عدل خداوند در دنیا و آخرت
مساله عدل الهى یکى از اصول بسیار مهم اعتقادى و کلامى است. عدل نیز، همانند توحید، بیانگر یکى از اوصاف الهى است، ولى به دلیل اهمیت و صف ناپذیر آن، جایگاه ویژه اى در مباحث اعتقادى و کلامى یافته است. این اهمیت تا آنجا ست کهاز عدل به عنوان یکى از اصول پنج گانه مذهب و در کنار اصولى، مانند نبوت و معاد، یاد مى شود.
اصل عدل الهى گستره وسیعى دارد. پذیرش یا رد این اصل، نقش مهمى در تصویر ما از خداوند سبحان و به عبارت دیگر، در خداشناسى ما ایفا مى کند. از سوى دیگر، این اصل با کل نظام تکوینى و تشریعى عالم در ارتباط است و قبول یا رد آن مى تواند کل جهان بینى ما را دگرگون سازد.
افزون بر این، عدل الهى یک از پیامدهاى مهم اثبات معاد و پاداش و کیفر اخروى است و سرانجام، این اصل صرفاً بعد عقیدتى و نظرى ندارد، بلکه ایمان به دادورزى و عدالت پیشگى خداوند آثار تربیتى خاصى در رفتارهاى آدمى و گرایش او به تحقق عدل و ریشه کن ساختن ظلم در روابط اجتماعى و انسانى به جاى مى گذارد. واژه عدل در معناى مختلفى به کار مى رود.
برخى از معانى مهم عدل عبارت اند از:
۱ـ رعایت تساوى و اجتناب از تبعیض: گاه مقصود از عدل و عدالت ورزى آن است که شخص هیچ گونه تفاوتى میان دیگران در نظر نمى گیرد و در روابط خود، به همگان به دیده یکسان مى نگرد و از تبعیض مى پرهیزد.
البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که مراعات مساوات تنها در صورتى پسندیده و مطلوب است که هیچگونه تفاوتى در شایستگى ها و استحقاق ها نباشد.
اما اگر با مجموعه اى مواجه باشیم که از جهت شایستگى متفاوت اند، مراعات مساوات در میان آنها کار عادلانه نبوده، بلکه تضییع حق اعضاى شایسته تر است.
براى مثال، اگر معلمى به قصد مراعات عدل و مساوات، به همه دانش آموزان خود نمره یکسانى دهد، کارى عادلانه انجام نداده است. بنابراین، باید به خاطر داشت که عدالت همواره ملازم با مساوات نیست.
۲ـ رعایت حقوق دیگران: در این معنا، عبارت است از آنکه حقوق همه افراد مورد توجه و رعایت قرار گیرد (اعطاء کل ذى حق حقه) و حقوق دیگران تضییع نشود.
۳ـ قرار گرفتن افراد و اشیا در جایگاه شایسته خود: گاهى عدل در معناى جامعترى به کار مى رود: نهادن هر چیز در جایگاه مناسب خود. این تعریف را مى توان در کلامى از امام على (علیه السلام) یافت، آنجا که فرمود: “العدل یضع الامور مواضعها؛(۱) عدالت هر چیزى را در جایگاه (مناسب) آن قرار مى دهد”.
مبناى این سخن بلند آن است که در جهان تکوین و تشریع، هر چیزى موقعیت و جایگاه مناسب و درخور خود دارد و عدل آن است که این تناسب رعایت گردد و هر چیز در جاى مناسب خود قرار گیرد. این معنا، جامعترین معناى عدل است و معانى پیشین را نیز در بر مى گیرد.
بنا بر آنچه گذشت، معناى اجمالى عدالت الهى آن است که خداوند با هر موجودى، آن چنان که شایسته آن است، رفتار کند او را در موضعى که درخور آن است، بنشاند و چیزى را که مستحق آن است، به او عطا کند.
با توجه به حوزه هاى اصلى عدالت خداوند، مى توان عدل الهى را به اقسام کلى زیر تقسیم کرد:
۱ـ عدل تکوینى: خداوند به هر موجودى به اندازه شایستگى هاى او از مواهب و نعمتها عطا مى کند و هیچ استعداد و قابلیتى را، در این حوزه، بى پاسخ و مهمل نمى گذارد. به دیگر سخن، خداوند متعال به هر یک از مخلوقات خویش، به اندازه ظرفیت وجودى آن، افاضه مى کند و آنها را به قدر قابلیت و استعدادشان از کمالات بهره مند مى سازد.
۲ـ عدل تشریعى: خداوند از یک سو، در وضع تکالیف و جعل قوانینى که سعادت و کمال انسان در گروه آن است، فرو گذار نمى کند و از سوى دیگر، هیچ انسانى را به عملى که بیش از استطاعت اوست، مکلف نمى سازد بنابراین، شریعت الهى به هر دو معناى یاد شده، عادلانه است.
۳ـ عدل جزایى: خداوند در مقام پاداش و کیفر بندگان خود، جزاى هر انسانى را متناسب با اعمالش مقرر مى کند.
بر این اساس، خداوند در مقابل اعمال نیک نیکوکاران، آنان را پاداش مى دهد و بدکاران را به سبب کارهاى زشتشان، کیفر کند.
همچنین، عدل جزایى خداوند اقتضا دارد که هیچ انسانى به سبب تکلیفى که به او ابلاغ نشده است، مجازات نشود. بخشى از این پاداش و کیفر در دنیا و بخش دیگرى در آخرت واقع مى شود. البته با توجه به حقیقت مجازات اخروى و رابطه تکوینى آن با اعمال (که در ادامه به آن اشاره مى کنیم) عدل جزایى، در نهایت، به عدل تکوینى خداوند باز مى گردد.
مهمترین مبناى عقلى عدل الهى این خواهد بود که: در نظر عقل، عدل کارى شایسته و ظلم عملى ناشایست است و خداوند حکیم از انجام کارهایى که عقل ناشایست مى شمارد، منزله است. پس، خداوند هیچ گاه مرتکب ظلم نمى شود و تمام افعال او عادلانه است.
البته، متکلمان طرفدار عدل، ادله دیگرى نیز ارائه کرده اند، ولى به نظر مى رسد که هیچ کدام بدون استفاده از اصل “حسن و قبح عقلی” تمام نیست.
براى نمونه گفته شده است: اگر فرض کنیم که خداوند سبحان مرتکب ظلم مى گردد، با سه احتمال روبه رو خواهیم بود: یا این عمل ناشى از جهل است و یا از نیاز سرچشمه مى گیرد و یا مقتضاى حکمت است.
دو احتمال اول به وضوح باطل اند، زیرا خداوند واجب الوجود و داراى علم مطلق است و لذا جهل او نسبت به ظالمانه بودن فعلى که انجام مى دهد یا نیازمندى او به انجام آن محال است.
احتمال سوم نیز باطل است؛ زیرا حکمت، مقتضى اجتناب از فعل زشت و قبیح است و از این رو، ممکن نیست موجب ارتکاب ظلم شود.
بنابراین، تمام احتمالات ممکن در باب ارتکاب ظلم از سوى خداوند، باطل اند و در نتیجه، ثابت مى شود که تمام افعال او عادلانه است.
شایان ذکر است که در قرآن کریم، واژه عدل و مشتقات آن هیچ گاه درباره خدا به کار نرفته، بلکه عدل الهى عمدتاً در قالب “نفى ظلم” بیان شده است براى مثال، در برخى آیات آمده است که خداوند در حق هیچ انسانى ظلم روا نمى دارد:
«ان الله لا یظلم الناس شیئاً ولکن الناس انفسهم یظلمون» (یونس: ۴۴)
خدا به هیچ وجه به مردم ستم نمى کند، لیکن مردم خود بر خویشتن ستم مى کنند. در برخى از آیات نیز، عدل الهى در حوزه گسترده ترى بیان شده است:
«و لا یظلم ربک احداً» (کهف: ۴۹) و پروردگارت به هیچ کس ستم روا نمى دارد.
«و ما الله یرید ظلماً للعالمین» (آل عمران: ۱۰۸) و خداوند هیچ ستمى بر جهانیان نمى خواهد.
مقصود از “عالمین” ممکن است موجودات عاقل، مانند انسانها، اجنه و فرشتگان باشد و این احتمال نیز وجود دارد که مقصود از آن، تمام موجودات عالن هستى باشد. در هر دو صورت آیه فوق عدالت ورزى خداوند را در حوزه اى گسترده تر از مجموعه انسان ها ثابت مى کند.
برخى آیات از عدالت تکوینى خداوند حکایت مى کنند:
«شهدا الله انه لا اله الا هو الملائکه و اولوا العلم قائما بالقسط» (آل عمران : ۱۸).
خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهى مى دهد که جز او هیچ معبودى نیست و فرشتگان و صاحبان دانش نیز گواهى مى دهند. پاره اى آیات نیز ناظر به عدالت تشریعى خداست:
«ولا نکلف نفساً الا وسعها» (مؤمنون : ۶۲)
و هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمى کنیم.
«قل امر ربى بالقسط» (اعراف : ۲۹) بگو: پروردگار من به قسط (و عدل) فرمان داده است.
هم چنین برخى از آیات را مى توان گواهى بر عدل جزایى خداوند دانست .
براى مثال:
«و نضع الموازین القسط لیوم القیامه فلا تظلم نفس شیئاً» (انبیاء : ۴۷) و ترازوهاى عدل را در روز رستاخیز مى نهیم، پس هیچ کس ستمى نمى بیند.
«انه یبدا الخلق ثم یعیده لیجزى الذین آمنوا و عملواالصالحات بالقسط» (یونس : ۴) اوست که آفرینش را آغاز مى کند سپس آن را باز مى گرداند تا کسانى را که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده اند، به عدالت پاداش دهد.
«و ما کنا معذبین حتى نبعث رسولاً» (اسراء : ۱۵) و تا پیامبرى برنینگیزیم (کسى را) عذاب نمى کنیم.
«فما کان لیظلمهم ولکن کانوا انفسهم یظلمون» (توبه : ۷۰ و روم ۹) خدا بر آن نبود که به آنان ستم کند ولى آنان بر خود ستم روا مى داشتند. آیه اخیر، درباره عذابهایى است که دامنگیر برخى اقوام طغیانگر و سرکش شد و قرآن، با ذکر فرجام آنان، تأکید مى کند که کیفر الهى به هیچ وجه ظلم خداوند بر آنان نیست، بلکه نتیجه قهرى اعمال خودشان است و از این رو، اگر پاى ظلمى در میان باشد، در واقع خود آنان بر خویش ستم کرده اند.
در کنار آیات قرآن کریم، احادیث فراوانى در بیان عدالت خداوند به ما رسیده است. در روایتى از پیامبر اکرم (ص) مى خوانیم:
«بالعدل قامت السماوات و الارض»(۱)آسمانها و زمین براساس عدالت استوار شده است.
امیر مؤمنان على (ع) در پاسخ شخصى که از معناى توحید و عدل پرسیده بود، فرمود:
«التوحید ان لا تتوهمه و العدل ان لا تتهمه»(۳)(حقیقت ) توحید آن است که خداوند را (در صورت مخلوقاتش ) در وهم و اندیشه در نیاورى و عدل آن است که او را (به آنچه شایسته آن نیست) متهم نسازى.
همچنین، در توصیف خداوند سبحان فرمود: ارتفع عن ظلم عباده و قام بالقسط فى خلقه و عدل علیهم فى حکمه(۴) (خداوند) برتر از آن است که بر بندگانش ظلم کند. او در میان مخلوقاتش به قسط و عدل قیام کرده و در حکمش عدالت را بر آنان جارى ساخته است.
پى نوشت:
۱. نهج البلاغه، حکمت، شماره ۴۳۷.
۲. عوالى اللئالى، ج۴، ص ۱۰۳.
۳. بحارالانوار، ج۵، ص ۵۲.
۴. همان، ج۴، ص ۲۶۱.
منبع: نهاد نمایندگى ولى فقیه در دانشگاهها.
