نیکى به پدر و مادر در دین اسلام، اهمیت فوق العاده‌اى دارد به گونه‌اى که در قرآن کریم پس از امر به عبادت خدا، به سپاس‌گویى از زحمات والدین تصریح شده است. چنین احسانى داراى آثار بسیار شگرفى است که انسان در دنیا و آخرت از آن بهره‌مند مى‌شود. نظر به جایگاه والا و مقام ارزشمند پدر و مادر و نیکى به ایشان، در این مقاله به بررسى آثار دنیوى و پیامدهاى اخروى احسان به والدین مى‌پردازیم و جان را با کلمات نورانى قرآن و احادیث معصومین(علیهم السلام) طهارت و نورانیت مى‌بخشیم و از مشعل هدایت آنان چراغ دل را برمى‌افروزیم.
الف) آثار دنیوى
۱) دورى از عصیانگرى و شقاوت
از جمله آثارى که قرآن کریم به آن تصریح نموده، این است که نیکى به والدین صفت جبار و عصیانگرى را از انسان دور مى‌کند و همچنین دچار شقاوت نمى‌گردد.
قرآن کریم مى‌فرماید:
یَا یَحْیَى خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّهٍ وَ آتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیّاً * وَ حَنَاناً مِّن لَّدُنَّا وَ زَکَاهً وَ کَانَ تَقِیّاً * وَ بَرّاً بِوَالِدَیْهِ وَ لَمْ یَکُن جَبَّاراً عَصِیّاً.(۱)
گفتیم: اى یحیى! کتاب آسمانى را به جدّ و جهد بگیر و به او در عهد کودکى نبوت بخشیدیم و از سوى خویش بر او رحمت آوردیم و پاکیزه‌اش داشتیم و او پرهیزگار بود و او را سفارش به نیکى به پدر و مادرش نمودیم و او جبار و عصیانگر نبود.
و یا درباره حضرت عیسی(علیه السلام) فرموده که چنین گفت:
وَ أَوْصَانِى بِالصَّلَاهِ وَ الزَّکَاهِ مَا دُمْتُ حَیّاً * وَ بَرّاً بِوَالِدَتِى وَ لَمْ یَجْعَلْنِى جَبَّاراً شَقِیّاً.(۲)
و مرا مادام که زنده باشم به نماز و زکات سفارش فرموده است و نیز مرا در حق مادرم نیکوکار گرداند و مرا زورگوى سخت دل، نگردانده است.
۲) طول عمر
همان طور که طول عمر، اثر قطعى صله رحم، شمرده مى‌شود، روایات اسلامى این اثر را مترتب بر نیکى به والدین، به طور خاص نموده‌اند.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
مَن سَرَّه اَن یُمدّ لَه فى عُمره، و یُبسط فى رزقه فلیَصِل اَبَویه.(۳)
کسى که طولانى شدن عمر و توسعه رزق را دوست دارد به پدر و مادر خود نیکى کند.
و نیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مى‌فرماید:
رأیتُ بالمنَام رَجُلاً من اُمّتى قَداتاهُ مَلَکَ المَوتِ لِقَبض روُحه فَجاءَ بِرُّه بوالدیه، فَمَنَعه مِنُه.(۴)
در خواب مردى از امتم را دیدیم که فرشته مرگ براى قبض روح او حاضر شده بود، اما او با نیکى به والدین خود آن فرشته را از مأموریتش منع کرد.
۳) فراوانى روزى
همان طور که در حدیثى از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در عنوان قبلى اشاره شد یکى از پیامدهاى نیک ارتباط با والدین، مسأله زیاد شدن رزق بود. همچنین در روایت دیگرى امام صادق(علیه السلام) مى‌فرماید:
هر کس نیکى به والدین نماید، هرگز در زندگى به فقر مبتلا نخواهد شد.(۵)
۴)اجابت دعاى والدین در حق فرزندان
در برخى روایات به اهمیت دعاى والدین در حق فرزندان اشاره شده و از جمله آثار توجه و نیکى به آنها، شمرده شده است. به طور مثال:
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
ثلاثُ دعوات لا یَحجُبْنَ عَن الله تعالی: دُعاءُ الوالِدِ لِوَلَدِهِ اِذا بِرَّه و دعوتُه علیهِ اِذا عَقَّ دُعاءُ المَظلوم عَلى ظالمه.(۶)
خداوند دعاى سه کس را رد نخواهد کرد:
دعاى پدر در حق فرزند در هنگام نیکى به او، دعاى پدر بر ضد فرزند(نفرین) هنگامى که مورد عاق او واقع شود و دعاى مظلوم بر ظالم.
و نزدیک به همین مضمون در روایت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) متجلى است که حضرت مى‌فرماید:
از نفرین پدر دورى گزینید، زیرا به هدف اجابت مى‌رسد و از شمشیر، تیزتر و برنده تر است».(۷)
۵) موجب نیکى فرزندان مى‌شود
از جمله اثرهاى وضعى نیکى به پدر و مادر این است که اگر کسى پدر و مادرش را احترام نمود آن احترام را از ناحیه فرزندانش خواهد دید. فلسفه این امر روشن است زیرا فرزندان انسان، پدر و مادر خود را الگوى عملى خویش قرار مى‌دهند. اگر آن ها ببینند پدر و مادرشان نیکى به والدین را سرلوحه زندگى خود قرار داده‌اند و به آن اهتمام مى‌ورزند، او هم نسبت به آنان چنین خواهد کرد.
امام صادق(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
بِرُّوا آباءَکُم یَبرُّکُم أبناءکم.(۸)
به پدرانتان نیکى کنید تا فرزندانتان به شما نیکى کنند.
ب) آثار اخروى
از جمله آثار و پیامدهایى که عمل به این ارزش الهى به دنبال دارد، آثارى است که پس از عالم دنیا نصیب انسان مى‌گردد که عبارتند از:
۱) آسان شدن مرگ
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
کسى که دوست دارد خداى متعال سختى‌هاى مرگ را بر او آسان سازد، به خویشان و نزدیکان و پدر و مادرش نیکوکار باشد و اگر چنین کند خداى متعال سختى‌هاى مرگ را بر او آسان مى‌کند.(۹)
۲) دریافت پاداش زیاد
امام صادق(علیه السلام) در این باره مى‌فرماید:
ما یَمْنَع الرَّجل مِنکُم اَن یَبَّر والدیه حَییَّن اَو مَیِّتَین، یُصَلّى عنها و یتصدَّقُ عَنهما و یَحِجّ عنَهما فیکون الذى صنَع لَهُما و له مِثلُ ذلِکَ فَیزدُهُ اللّهُ عزّوجلّ بِبِرّه و صلاتِهِ خیراً کثیراً.
چه چیز مانع شخص مى‌شود وقتى که پدر و مادرش زنده یا مرده اند به آنها نیکى کند، به این صورت که به نیت آنها نماز بخواند، صدقه بدهد، حج به جا بیاورد و روزه بگیرد.
زیرا اگر چنین کند ثواب آن به پدر و مادرش مى‌رسد و به خودش نیز همان مقدار ثواب داده مى‌شود. همچنین خداوند بر کارهاى نیک و نماز او خیر زیاد عطا مى‌کند». در برخى از روایات به پاداش‌هایى اشاره شده است که به ازاى نیکى به پدر و مادر عطا مى‌شود به طور مثال در روایتى از ابن عباس از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است:
هر فرزند نیکوکارى که از روى مهربانى به پدر و مادر نگاه کند، در مقابل هر نگاه، ثواب یک حج کامل مقبول به او داده مى‌شود. سؤال کردند حتى اگر روزى صد مرتبه به آنها نگاه کند؟ حضرت فرمود: آرى خداوند بزرگتر و پاک‌تر است.(۱۰)
۳) مغفرت حق
امام سجاد(علیه السلام) فرمود:
«مردى خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و گفت: اى رسول خدا! من هیچ کار زشتى نمانده که انجام نداده باشم آیا مى‌توانم توبه کنم؟ رسول خدا فرمود: آیا هیچ یک از پدر و مادرت زنده هستند؟ گفت: بله، پدرم، حضرت فرمود: برو به او نیکى کن تا آمرزیده شوی. وقتى او راه افتاد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: اى کاش مادرش زنده بود یعنى اگر مادرش زنده بود و به او نیکى مى‌کرد زودتر آمرزیده مى‌شد.(۱۱)
و در روایت دیگرى نیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مى‌فرماید:
رِضَى الله مَع رِضَى الوالدَین.
رضایت خدا با رضایت والدین است.(۱۲)
و در روایتى از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است که فرمود:
«از طرف خدا به کسى که عاق والدین شده گویند: هر کارى مى‌خواهى انجام بده، دیگر تو را نمى‌بخشم و به نیکوکار نسبت به پدر و مادر هم گفته مى‌شود هر چه مى‌خواهى انجام بده تو را مى‌بخشم.(۱۳)
البته واضح است که مراد از این که نیکوکار هر چه مى‌خواهد انجام دهد، گناه و معصیت نیست زیرا اگر به نیکوکار گفته شود هر چه مى‌خواهى انجام بده، یعنى کار نیک انجام بده. زیرا شأن نیکوکار این است که کارهایش را نیک و درست انجام دهد و الا صفت نیکوکارى براى او صادق نخواهد بود و همچنین نسبت به عاق والدین کارهایى که انجام مى‌دهد و مورد بخشش واقع نمى‌شود از جمله کارهایى است که قبیح و ناپسند است.
۴) وصول به بهشت
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در این مورد فرمود:
اَرَبع مَن کُنّ فیه نَشَر اللّهُ عَلیهِ کَنَفه و اَدْخلُه فى رَحمَتهِ، حُسنُ خلق یَعیش بهِ النّاس و رفق بالمعروفِ و شفقتُه عَلى الوالِدَین و احسان اِلى المُولک.(۱۴)
چهار خصوصیت است که اگر کسى واجد آن باشد، لطف و احسان حق تعالى بر او ریزش خواهد کرد و در بهشت رضوان، مأوى خواهد گزید:
اخلاق نیکى که با آن در میان مردم زندگى کند، مدارا کردن با گرفتاران، شفقت و مهربانى به والدین، احسان به زیردستان، همچنین ابراهیم بن شعیب مى‌گوید: به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم: پدرى فرتوت و ضعیف دارم که به هنگام قضاى حاجت او را به دوش مى‌کشم. حضرت فرمود: تا هر گاه که مى‌توانى از این عمل مضایقه نکن و غذاى او را لقمه لقمه در دهانش بگذار، چه این عمل در واپسین روز، سپر آتش خواهد بود.(۱۵)
۵) ورود به درجات بالاى بهشتى
امام باقر(علیه السلام) در بیان یکى از آثار اخروى نیکى به والدین مى‌فرماید:
قالَ اَربع مَن کُنَّ فیهِ من المؤمنین اَسْکَنُه اللّهُ فى اعلى عِلّیین فى غُرَف فوق غُرَف فى مَحلِّ الشَّرف کلَّ الشرَّفِ، مَن آوَى الیَتیمَ و نَظَر لَه و فکان لَه اَباً وَ مَن رحِمَ الضَّعیف و اعانهُ و کفَاهُ وَ مَن انفق على والدیه و ارفق بهما و بَرَّ هُما و لم یحزنْهُا.(۱۶)
اگر مؤمنى چهار ویژگى در خود داشته باشد خداوند او را در بالاترین و شریف ترین جایگاه قرار خواهد داد. کسى که یتیمى را پناه داده و بر او پدرانه نظر افکند، کسى که ضعیفى را مورد ترحم قرار دهد و در حد کفایت به او کمک کند، کسى که به والدین خود انفاق و با آنان مدارا کند، به ایشان نیکى کرده و از نگران ساختن آنها اجتناب نماید.
همچنین امام صادق(علیه السلام) فرمود:
هنگامى که حضرت موسى مشغول مناجات با پروردگارش بود، مردى را دید که در زیر سایه عرش الهى در ناز و نعمت است عرض کرد: خدایا این کیست که عرش تو بر او سایه افکنده است خداوند متعال فرمود: او نسبت به پدر و مادرش نیکوکار بود.(۱۷)
۶) همنشینى با نیکان
رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در بیان پیامد اخروى و اثرات نیکى به والدین در کمال آدمى مى‌فرماید:
مَنْ حجَّ عَن والدَیه اَو قَضى عَنْهُما مَغرماً بَعَثهُ اللّهُ یَومَ القیامهِٔ مَع الاَبْرار.(۱۸) کسى که براى پدر و مادرش حج انجام دهد و یا بدهکارى آنها را بپردازد، خداوند او را در روز قیامت با نیکان بر مى‌انگیزد.
در روایت دیگرى نیز ایشان مى‌فرماید:
سَیّدُ الابْرارِ یَومَ القیامِهٔ رَجُلُ بَرَّ والِدَیه بَعَد مَوتهما.
یعنى برترین انسان‌هاى نیک در قیامت کسانى خواهند بود که به والدین خویش، پس از مرگ آنها نیکى کرده باشند.(۱۹)
پى‌نوشت‌ها
۱. مریم ۱۲-۱۴
۲. مریم ۳۱-۳۲
۳. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج،۷۴ باب ،۲ ح۹۶
۴. همان، ح۸۲
۵. همان، ح۳۳
۶. همان، ح۵۷
۷. ر.ک: بحارالانوار، ج،۷۴ باب،۲ ح۹۴
۸. همان، ح۳۱
۹. همان، ح۳۲
۱۰. همان، ح۵۸
۱۱. همان، ح۸۸
۱۲. همان، ح۸۲
۱۳. همان
۱۴. همان، ح۵۱
۱۵. همان، ح۸۷
۱۶. همان، ح۵۶
۱۷. همان، ح۳۰
۱۸. متقى هندی، کنزالعمال، ج،۱۶ ص۴۶۸
۱۹. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ح،۷۴ باب،۲ ح۱۰۰
منبع: تبیان؛ نویسنده: محمد مهدى رضایى
