نقش تنظیم و کنترل هیجان ها و احساسات در بهداشت روان

هیجان ها و احساسات، بخشی جدایی ناپذیر از شخصیت انسانهاست. واکنش کلی و کوتاه به یک واقعیت غیر منتظره همراه با یک حالت عاطفی خوشایند یا ناخوشایند، هیجان نامیده می شود. هیجان ترجمه لغت انگلیسی (Emotion) که از نظر ریشه لغت عاملی که ارگانیسم را به حرکت در می آورد، مثلا خشم، ترس، دوست داشتن.

برای هر انسانی در طول زندگی روزمره، اتفاقاتی رخ می دهد، اخباری را می شنود، افکاری را از سر می گذراند و اعمالی انجام می دهد که همگی می توانند در او، هیجان ها و احساساتی را به وجود بیاورد. این هیجان ها و احساسات به نوبه خود، در شکل دادن رفتارهای او موثر می باشند.

وقتی خوشحال هستیم، یعنی احتمالا اتفاقات خوبی را پشت سر گذاشته ایم و هنگامی که غمگین هستیم، احتمالا اتفاقات ناگواری پیش آمده است. هیجان ها و احساسات، تجاربی درونی هستند که در مقابل رخدادهای بیرونی در خود حس می کنیم، مثل احساسات خشم، غم، شادی نگرانی، ترس و غیره.

پیشینه ای در مورد هیجان ها و احساسات

هیجان ها و احساسات، تاریخچه ای طولانی در فلسفه غرب دارند، افلاطون، هیجان ها و احساسات را به عنوان بخشی از استعاره یک ارابه دان می دانست که می کوشد دو اسب را تحت اختیار در آورد، یک اسب که به سهولت اهلی شده و نیاز به هدایت ندارد و دیگری که وحشی بوده و شاید هم خطرناک باشد.

فلاسفه خویشتندار مانند اپیکتتوس، چیچرو و سنکا، هیجان ها و احساسات را تجربه ای می دانستند که سبب گمراه شدن توانایی های منطقی (که باید همواره بر تصمیمات بشر غلبه داشته و آنها را تحت اختیار داشته باشند) می شود، در نقطه مقابل، هیجان و بروز آن در فرهنگ غرب، بسیار ارزشمند قلمداد شده است، در حقیقت، در معابد خدایان یونان، گستره کاملی از هیجان ها و احساسات و معضلات دیده می شود، در یکی از نمایش نامه های ائوریپیدوس به نام باکی، خطر نادیده انگاشتن و بی احترامی به روح وحشی و آزاد دیوفیلسیوس (خدای شراب و بارودی) بیان شده است.

در تمام مذاهب عمده جهان که بر سپاسگزاری، دلسوزی، بهت و عشق تاکید می ورزند، هیجان ها و احساسات، نقشی محوری را بر عهده دارند، نهضت روم بر علیه حقانیت عصر روحانیت عصر روشنگری (که بر فطرت طبیعی و آزاد بشر، توانایی خلاقیت، تهییج، نوین گرایی، عشق پرشور و حتی ارزش رنج کشیدن تاکید می ورزید) شورش کرد در میان سنت های مذهبی شرق، مکتب بودایی در باره هیجان ها و احساساتی که تصدیق کننده زندگی هستند و نیز هیجان ها و احساساتی که مخرب هستند، بحث می کند و بدین ترتیب خود را تشویق می کند تا گستره هیجان های خود را به طور کامل تجربه کند و در عین حال، از هر گونه وابستگی به پایدار بودن هر نوع حالت هیجانی رها شود.

جایگاه و اهمیت هیجان ها و احساسات

عواطف، هیجان ها و احساسات، بخش عمده ای از شخصیت انسان ها را تشکیل می دهند و محرک انسان در زندگی فردی و اجتماعی برای رسیدن به اهداف و آرزوها هستند.

در روانشناسی، هیجان ها و احساسات، جایگاه بسیار حساس و بنیادی دارند؛ زیرا ریشه بسیاری از اختلال های روانی را تشکیل می دهند؛ حتی سلامتی انسان را تضمین می کنند؛ مثلا ترس باعث فرار از خطر و حفظ جان می شود.

تلاش های گسترده توسط فلاسفه، فیزیولوژیست ها و روانشناسان برای بررسی هیجان ها و احساسات به عمل آمده، اما شیوه عمل آنها هنوز به صورت فرضیه باقی مانده است. مطالعات مختلف نشان داد که در ظهور و تکوین جلوه های هیجان، فرهنگ هم نقش بسزایی دارد.

هیجان ها و احساسات، چند بعدی هستند. هیجان ها به صورت پدیده های ذهنی، زیستی، هدفمند و اجتماعی وجود دارند. هیجان ها از این نظر احساس های ذهنی هستند که باعث می شوند به صورت خاصی مثل عصبانی یا شاد احساس کنیم. هیجان ها، واکنش های زیستی هم هستند. آنها پاسخ های بسیج کننده انرژی اند که بدن را برای سازگار شدن با هر موقعیتی که روبرو می شویم، آماده می سازند.

برای مثال خشم، نوعی میل انگیزشی در ما ایجاد می کند تا کاری انجام دهیم که معمولا آن را انجام نمی دهیم، مثلا با یک دشمن بجنگیم یا به یک بی عدالتی اعتراض کنیم. هیجان ها و احساسات، پدیده ای اجتماعی نیز هستند.

وقتی هیجانی می شویم علائم قابل تشخیص چهره ای، ژستی و کلامی می فرستیم که کیفیت هیجان پذیری ما را به دیگران منتقل می کند. (مثل حرکت ابروهایمان و تن صدایمان) این اصطلاح از ریشه لاتین (Emovere) به معنی حرکت، تحریک، حالت تنش یا تهییج مشتق شده است.

همه ما، انواع گوناگونی از هیجان ها و احساسات را تجربه می کنیم و می کوشیم با توسل به روش هایی کارآمد یا ناکارآمد، با این هیجان ها و احساسات مقابله کنیم. بدون وجود هیجان های مختلف، زندگی ما نیز فاقد معنی، حس، غنا، شادی و ارتباط با دیگران خواهد بود.

هیجان ها و احساسات، مطالبی را درباره نیازهای ما، ناکامی های ما و حقوق ما در اختیار ما قرار می دهند و انگیزه لازم را برای ایجاد تغییر و گریز از موقعیت های دشوار به ما اعطا کرده و سبب می شوند که دریابیم در چه مواقعی، احساس رضایتمندی می کنیم.

مهارت مدیریت هیجان ها و احساسات، فرد را قادر می سازد تا هیجان ها را در خود و دیگران تشخیص داده، نحوه تاثیر آنها را بر رفتار بداند و بتواند واکنش مناسبی به هیجان های مختلف نشان دهد. مثلا: وقتی فکر می کنم سلام نکردن یکی از دانش آموزان، به معنی توهین و گستاخی به من است، احتمالا هیجان خشم را تجربه خواهم کرد، در صورتی که اگر فکر کنیم رفتار سلام نکردن او، نشانه این است که احتمالا او امروز مشکلی دارد و حالش خوب نیست، امکان دارد دیگر خشمگین نشوم و هیجانی دیگر را تجربه کنیم.

هیجان های مثبت و منفی

به طور کلی انسان ها بیشتر از این که در زندگی خود تابع عقلانیت و خردورزی باشند، از احساسات، تمایلات و هیجان های خود پیروی می کنند. برخی محققان، هیجان ها را حالت تحریک شده عقلانی یا بی قراری فکر و احساس می دانند. معمولا هیجان ها به هیجان های مثبت و منفی تقسیم می شوند.

هیجان ها و احساسات مثبت، محرک هایی خوب اما تا حدودی کوتاه مدت هستند اما هیجان ها و احساسات منفی مانند اضطراب، شکست، غم، اندوه، ناکامی، نگرانی در مورد آینده و فشارهای روانی می توانند آثار درازمدت تری بر روان انسان ها بگذارند و اگر از حالت متعادل و کنترل شده خارج شوند، باعث ابتلا به بیماری هم بشوند.

بد نیست بدانید که حتی اگر هیجان ها و احساسات مثبت هم به درستی مهار نشوند، می توانند خطرآفرین باشند؛ مثلا خیلی از سکته ها و ایست های قلبی، هنگام تماشای یک مسابقه پرهیجان و حساس ورزشی (حتی در صورت برد تیم یا بازیکن مورد علاقه) اتفاق می افتد.

چگونگی بروز هیجان ها در زنان و مردان

زن ها در مقایسه با مردها در بروز و تخیله هیجان ها و احساسات، شدیدتر و حساس تر عمل می کنند. مطالعه ها نشان می دهند مردان هیجان ها و احساسات خود را به دفعات کمتر، پنهان تر و با شدت کمتری از زن ها در حضور دیگران ابراز می کنند. حتی بسیاری از پژوهشگران و نظریه پردازان معاصر معتقدند تفاوت های جنسیتی در بروز هیجان ها، بیش از این که ناشی از تفاوت های طبیعی و زیست شناختی بین زن و مرد باشد، به انتظارهای فرهنگی و رفتارهای اجتماعی از مردان بستگی دارد.

جامعه انتظار ندارد یک مرد هنگام مواجهه با مشکلات و ناکامی ها گریه کند اما این شرایط در وضعیت های خاص مانند مسابقه های قهرمانی جهان مانند المپیک که میلیون ها بیننده در سطح دنیا دارد و با حیثیت ملی و اعتبار یک کشور مرتبط می شود، تفاوت دارد. طبیعی است که هیچ ورزشکاری برای ناکام شدن و شکست از حریف، پا به یک میدان مسابقه جهانی نمی گذارد. اولین و شاید مهمترین انتظاری که چنین ورزشکاری از خود دارد، رسیدن به بهترین جایگاه و کسب بهترین مدال است.

در این گونه مسابقه ها، فشارهای روانی و انتظارها بسیار بالاست؛ ورزشکار، زحمت های زیادی برای درخشیدن کشیده بنابراین گریه کردن و فریاد زدن او و تماشاچیان در هر دو حالت موفقیت یا شکست، شاید سریع ترین و آسانترین نوع تخلیه هیجانی و مکانیسم دفاعی باشد که در چنین شرایطی می تواند از خود نشان دهد.

گریه افراد در این حالت، با شرایط معمولی و عادی متفاوت می شود و شاید بین زن و مرد در این شرایط تفاوت زیادی احساس نشود. بنابراین دیدن صحنه گریه یک قهرمان ملی مرد یا زن یا تماشاگر مرد یا زنی که به دلیل کسب افتخار برای وطنش اشک شوق می‌ریزد، چندان مورد مذمت جامعه نیست؛ زیرا بحث دلبستگی های ملی، قومی و اعتلای کشور وجود دارد و گریه کردن هر فردی برای این موفقیت ها یا شکست های ملی، مورد پذیرش جامعه است.

شناخته شدن به وسیله دیگران و پیدا کردن جایگاه اجتماعی، باعث احساس لذت در فرد مشهور می شود. افرادی که تلاش های فراوانی انجام می دهند، دوست دارند به عالیترین مقام در میدان مسابقه برسند و زبانزد عام و خاص شوند. اگر شهرت بخواهد ریشه در خودنمایی و تظاهر داشته باشد، باعث ایجاد جایگاه های کاذب اجتماعی می شود و اگر فرد، ظرفیت های لازم اخلاقی و فکری را برای مشهور شدن نداشته نباشد، شهرت در نهایت به ضرر او و جامعه تمام خواهد شد.

تاثیر هیجان ها و احساسات بر زندگی

به هنگام بروز هیجان ها و احساسات، قدرت تفکر و قدرت عمل می تواند فلج شده و یا قدرت یابد. ساده تر این که گاه هیجان ذهن را خالی می کند و فرد نه می تواند چیزی بگوید و نه انجام دهد. نمونه آن همان ضرب المثل «ترس، برادر مرگ است»، می باشد. چرا که فرد عملا قادر به انجام کاری و عکس العملی نیست و گاه فعالیت ذهن را افزایش می دهد، تحلیل را پرواز می دهد، الهام بخش، خلاقیت برانگیز و نیروبخش می شود.

طرز کار و عملکرد هیجان ها و احساسات

هنگام بروز هیجان ها و احساسات، دو عصب سمپاتیک و پاراسمپاتیک جهت عکس هم عمل می کند. سمپاتیک بدن را برای حالت اضطراری آماده می کند و پاراسمپاتیک او را به سوی آرامش فرا می خواند و علت تفاوت عملکرد آنها در آماده کردن مواد شیمیایی جداگانه است که یکی موجب برانگیختگی و دیگری باعث آرامش می شود.

ارتباط با سایر علوم

این بحث، در شاخه های مختلفی از علوم انسانی و رفتاری و علوم اجتماعی جایگاه ویژه ای دارد. چرا که هیجان ها و احساسات و بروز جلوه های آن ها یعنی رفتار، در ارتباط نزدیکی با فرهنگ و آداب اجتماع قرار دارد. از سوی دیگر، در حیطه روانشناسی فیزیولوژیک قرار می گیرد و از دیدگاه فیزیولوژیکی مورد بررسی قرار می گیرد.

همچنین در شاخه های مختلف روانشناسی از جمله پزشکی، جامعه شناسی، روانشناسی احساس و روانشناسی ادراک، روانشناسی اجتماعی، روانشناسی رشد و روانشناسی تربیتی و…

کاربردهای هیجان ها و احساسات

حفظ و سلامت روان و جسم، مهمترین کارکرد هیجان برای انسان است. ظهور یک هیجان روحی و بروز جلوه های آن و در نتیجه پاسخ فرد به آن باعث تخلیه و آرامش روحی می گردد و در نتیجه دستگاه ایمنی بدن را تقویت می کند و همچنین از لحاظ جنسی باعث به فعالیت افتادن ارگانیزم و حفظ جان می شود.

چشم انداز و آینده بحث

حاصل مطالعات ما را بر این نکته واقف می کند که بر هیجان ها و احساسات مثبت تاکید داشته باشیم. چرا که تحقیقات نشان داده است که در بین بیماران قلبی، آنهایی که بیشتر در خود فرو رفته اند، بیشتر از کسانی که شاد هستند، از بیماری خود رنج می برند و یا اشخاصی که از نظر هیجانی، افت قابل ملاحظه ای دارند، از بروز خشم جلوگیری می کنند یا خود را بی پناه و بدون تکیه گاه احساس می کنند، بیشتر از دیگران به بیماری سرطان مبتلا می شوند.

خلاصه این که نگرش فرد نسبت به هیجان ها و احساسات، می تواند دستگاه ایمنی بدن را تقویت کرده بر طول عمر انسان بیفزاید.

روانشناسی هیجان چیست؟

یکی از مشکلات اصلی که پژوهشگران هیجان با آن روبرو هستند، فهمیدن علت یا علت های هیجان ها و احساسات است. در این بررسی علیتی، دیدگاه های متعددی مطرح شده است که دیدگاه های زیستی، روان تکاملی، شناختی رشدی، روانکاوی، اجتماعی، جامعه شناختی، فرهنگی و انسان شناختی از جمله آنها هستند.

ابعاد هیجان

•عنصر ذهنی به هیجان احساس می دهد یعنی تجربه ذهنی ای که هم معنی و هم اهمیت شخصی دارد. هیجان از نظر شدت و کیفیت، در سطح ذهنی احساس می شود.

•عنصر زیستی فعالیت دستگاه های خودمختار و هورمونی را شامل می شود، به این صورت که آنها برای آماده کردن رفتار کنار آمدن سازگارانه آن در هیجان دخالت دارد. فعالیت نور و فیزیولوژیکی آن چنان با هیجان آمیخته است که هر گونه تلاش برای تجسم فردی عصبانی که برانگیخته نباشد تقریبا غیرممکن است.

•عنصر کارکردی (هدفمند) به این سوال مربوط می شود که وقتی فردی هیجانی را تجربه می کند، چه فایده ای از آن می برد. آدم بدون هیجان از لحاظ تکاملی در مقایسه با سایر آدم ها اشکال دارد. برای مثال تجسم کنید فردی که قابلیت ترس، علاقه یا عشق ندارد از نظر بقای جسمانی و اجتماعی، چقدر در وضعیت نامساعدی قرار دارد.

•عناصر بیانگر جنبه اجتماعی و ارتباطی هیجان است. تجربه های خصوصی ما از طریق ژست ها، آواگری ها، و به ویژه جلوه های صورت به دیگران ابراز و منتقل می شوند. پس هیجان ها کل بدن ما را درگیر می کنند. احساس ها و پدیدارشناسی مان، زیست شیمی و نظام عضلانیمان، امیال و هدف هایمان و ارتباط و تعاملمان با دیگران است.

دیدگاه های مربوط به هیجان ها و احساسات

۱-دیدگاه زیستی

این دیدگاه معتقد است که هیجان ها و احساسات، از تاثیرات بدنی گذرگاه های عصبی لیمبیک، الگوهای شلیک عصبی و پس خوراند صورت می گیرد.

۲-دیدگاه شناختی

این دیدگاه معتقد است که هیجان ها و احساسات، از رویدادهای ذهنی نظیر ارزیابی ها، دانش و حافظه، زمانی که فرد معنی شخصی رویدادهای محرک را تعبیر می کند ناشی می شود. چون مواردی نظیر داروها، تحریک برقی مغز و پس خوراند صورت هیجان را فعال می کند.

معلوم است که نیروهای زیستی بدون دخالت شناختی یا با دخالت آن تجربه هیجانی به بار می آورند چون افراد تقریبا همیشه ارتباط شخصی و اهمیت شخصی رویدادها را تعبیر می کنند پس معلوم می شود که نیروهای شناختی هم موجب تجربه هیجانی می شوند.

انواع هیجان

گرایش شناختی بر هیجان های اصلی مثل خشم، ترس تاکید می کند و به اهمیت هیجان های ثانوی یا اکتسابی کم بها می دهد. گرایش شناختی قبول دارد که هیجان های اصلی مهم هستند اما معتقد است جالب بودن تجربه های هیجانی، به خاطر تجربه های فردی، اجتماعی و فرهنگی است. در نهایت پاسخ دهی به سوال فوق، بستگی به این که طرفدار گرایش شناختی باشیم یا زیست شناسی فرق می کند.

•دیدگاه زیستی معتقد است که انسان ها چیزی بین ۲ تا ۱۰ هیجان دارند.

•دیدگاه شناختی معتقد است که انسان ها خزانه هیجان بسیار متنوع تری از هیجان های اصلی دارند.

این نظریه پردازان می گویند درست است که تعداد معدودی مدار عصبی و واکنش بدنی مثل جنگ و گریز وجود دارد اما چند هیجان مختلف می تواند از واکنش زیستی یک ایجاد شوند برای مثال یک پاسخ فیزیولوژیکی تنها مثل بالا رفتن سریع فشار خون می تواند مبنای زیستی خشم، حسادت یا رشک باشد.

فواید هیجان ها و احساسات

از دیدگاه کارکردی، هیجان ها به صورت واکنش های زیستی تکامل یافته اند تا به ما کمک کنند تا با تکلیف اساسی زندگی مثل مواجه شدن با تهدید به خوبی کنار بیاییم. علاوه بر این، هیجان ها به هدف های اجتماعی هم کمک می کنند. هیجان ها احساسات ما را به دیگران منتقل می کنند، بر نحوه تعامل دیگران با ما تاثیر می گذارند، ما را به تعامل اجتماعی فرا می خوانند و نقش مهمی در برقراری روابط میان فردی، حفظ و قطع آن دارند.

کارکرد‌های هیجان ها و احساسات

۱- به زندگی رنگ، طعم و روح می بخشد.
۲- می تواند وسیله همبستگی افراد شود.
۳- پایه و اساس هنر است.
۴- می تواند نیروی اضافی تولید کند یا موجب اتلاف نیرو گردد.
۵- می تواتد به اعمال یاری رسان یا آسیب زننده، منجر گردد.
۶- می تواند عقل و منطق را تحت الشعاع قرار دهد.

اهمیت و ضرورت مدیریت هیجانی

۱- برخورد صحیح با موقعیت های تهدید‌کننده و خطرناک: مثلا در مواجهه با یک جانور درنده، هیجان ترس باعث می شود با قدرت بیشتری پا به فرار گذاشته و جان خود رانجات دهیم.

۲- برای خشنودی و شادی بیشتر: هر چه مدیریت هیجانی بالاتر باشد، هیجانات و احساسات به ما کمک می کند تا اطلاعات مربوط به پایه و اساس سلامتی، یعنی شادی را جمع آوری کرده، اولویت بندی و پردازش کنیم تا به نحو احسن از آن استفاده کنیم.

۳- برای کمک به دیگران: مدیریت هیجانی می تواند به ما کمک کند تا با شناخت هیجانات خود و دیگران نیازهای آنان را درک کرده و حداقل با همدلی به آنان یاری برسانیم.

تنظیم و کنترل هیجان

تنظیم هیجان، نقش مهمی در سازگاری ما با وقایع استرس زای زندگی دارد هنگامی که یک فرد با یک موقعیت هیجانی رو به رو می شود، احساس خوب و خوش بینی برای کنترل هیجان کافی نیست؛ وی نیاز دارد تا در این موقعیت ها، بهترین کارکرد شناختی را از خود ارائه دهد.
سبک تنظیم هیجانی شناختی به دو صورت سازگارانه و غیر سازگارانه تعریف شده است.

سبک تنظیم هیجانی شناختی سازگارانه دارای ۵ زیرمقیاس است و راهبردهای مقابله ایی بهنجار محسوب می شوند عبارتند از:

۱- پذیرش: تفکر با محتوای پذیرش و تسلیم رخداد؛
۲- تمرکز مجدد مثبت: فکر کردن به موضوع لذتبخش و شاد به جای تفکر درباره حادثه واقعی؛
۳- ارزیابی مجدد مثبت: تفکر درباره جنبه های مثبت واقعه یا ارتقا شخصی؛
۴- تمرکز مجدد بر برنامه ریزی: فکر کردن درباره مراحل فایق آمدن بر واقعه منفی یا تغییر آن؛
۵- کنار آمدن با دیدگاه پذیری: تفکرات مربوط به کم اهمیت بودن واقعه یا تاکید بر نسبیت آن در مقایسه با سایر وقایع.

سبک تنظیم هیجانی شناختی ناسازگارانه دارای چهار زیرمقیاس است و راهبردهای مقابله ایی نابهنجار محسوب می شوند عبارتند از:

۱- سرزنش خود: تفکر با محتوای تقصیر دانستن و سرزنش خود؛
۲- نشخوار فکری: اشتغال ذهنی درباره احساسات و تفکرات مرتبط با واقعه منفی؛
۳- فاجعه انگاری: تفکر با محتوای وحشت از حادثه؛
۴-سرزنش دیگری: تفکر با محتوای مقصر دانستن و سرزنش دیگران به خاطر آنچه اتفاق افتاده است.

نتیجه گیری

هیجان ها و احساسات، بخش عمده ای از شخصیت انسان ها را تشکیل می دهند و محرک انسان در زندگی فردی و اجتماعی برای رسیدن به اهداف و آرزوها هستند. هیجان ها و احساسات به ما کمک می کنند تا با حوادث زندگی مثل مواجه شدن با تهدید آماده شویم. علاوه بر این، بر نحوه تعامل ما با دیگران تاثیر می گذارند. در این میان، تنظیم و کنترل هیجان ها، نقش مهمی در سازگاری ما با وقایع استرس زای زندگی دارد و ضروریست با بکارگیری هر پنج زیرمقیاس سبک تنظیم هیجانی شناختی سازگارانه، نسبت به کنترل و تنظیم هیجان ها و احساسات خود، اهتمام داشته باشیم.

منابع اقتباس: میگنا؛ رشد؛ مقاله ای از دکتر سیدحسن علم الهدایی؛ دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد؛ یاسمن رحیمی