علائم افسردگی بعد از زایمان و راه های درمان آن

افسردگی بعد از زایمان، نوعی از افسردگی است که گاهی بعد از تولد نوزاد در برخی مادرها به وجود می آید. اختلالات خلقی که پس از زایمان رخ می دهد در سه سطح غم، افسردگی و روان پریشی شناخته می شود. آن دسته از اختلالات خلقی که سه تا شش ماه پس از اولین زایمان اتفاق می افتد، به عنوان «افسردگی بعد از زایمان» شناخته می شود.

بارداری و زایمان، وقایعی فیزیولوژیک و در اغلب موارد، خوشایند و دوست داشتنی هستند؛ اما گاه با عوارضی همراه می شود که می تواند در صورت بی توجهی، برای روان مادر، خطرآفرین باشد. در زمانی که مادر با تولد نوزاد، انتظار تجربه های لذت بخش را در زندگی دارد، با حالات ناشناخته و ناخوشایندی مانند نگرانی و اضطراب، احساس ضعف و ناتوانی، لذت نبردن از وقایع خشنودکننده زندگی، اختلال خواب و اشتها، عدم اعتماد و احساس بی کفایتی به عنوان مادر، مواجه می شود. در این شرایط مادر پس از زایمان، در معرض آسیب های جسمانی و روانی بیشتری قرار دارد.

سطح اختلالات خلقی بعد از زایمان

اختلالات خلقی که پس از زایمان رخ می دهد در سه سطح غم، افسردگی و روان پریشی شناخته می شود. آن دسته از اختلالات خلقی که سه تا شش ماه پس از اولین زایمان اتفاق می افتد، به عنوان «افسردگی بعد از زایمان» شناخته می شود. به طور کلی عواملی که می تواند به فرد این هشدار را بدهد که آیا در معرض ابتلا به افسردگی بعد از زایمان است یا خیر، در سیزده عنوان جای می گیرد:

۱-افسردگی قبل از بارداری،
۲-عزت نفس پایین،
۳- استرس مراقبت از نوزاد،
۴- اضطراب والدین،
۵- استرس های زندگی،
۶- بارداری پیش بینی نشده،
۷- حمایت نشدن های اجتماعی و خانوادگی،
۸- سابقه قبلی افسردگی در طول دوران زندگی،
۹- خلق و خوی نوزاد،
۱۰- ناراحتی بابت مادر شدن و مسئولیت هایش،
۱۱- نامناسب بودن وضعیت اجتماعی و اقتصادی،
۱۲- آرامش بخش نبودن روابط زناشویی
۱۳-نداشتن رضایتمندی از زندگی مشترک.

نکته مهم اینکه کیفیت ارتباط مادر افسرده در کودکی با والد خود نیز در ابتلا به افسردگی بعد از زایمان تاثیرگذار است.

علایم افسردگی بعد از زایمان

نشانه های تشخیصی برای پی بردن به احتمال افسردگی بعد از زایمان، می تواند شامل نکاتی این چنینی باشد: مادری که کمتر با نوزاد خود بازی می کند، کمتر با اطرافیان ارتباط برقرار می کند، خود را مادری بی کفایت می داند، به نیازها و سر و وضع ظاهری خود اهمیت چندانی نمی دهد، در ارتباط برقرار کردن با همسر اظهار بی میلی می کند، نگرانی بیش از حدی در رابطه با سلامت نوزاد از خود نشان می دهد، مدام از خستگی و کمبود خواب شکایت دارد و همچنین شکایات جسمانی دارد؛ مثلا به طور مکرر اظهار می کند سردرد یا سرگیجه و حالت تهوع دارد.

افسردگی بعد از زایمان کی شروع می شود؟

افسردگی ممکن است بلافاصله بعد از زایمان به وجود بیاید؛ اما از آنجا که احساس ناراحتی، خستگی و خلق پایین در روزهای ابتدایی پس از زایمان طبیعی انگاشته می شود، اغلب خانم ها دیر متوجه بروز افسردگی در خود می شوند. در واقع بعد از یک الی دو هفته پس از زایمان و پایدار بودن علائم افسردگی، مادر و اطرافیانش می فهمند که مسئله ای جدی تر از خستگی در حال رخ دادن است.

شروع مدت زمان افسردگی بعد از زایمان در بسیاری از خانم ها حدود چهار الی شش هفته پس از تولد است؛ اما بروز آن تا یک سال پس از تولد هم دور از انتظار نیست. بنابراین اگر در این بازه زمانی علائم افسردگی را در خود مشاهده کردید آن ها را نادیده نگیرید.

افسردگی بعد از زایمان چقدر طول می کشد؟

مدت زمان افسردگی بعد از زایمان را نمی توان به طور دقیق مشخص نمود. مطالعه ای که در سال ۲۰۱۴ انجام شده بود نشان داد که در بسیاری از بیماران، علائم افسردگی با گذشت سه الی شش ماه پس از بروز اولیه از بین می روند.

با این حال در این مطالعه دیده شد که در عین حال موارد زیادی هم وجود دارد که بعد از شش ماه بهبود نیافته اند. حدود سی الی پنجاه درصد از موارد مورد مطالعه بعد از یک سال هنوز هم دارای علائم افسردگی بعد از زایمان بودند. همچنین کمتر از نیمی از خانم های مورد مطالعه بعد از گذشت سه سال از تولد، هنوز هم دچار افسردگی بعد از زایمان بودند.

‌طولانی شدن مدت زمان افسردگی بعد از زایمان

طول دوره افسردگی بعد از زایمان در هر شخص متفاوت است. وجود برخی عوامل خطر می تواند باعث طولانی تر شدن روند درمان افسردگی بعد از زایمان شود. شدت علائم و فاصله زمانی بین بروز علائم تا شروع درمان هم در مدت زمان افسردگی بعد از زایمان موثر هستند.

عواملی که باعث طولانی شدن افسردگی بعد از زایمان می شوند عبارتند از:

سابقه ابتلا به افسردگی یا سایر بیماری های روانی
مشکلات شیردهی
وجود مشکل در روند بارداری یا زایمان
عدم دریافت حمایت عاطفی از خانواده، همسر و دوستان
همزمانی تغییرات بزرگ در زندگی (مثل از دست دادت یا تغییر شغل) با دوران بعد از زایمان
سابقه ابتلا به افسردگی بعد از زایمان در بارداری های قبلی

هیچ فرمول خاصی وجود ندارد که طبق آن بتوان گفت یک فرد حتماً دچار افسردگی بعد از زایمان می شود یا به طور دقیق مدت زمان آن را تعیین کرد. اما با درمان سریع (و به موقع) می توان این مشکل را رفع کرد.

در فکر مادران افسرده چه می گذرد؟

نحوه ارتباط مادر با نوزاد، در رشد وی تاثیر بسزایی دارد به طوری که می تواند رشد نوزاد را به تعویق بیندازد. نوزادان با مادران افسرده، بسیار تحریک پذیر هستند، فعالیت کمتری دارند و همچنین چهره غمگین تری نسبت به دیگر نوزادان دارند. سوال اساسی اینجاست که چه موضوعاتی در فکر و ذهن مادر وجود دارد که وی را تا این حد افسرده و غمگین می کند؟

در پاسخ به این سوال می توان گفت: افکاری که در ذهن مادر بر اساس برداشت های غلط یا در اصطلاح، تحریف شده به وجود آمده است و همراه با این افکار احساس غم، یاس و افسردگی در وی بروز می کند؛ مانند این که: «مادرم مثل بی عرضه ها با من برخورد می کند، انگار فقط خودش بچه به دنیا آورده»، «من مادر بی لیاقتی هستم چون نمی توانم از نوزادم درست مراقبت کنم»، «من از عهده نگهداری بچه به تنهایی برنمی آیم چون حتی نمی توانم به گریه بچه ام پایان بدهم»، «تا آخر عمرم، باید پای این بچه بسوزم و بسازم»، «شوهرم منتظر بود تا بچه بیاید و من را به این بهانه سرگرم کند. از اول هم به من بی اعتنا بود»، «بارداری باعث شد توازن اندامم به هم بخورد» و «بچه داشتن، همه برنامه های زندگی آدم را خراب می کند».

درمان افسردگی بعد از زایمان

درمان های مختلفی برای افسردگی بعد از زایمان وجود دارد. ممکن است در افراد مختلف رواندرمانی، دارودرمانی و یا ترکیبی از هر دو مد نظر باشد. همچنین ایجاد تغییراتی در سبک زندگی می تواند مدت زمان افسردگی بعد از زایمان را کوتاه تر کند. درمان های موجود برای افسردگی عبارتند از:

۱-دارودرمانی

دارودرمانی شامل داروهای ضدافسردگی است. داروهای دسته SSRI در درمان افسردگی موثر هستند. پزشک با تجویز داروهای ضدافسردگی و بررسی عوارض جانبی احتمالی و تاثیر آن ها روی روند درمان افسردگی، بهترین دارو را انتخاب می کند. بسیاری از داروهای ضدافسردگی با شیردهی تداخل ندارند؛ اما بهتر است در این مورد با پزشک مشورت کنید تا داروی مناسب و دوز ایمنی را برایتان تجویز کند.

عوارض قرص افسردگی بعد از زایمان

داروهای ضدافسردگی برای مادران باردار هم دارای عوارض و معایب بسیاری است. البته نمی توان گفت که بی عارضه هستند، هرچند ضعیف باشند اما عوارض خاص خود را دارند. از جمله عوارض داروهای ضد افسردگی برای مادران باردار می توان به موارد زیر اشاره کرد:

سرگیجه، سردرد و حالت تهوع شدید
بی حال شدن و کرختی بدن
بی خوابی و اختلال خواب
تغییر عادات غذایی
مشکلات جنسی در بدن
خشکی دهان و خواب آلودگی

۲-مشاوره رواندرمانی

درمان شناختی رفتاری (CBT) را می توان خط مقدم روند درمان افسردگی دانست. روش دیگر، گروه درمانی است که طی آن با اشتراک گذاری تجربیات و خاطرات افسردگی بعد از زایمان با مادران دیگر به شما کمک می شود تا بدانید در این زمینه تنها نیستید و از حمایت روانی برخوردار می شوید.

۳-تغذیه درمانی

برخی مواد غذایی برای درمان افسردگی بعد از زایمان مفیدند. بدیهی است داشتن یک برنامه تغذیه مناسب، می تواند موجب بهبود افسردگی بعد از زایمان فرد شود. البته این راه تنها عامل درمان افسردگی نیست، بلکه راه های بسیاری برای درمان افسردگی بعد از زایمان وجود دارد که تغذیه مناسب و برنامه غذایی اصولی یکی از این راه هاست. اما در تهیه برنامه غذایی خود باید به چند نکته که می تواند موجب بهبودی حال شما شود توجه کنید.

اسیدهای چرب امگا۳: اسیدهای چرب موجود در موادغذایی چون آجیل ها، ماهی، دانه ها و.. می توانند یک منبع غنی و مناسب برای اسید چرب مورد نیاز بدن باشد. این اسیدهای چرب به حفظ سلامت و بهبود عملکرد سیستم های قلبی و عروقی کمک بسیاری می کنند. از دیگر موادغذایی که می تواند مصرف آن علاوه بر تامین امگا ۳ بدن مادران از افسردگی بعد از زایمان جلوگیری کند می توان به ماهی سالمون، بذر کتان، روغن گردو، روغن کانولا، شاه ماهی و… اشاره کرد.

مصرف پروتئین: مصرف پروتئین و گنجاندن آن در برنامه غذایی مادران نقش بسیاری مهمی در بروز علائم افسردگی بعد از زایمان دارد. در واقع خوردن مقداری پروتئین در طول روز می تواند در تثبیت قند خون بدن و تولید سروتونین تاثیرگذار باشد. به همین دلیل بهتر است مصرف مرغ، گوشت، ماهی، کربوهیدرات ها و… را در برنامه غذایی خود قرار دهید. این مواد باعث می شود تا ترشح سروتونین که یک نقش آرامبخش در بدن را دارد، افزایش پیدا کند.
معمولا مقدار پروتئین مورد نیاز هر کسی به وزن بدنش بستگی دارد. ازجمله منابع سرشار از پروتئین می توان به لوبیا پخته، گوشت، کره بادام زمینی، ماهی، شیر، پنیر و… اشاره کرد.

نوشیدن مایعات: هرچه بدن کم آب تر باشد، احتمال بروز افسردگی هم افزایش پیدا می کند. در واقع با کم آب شدن بدن، میزان استرس، خستگی و اضطراب فرد کاهش افزایش پیدا می کند و همین امر می تواند منجر به افسردگی فرد شود. بدن مادران باردار و مادرانی که تازه زایمان کرده اند به روزانه ۱۳ لیوان آب نیاز دارد. در صورت تامین آب بدن، علائم افسردگی کمتر ظاهر می شوند و قطعا شدت بسیار کمتری دارند.

ترک مصرف الکل و کاهش مصرف کافئین: مصرف مشروبات الکلی می تواند نقش بسیار مهمی در افسردگی افراد داشته باشند. از طرفی اگر در مصرف نوشیدنی ‌های حاوی کافئین هم زیاده روی کنید، احتمال ابتلا به افسردگی در شما افزایش پیدا می کند. سعی کنید حدالامکان مصرف نوشیدنی های کافئین دار خود را کاهش دهید.

مصرف شکلات تلخ: اگر خسته شده اید و انرژی خود را از دست داده اید، شکلات تلخ می تواند کالری زیادی را وارد بدنتان کند. مصرف شکلات همراه با چای یا قهوه می تواند انرژی از دست رفته شما را بازگرداند.

مصرف ویتامین: مصرف ویتامین ها تا چند هفته پس از زایمان می تواند در تغذیه فرد و داشتن یک برنامه غذایی کامل، کمک بسیاری کند. مصرف این مکمل ها و ویتامین ها می تواند آهن و مولتی ویتامین های بسیاری را به بدن شما برساند. آنتی اکسیدان ها، آهن، ویتامین های A، C، B و… می تواند نیازهای بدن شما را تامین کند. اما با این وجود نمی تواند جایگزین کاملی به جای مصرف میوه و سبزیجات باشد.

۴-درمان افسردگی بعد از زایمان با داروهای گیاهی

با وجود اینکه هنوز هم بسیاری از مردم به داروهای گیاهی اطمینان ندارند، طب سنتی استفاده از این داروها را در مواردی که بیماری حاد نباشد به مصرف داروهای شیمیایی ترجیح می دهند. برخی از خواص این گیاهان دارویی تایید شده هستند و می توان برای دوران بارداری که یک برهه خاص در زندگی هر زنی است، استفاده شوند. اما باید برای درمان گیاهی افسردگی بعد از زایمان از چه داروهای گیاهی استفاده کرد:

ریشه سنبل‌الطیب: سنبل‌الطیب می تواند به درمان استرس، بی خوابی، افسردگی بعد از زایمان و.. کمک بسیاری کند. با خواص درمان بالایی که دارد می تواند موجب فروکش کردن استرس و عصبانیت فرد شود.

بابونه: دمنوش بابونه می تواند با متعادل کردن هورمون های بدن، به درمان افسردگی پس از زایمان کمک بسیاری کند.

رزماری: رزماری از جمله گیاهانی است که علاوه بر درمان افسردگی بعد از زایمان می تواند سردرد و دردهای میگرنی را هم درمان کند.

آویشن: آویشن که یک گیاه معطر بوده سرشار از لیتیوم و تریپتوفان است. از این رو می تواند یک دارو آرامبخش برای افرادی باشد که از بی خوابی و نوسانات خلقی شدید رنج می برند.

زعفران: زعفران یک ماده نشاط آور است که می تواند با تحریک مغز، میزان ترشح سروتونین را افزایش دهد. افزایش ترشح این ماده هم می تواند موجب شادی، نشاط و تثبیت خلق و خوی فرد شود.

راهکارهای تکمیلی جهت درمان افسردگی بعد از زایمان

برای درمان افسردگی بعد از زایمان، راهکارهای زیادی وجود دارد که باید پس از شناخت نگرانی ها و ریشه های ایجاد آن، دست به انتخاب راهکار زد. بنابراین درمان، به تعداد افراد می تواند متعدد و متفاوت باشد. در اینجا به یک سری درمان های متداول اشاره می کنیم. درمان هایی که باید توسط اطرافیان مادر ارائه شود.

۱-افزایش باور مادر بر کنترل زندگی

وقتی مادر از مسائلی مثل به هم خوردن نظم زندگی با تولد نوزاد، به هم خوردن توازن اندام، تحت تاثیر قرار گرفتن برنامه ریزی های آتی و … شکایت می کند، باید به او یادآوری شد که وی هنوز هم می تواند با وجود فرزند، برنامه های شخصی خود را دنبال کند و راه های متعددی برای نگهداری و مراقبت صحیح از فرزند وجود دارد؛ همچنین برای بازگشت به وزن ایده آل مراقبت ها و ورزش های قبل و بعد از بارداری قابل دسترسی و راهگشا است.

۲-آموزش روش صحیح و نه انتقاد

برای این که بتوانید به مادر کمک کنید تا بتواند به مرور زمان شیوه های نگهداری و مراقبت از نوزاد را فرابگیرد، به وی آموزش دهید. استفاده از جملات انتقادی مثل: «بچه را بده خودم ساکت کنم»، «این طوری که پوشک عوض نمی کنند»، «تو هم با این بچه نگه داشتنت» و … آثار مخرب زیادی خواهد داشت؛ به علاوه با این جملات، به مادر این پیام را می دهید که تو ناتوان هستی، تو مادر لایقی نیستی و … به جای انتقاد، شیوه صحیح شیر دادن، خواباندن، تعویض پوشک نوزاد و دیگر مراقبت ها را با صبر و حوصله به وی آموزش دهید.

۳-تاثیر همسر در کنترل و بهبودی افسردگی و اضطراب

نقش همسر در افسردگی بعد از زایمان، بسیار مهم و تاثیرگذار است. در واقع تنها رعایت نکات بسیار کوچک می توان به بهبود حال روحی و جسمی همسر خود بعد از زایمان کمک کنید. از جمله وظایف همسر در این زمان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف) سعی کنید نسبت به تغییرات بسیار کوچکی که در همسرتان می بینید هوشیار باشید.

ب) برای درمان و مراجعه به روانشناس سعی کنید به موقع اقدام کنید.

ج) در رابطه با مشکل به وجود آمده سعی کنید غیر مستقیم با او صحبت کنید. نباید او را مستقیم مورد خطاب قرار داد.

د) در این برهه زمانی همراه همسرتان باشید، رها کردن و تنها گذاشتن آن تنها می تواند موجب وخیم شدن اوضاع شود.

ه) در امور بچه داری کمک او کنید تا او هم بتواند استراحت کند.

و) سعی کنید در رابطه با افسردگی پس از زایمان اطلاعات جامع تری را کسب کنید.

ز) به عنوان شوهر از همسر و به عنوان پدر، از نوزادتان حمایت کنید

توصیه می شود در ماه های اولیه پس از تولد نوزادتان، میزان ساعات حضورتان را در خانه بیشتر کنید. در نظر داشته باشید بهانه هایی همچون حضور والدین خود و همسرتان در منزل شما، مهیا بودن امکانات رفاهی مورد نیاز نوزاد و همسرتان و … از نظر روحی و عاطفی برای همسرتان قابل قبول نخواهد بود.

همچنین پس از تولد نوزاد، اتاق خود را از همسر و نوزادتان جدا نکنید. به جای شکایت از همسرتان مبنی بر این که تمام هوش و حواسش به نوزاد است، در فعالیت های مراقبتی از نوزاد مشارکت کنید.

۴-کمک هایی که مادر به خود می تواند بکند

بهتر است پیش از زایمان، برنامه ها و فعالیت هایی را که قصد دارید ادامه دهید برای خود مشخص کنید. استفاده از برنامه ورزشی منظم برای تقویت روحیه و همچنین کمک به بازگشت توازن اندام بسیار موثر خواهد بود.

پس از زایمان، برای وفق پیدا کردن با تغییر سبک زندگی و دستیابی به راهکارهای مناسب جهت تطابق با این تغییرات، با یک روانشناس در ارتباط باشید. هر قدر میزان مطالعات شما در زمینه های مراقبت از نوزاد بیشتر باشد، عملکرد بهتری خواهید داشت. همچنین فراموش نکنید کمک گرفتن از تجارب والدین نیز موثر خواهد بود. به بهانه رسیدگی به نوزاد، از همسرتان فاصله نگیرید. فرصت هایی را برای باهم بودن فراهم کنید و صحبت هایتان حول محور مسائل شخصی خود، احساساتتان، نگرانی ها و دل مشغولی هایتان و … باشد.

همان طور که پیش از این نیز اشاره شد، به طور حتم برای درمان افسردگی بعد از زایمان، روش های متعدد دیگری از جمله «درمان افسردگی بدون قرص» وجود دارد که بنا به شرایط افراد، متفاوت خواهد بود.

نتیجه گیری

بارداری و زایمان، هرچند رویدادی خوشایند و دوست داشتنی است اما گاه با افسردگی بعد از زایمان همراه می شود که می تواند در صورت بی توجهی به آن، بر روان مادر تاثیر منفی گذاشته و زندگی مشترک را نیز دچار آسیب کند. از نشانه های افسردگی بعد از زایمان، خلق و خوی پایین، نداشتن انرژی و علاقه برای انجام کارهای روازنه است که دست کم به مدت حداقل دو هفته طول می کشد و در مواردی تا ماه ها ادامه می یابد. برای درمان افسردگی بعد از زایمان روش های مختلف درمانی مانند دارودرمانی، روان درمانی در کنار اصلاح الگوی تغذیه ارائه شده است.

منابع اقتباس: میگنا (دانشنامه علوم تربیتی و روانشناسی)؛ روان درمان