگزین آن گردید.
ضریح قبلی آستان مقدس امام حسین (علیه السلام) در کربلا
ضریح قبر امام حسین (علیه السلام) دارای پلان ویژه‌ای است که آن را از سایر ضریح‌های نصب شده بر قبور ائمه (علیه السلام) متمایز می‌کند. دو ضلع جنوبی و شمالی ضریح دارای پنج پنجره مشبّک و ضلع غربی دارای چهار پنجره است. اما بخشی از ضلع شرقی ضریح (که محل قبر حضرت علی‌اکبر دانسته شده) از دل ضریح بیرون آمده است، به گونه‌ای که متصل به دو پنجره واقع در طرفین این ضلع، دو ضلع کوچک شمالی و جنوبی، هر یک حاوی یک پنجره، و متصل به این دو پنجره، دو پنجره دیگر شرقی وجود دارد. نمای پنجره‌های مشبّک از نقره است، اما در بالای این پنجره‌ها، تاجی از طلا نصب شده است.
در بخش فوقانی پنجره‌های مشبّک ضریح، کتیبه‌ای وجود دارد که متن آن شامل آیاتی از قرآن (از جمله آیات ۳۳-۳۴ و ۱۶۹-۱۷۳ سوره آل عمران، آیات ۳۵-۳۸ سوره نور، آیه ۷۳ سوره هود و آیه ۳۳ سوره احزاب) و چند حدیث در فضیلت زیارت امام حسین (علیه السلام) در اضلاع جنوبی، غربی و شمالی ضریح، و بخش‌هایی از یک مرثیه منظوم عربی سروده طاهر سیف‌الدین در رثای حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) و بیان مصیبت‌های وارده به اهل بیت (علیهم السلام) در کربلا، و نیز نام بانی ضریح و تاریخ ۱۳۵۵ق در بخش شرقی آن (محلِ قبر حضرت علی‌اکبر) می‌باشد. (متن کامل کتیبه‌ها در: الکرباسی، ۲۰۰۳م، ۲/۳۱۹-۳۲۱)
تاج طلای ضریح، در ماه ذی‌القعده سال ۱۳۷۵ق با تلاش طاهر سیف‌الدین نصب شد و سقف چوبی خاتم‌کاری و نفیسی را که پیش‌تر برروی این ضریح وجود داشت، در دل خود پنهان کرد. نمای بیرونی این سقف طلایی شامل چهار نوار است که محیط هر نوار به صورت متدرّج، از پایین به بالا افزایش می‌یابد. برروی این نوارها کتیبه‌های برجسته‌ای به خط ثلثو با پوشش آب طلا، نگاشته شده است. (الکرباسی، ۲۰۰۳م، ۲/۳۸۹-۳۹۳)
کتیبه‌های نوار اول (از بالا)، شامل گلچینی از آیات سوره‌های مختلف قرآن است. کتیبه‌های نوار دوم شامل احادیثی از پیامبر در فضیلت امام حسین (علیه السلام) و ثواب زیارت ایشان و همچنین چند فقره از دعای امام حسین (علیه السلام) در روز عاشورا است.
کتیبه‌های نوار سوم، شامل ۲۱ بیت از یک قصیده زیبای عربی ۳۷ بیتی در مدح امام حسین (علیه السلام)، از سروده‌های طاهر سیف‌الدین است. کتیبه‌های نوار چهارم که نوار پایینی و متصل به ضریح نقره‌ای است، شامل مرثیه‌ای عربی در قالب «هزج مشطور مسبّع» و سروده دیگری از طاهر سیف‌الدین است. (الکرباسی، ۲۰۰۳ م، ۲/۳۹۳-۴۰۳)
طاهر سیف‌الدین همچنین در زمان زیارت کربلا در ۱۳۵۵ق، پس از مشاهده اینکه مناره غربی حرم سیدالشهداء (علیه السلام) مایل و کج شده و احتمال فرو ریختن آن وجود دارد، دستور داد که این مناره به طور کامل تخریب گردد و به جای آن مناره جدیدی ساخته شود.
کار تخریب مناره قدیمی در ۱۳۵۶ق و کار بازسازی آن در ۱۳۵۷ق آغاز شد. (کلباسی حائری، بی‌تا، ۸۹) سپس در سال ۱۳۶۰ق، پس از تکمیل ساخت مناره غربی، بدنه آن با هزینه طاهر سیف‌الدین طلاکاری شد و در بخش فوقانی آن، زیر مقرنس‌های مقصوره اذان، کتیبه‌ای مینا و طلاکاری حاوی دو آیه ۹ و ۱۰ سوره جمعه نصب گردید. (الکرباسی، ۲۰۰۳م، ۲/۳۲۳)
بهره‌ها همچنین اقداماتی نیز در آستان حضرت ابوالفضل عباس انجام داده‌اند که البته در کتب جدید تاریخ کربلا به طور کامل ثبت نشده و تنها به طور پراکنده از برخی از این اقدامات یاد شده است. از جمله آن که آنها در زاویه شرقی صحن این آستان، سقاخانه‌ای ایجاد کردند که امروزه تخریب شده و از بین رفته است. (آل طعمه، ۱۹۹۶م، ۲۹۵)
برروی درِ شمالی گنبدخانه حرم حضرت ابوالفضل نیز اشعاری عربی به چشم می‌خورد که در پایان آنها نام «مولانا طاهر سیف‌الدین» و تاریخ ۱۳۵۱ق ثبت شده است و می‌رساند که این در، از سوی این داعی بهره نصب شده است. (آل‌طعمه، ۱۹۹۶م، ۲۷۷)
آنها همچنین پیش از نصب ضریح کنونی حضرت عباس، ضریح نقره‌ای را ساختند و برای نصب کردن برروی قبر شریف ایشان به کربلا آوردند. اما به علت وجود پارگی در بدنه ضریح، آیت‌الله حکیم با نصب آن برروی قبر مخالفت کرد و از ایرانیان خواست تا ضریح جدیدی برای حرم حضرت عباس بسازند. لذا ضریح کنونی در ایران ساخته و برروی قبر نصب شد. (آل طمعه، ۱۹۹۶م، ۲۶۷)
۲-نجف
ضریح اهدایی بهره‌ها به حرم امام علی (علیه السلام)، در سال ۱۳۶۱ق با ضریح نقره‌ای سابق (که از آثار دوره قاجار بود)، تعویض گردید. این ضریح در شهر بمبئی و با تلاش و هزینه طاهر سیف‌الدین ساخته شد و ساخت آن لااقل پنج سال به طول انجامید. در روز نصب ضریح بر روی قبر شریف، به تاریخ ۱۳ رجب سال ۱۳۶۱ق، همزمان با سالروز میلاد امیر مؤمنان (علیه السلام)، جشن بزرگی در شهر نجف با حضور علمای شیعه و شخصیت‌ها و بزرگان عراق برپا شد و نوری السعید، نخست وزیر وقت عراق، آن را رونمایی کرد.
علما و شاعران شیعه در این باره اشعاری سرودند و ماده تاریخ آن را به نظم درآوردند. برای ساخت ضریح مبلغ ۸۰ هزار دینار عراق صرف گردید و در بدنه آن ۱۰۵۰۰ مثقال طلای خالص و دو میلیون مثقال نقره به کار رفته است. (التمیمی، ۱۹۵۵م، ۱/۲۱۷-۲۱۹؛ آل محبوبه، ۱۹۸۶م، ۱/۷۵-۷۷)
ضریح به شکل مستطیلی است که در اضلاع شمالی و جنوبی آن پنج پنجره مشبّک، و در اضلاع شرقی و غربی آن چهار پنجره مشبّک وجود دارد. نمای پنجره‌های مشبّک از نقره است، اما در بالای این پنجره‌ها در بخش فوقانی ضریح، تاجی از طلا نصب شده است. در چهار گوشه ضریح نیز چهار ستون کوچک تعبیه شده که پنجره‌های طرفین هر ضلع را از یکدیگر جدا ساخته است.
در جبهه طاق‌های پنجره‌های مشبّک و نیز برروی بدنه تاج طلایی ضریح، نقوش برجسته گیاهی شامل شاخه، برگ و خوشه انگور به کار رفته است. در گرداگرد تاج طلایی ضریح سه کتیبه وجود دارد که موضوع آنها بیشتر سوره‌ها و آیات قرآن، از جمله سوره دهر (انسان) و آیت‌الکرسی در نخستین کتیبه است.
البته در پایین این کتیبه، کتیبه دیگری حاوی قصیده ابن ابی‌الحدید معتزلی در مدح امام علی (علیه السلام) وجود دارد که جنس آن با بخش‌های دیگر ضریح متفاوت و نامتناسب است و گویا از سوی شیعیان برروی یکی از کتیبه‌های ضریح بهره‌ها نصب شده است.
ضریح کنونی آستان مقدس امام علی (علیه السلام) در نجف
برروی درِ ضریح نیز کتیبه‌هایی به خط ثلث، حاوی بخش‌هایی از آیات قرآن از جمله آیه ۱۱۰ سوره اسراء[۳]، آیه ۵۸ سوره بقره[۴]، آیه ۲۳ و ۲۴ سوره رعد[۵]، آیه ۳۵ سوره رعد[۶] و همچنین دو حدیث نبوی «انا مدینه العلم و علیّ بابها» و «اول من یدخل الجنه علی بن ابی‌طالب» نوشته شده است. همچنین در میان شمسه‌ها و دوایر تزیینی و برگ‌های انگور بر بدنه ضریح عبارت «یا علی»، و نیز در میان دوایر تزیینی برروی ستون‌های چهار گوشه ضریح، عبارت «وهو العلی العظیم» به چشم می‌خورد.
افزون بر نصب ضریح بر قبر امام علی (علیه السلام)، در سال ۱۳۵۹ق نیز با هزینه طاهر سیف‌الدین، سنگ‌های کف و ازاره حرم امام علی (علیه السلام) با سنگ‌های نفیس ایتالیایی تعویض گردید. (آل محبوبه، ۱۹۸۶م، ۱/۷۰-۷۱)
۳-کوفه
از دیگر آثار مهم بهره‌ها در عتبات عالیات عراق، بازسازی مسجد اعظم کوفه در نخستین دهه قرن ۲۱ میلادی است. در جریان این بازسازی، نماهای داخلی رواق‌ها و کف صحن مسجد با پوششی از سنگ‌های مرمرِ سفید از جنسِ عالی پوشانیده شده و در رواق‌ها و شبستان مسجد، ستون‌های مدوّری از سنگ مرمر نصب شده است. همچنین در نماهای رواق‌ها و صحن و شبستان مسجد، تزئینات معماری و کتیبه‌های کوفی به سبک دوره خلافت فاطمی مصر (حک: ۲۹۷-۵۶۷) به کار رفته است. وجود این عناصر تزئینی و استفاده فراوان از سنگ‌های مرمر سفید، جلوه ویژه و زیبایی خیره‌کننده‌ای به مسجد داده است.
مسجد کوفه پس از بازسازی بهره‌ها
بهره‌ها همچنین دو مناره ضخیم به مسجد کوفه افزوده‌اند که یکی از آنها در زاویه شمال شرقی مسجد و مناره دیگر در زاویه شمال غربی و دقیقاً در کنار مناره قدیمی و کاشی‌کاری مسجد (که معماری آن محلی و به سبک مناره‌های دوره متأخر عراق است)، ساخته شده است. این دو مناره از نظر جزئیات هنری و معماری، به وضوح تقلیدی از مناره بنای تاریخی معروف به مشهد (یا مسجد) جیوشی[۷] در قاهره می‌باشد.
هر مناره از یک بدنه اصلی با قاعده مربع و دو طبقه در بالای آن تشکیل شده است که قاعده طبقه اول نیز مربع شکل و قاعده طبقه دوم، هشت ضلعی است و گنبد طلایی رنگ کوچکی نیز بر فراز آن قرار دارد. همچنین در هر ضلع از بدنه و طبقه اول مناره، پنجره‌های سنگی سفید و زیبا، و در هر ضلع از طبقه هشت ضلعی آن، یک پنجره مشبّک وجود دارد.
در گرداگرد انتهای طبقه اول مناره، یک ردیف مقرنس (به تقلید از مناره مشهد جیوشی)، و در بالای هر یک از زوایای چهار گانه طبقه دوم مناره، مقرنس‌هایی وجود دارد که به طور مشخص از نمونه‌ای مشابه در یکی از زوایای نمای خارجی مسجد الاقمر[۸] قاهره الگوبرداری شده و حتی نوشته‌های داخل مقرنس‌ها نیز همان است.
از بارزترین آثار بهره‌ها در مسجد کوفه، پنجره نقره‌ای نصب شده بر محراب ضرب خوردن امیرمؤمنان (علیه السلام) در شبستان مسجد است که اثر هنری نفیس و زیبایی به شمار می‌آید. این پنجره به وضوح یادآور محراب‌های تاریخی دوره فاطمی در قاهره است و به نظر می‌رسد تقلیدی از محراب مستنصری در مسجد ابن طولون[۹] این شهر باشد که از زیباترین محراب‌های دوره فاطمی مصر به شمار می‌آید.
در نمای این پنجره نقوش برجسته گیاهی و کتیبه‌هایی به خط کوفی، حاوی آیات قرآن از جمله سوره توحید و نیز عبارت‌های شیعی نظیر «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» و «محمد و علی خیر البشر و عترتهما خیر العتر»، و اسامی«محمد» و «علی» درون دوایر تزیینی به چشم می‌خورد. در بالای محراب، شمسه‌ای حاوی کتیبه‌های تزئینی و بالاتر از طرفین آن نیز دو شمسه کتیبه‌دار کوچک‌تر وجود دارد که به وضوح تقلیدی از شمسه‌های موجود در نمای بیرونی مسجد الاقمر قاهره است.
به طور کلی بهره‌ها در بازسازی بخش‌های مختلف مسجد کوفه، عناصر تزئینی فراوانی را در ساختمان مسجد کوفه گنجانده‌اند که بخشی از این تزئینات، نمادهای هنر و معماری دوره فاطمی مصر به شمار می‌آید. از این گونه تزئینات، می‌توان به کتیبه‌های کوفی در حاشیه محراب و طاق‌های مختلف مسجد، دوایر تزئینی موجود در بالای طاقگان‌های صحن مسجد که یادآور صحن مساجد دوره فاطمی در قاهره است، قاب‌های چوبی حاوی تزئینات گیاهی در حاشیه ورودی‌های مسجد و قطعه چوب‌های صدفی شکل درون طاق‌های این ورودی‌ها اشاره کرد.
همچنین بهره‌ها در بالای رواق‌های مسجد در گرداگرد صحن، کنگره‌هایی به سبک مساجد دوره فاطمی و مملوکی در مصر و شام نصب کردند که البته متولیان مسجد کوفه مدتی پس از تکمیل و پایان کارهای بازسازی، اقدام به حذف و برداشتن این کنگره‌ها نمودند.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم و برجسته بازسازی بهره‌ها آن است که در جریان این بازسازی، بیشتر مقام‌های دینی و محراب‌های تاریخی موجود در صحن و رواق‌های مسجد کوفه که از قدمت تاریخی نیز برخوردار بوده، تخریب و به جای آن محرابچه‌هایی از سنگ مرمر سفید ایجاد شده است. البته شاید بتوان این اقدام را در راستای یک‌دست‌سازی چشم‌انداز و نمای بصری مسجد توجیه کرد، اما به هر حال این کار باعث از بین رفتن اصالت تاریخی مسجد و عناصر قدیمی باقی‌مانده در آن شده است.
برخی از مقام‌های دینی موجود در مسجد نیز به طور کامل محو شده و در حال حاضر محل تقریبی آنها با الصاق تابلوهایی برروی دیوار رواق‌ها یا ستون‌های مسجد تعیین شده است. از جمله مقام‌های محو شده، می‌توان به مقام نوح پیامبر (علیه السلام) و مقام امام زین‌العابدین (علیه السلام) (در رواق جنوبی صحن) و مقام امام جعفر صادق (علیه السلام) (در بخش شرقی شبستان مسجد) اشاره کرد.
همچنین از میان جایگاه‌های مقدّس این مسجد، دو مقام معروف به کشتی نوح و «بیت الطشت» که پیش‌تر به صورت سرداب‌هایی پایین‌تر از کف مسجد بود و از طریق پله‌هایی امکان راه یافتن بدان وجود داشت، در بازسازی اخیر مسجد کوفه، به طور کامل در زیر کف مسجد مدفون شده و از بین رفته است و تنها به مشخص کردن مکان آنها در صحن مسجد اکتفا شده است. مکان بیت الطشت با محرابچه‌ای شبیه دیگر محرابچه‌های موجود در صحن مسجد، و مکان جایگاه کشتی نوح نیز با یک حوض آب هشت ضلعی مشخص شده است.
گفتنی است مسجد کوفه پیش از این نیز یک بار دیگر در سال ۱۱۸۱ق به اهتمام عالم بزرگ شیعه سید مهدی بحرالعلوم (درگذشته ۱۲۱۲ق)، بازسازی شاملی شده بود که در جریان این بازسازی، بخش‌ها و ستون‌های قدیمی مسجد تخریب شد و کف مسجد برروی بخش‌های تخریب شده به ارتفاع چهار متر بالا آورده شد و در محل مقام‌های موجود در مسجد که در زیر خاک مدفون شده بود، مقام‌های جدیدی ساخته شد.
در واقع جایگاه کشتی نوح و بیت الطشت (تا پیش از دفن شدن در زیر کف مسجد) تنها بخش‌های باقی‌مانده از مسجد کوفه در دوره پیش از بازسازی سید بحرالعلوم بود. (الطریحی، ۱۹۸۶م، ۳۸) به هر حال در بازسازی بهره‌ها، آخرین بازمانده‌های تاریخ قدیمی مسجد به طور کامل از بین رفت.
این مقاله به نخستین همایش بین‌المللی میراث مشترک ایران و هند ارائه شده و در مجموعه مقالات همایش منتشر شده است.
پی نوشت ها
۱- vohorvu
۲- caste
۳-«قل ادعوا الله أو ادعوا الرحمن أیّاً ما تدعوا فله الأسماء الحسنی»
۴-«و ادخلوا الباب سجّداً و قولوا حطّه نغفر لکم خطایاکم و سنزید المحسنین»
۵- «والملائکه یدخلون علیهم من کل باب * سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار»
۶- «مثل الجنّه التی وعد المتّقون تجری من تحتها الانهار أکلها دائم و ظلّها»
۷- مشهد جیوشی، مسجد ـ مقبره‌ای از دوره فاطمیان در جبل مُقطّم قاهره است که آن را امیرالجیوش بدرالجمالی (وزارت: ۴۶۶-۴۸۷)، وزیرِ مستنصر فاطمی (حک: ۴۲۷-۴۸۷) ساخته است. از نظر معماری بنایی منحصر به‌فرد به شمار می‌آید و درباره کارکرد دقیق آن اختلاف نظر وجود دارد. (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: ارجح، ۱۳۸۶، دانشنامه جهان اسلام، ۱۱/۵۸۶-۵۸۷؛ عبدالرزاق، ۱۹۹۹م، ۲۴۴-۲۴۹) همانگونه که در ادامه مقاله نیز اشاره شده، مشهد جیوشی یکی از بناهایی است که در دوره اخیر به دست بهره‌ها مرمّت و بازسازی شده است.
شایان ذکر است که سازنده این بنا، امیرالجیوش بدرالجمالی، که اصالتاً ارمنی بود، دختر خود را به ازدواج «مستعلی» درآورد و پیش از مرگ خود ترتیبی داد تا فرزندش «افضل شاهنشاه» پس از وی به وزارت برسد. این اقدامات او باعث تثبیت خلافت مستعلی به جای برادرش «نزار» و در نتیجه ایجاد انشقاق در فرقه اسماعیلیه و شکل‌گیری نزاریان گردید که قائل به امامت نزار شدند و امامت مستعلی را به رسمیت نشناختند.
۸- مسجد الاقمر در سال ۵۱۹ق به دستور الآمر بالله فاطمی (حک: ۴۹۵-۵۲۴) ساخته شده است و از مساجد تاریخی مهم این دوره به شمار می‌آید. (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: عبدالرزاق، ۱۹۹۹م، ۲۴۹)
۹- مسجد ابن طولون سومین مسجد بزرگ اسلامی در مصر و از وسیع‌ترین مساجد تاریخی این کشور به شمار می‌آید که در فاصله سال‌های ۲۶۳ تا ۲۶۵ق به دستور حاکم مصر احمد بن طولون (حک: ۲۵۴-۲۷۰) ساخته شده است. این مسجد دارای چندین محراب تاریخی است که در دوره‌های بعدی به آن افزوده شده است. (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: عبدالرزاق، ۱۹۹۹م، ۱۱۷-۱۳۰). یکی از این محراب‌ها، محراب مستنصری است که قدمت آن به اواخر دوره حکومت مستنصر فاطمی (نیمه دوم قرن پنجم هجری) برمی‌گردد.
محقق: احمد خامه‌یار
