الأزهر اولین دانشگاه اسماعیلیان در قرن چهارم هجری

الأزهر، یا جامع الأزهر، کهن ‌ترین نهاد آموزشی – دینی بازمانده از روزگار فاطمیان در مصر که همزمان با تأسیس شهر قاهره بنیاد نهاده شد، و با گذشت بیش از هزار سال رویارویی با بسیاری از دگرگونی های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همچنان به عنوان یکی از پر آوازه ترین دانشگاه های اسلامی موجود جهان به حیات علمی – آموزشی خود ادامه می دهد.

بنیان گذاری الأزهر در دوران چهارمین خلیفه فاطمی

بنیان گذار جامع الأزهر، جوهر کاتب صِقِلّی (م ۳۸۱ ق)، سردار نیرومند المعزّ لدین الله، چهارمین خلیفه فاطمی است که در پی فتح مصر چون شهر قاهره (القاهره المعزیّه) را به فرمان او ساخت، مسجد الأزهر را نیز در جنوب شرقی و سوی قبله قصر خلیفه در میانه محله ترک و دیلم بنا نهاد.[۱] بنای الأزهر در ۲۴ جمادی الاول ۳۵۹ ق/ ۴ آوریل ۹۷۰ م آغاز شد، و در ۷ رمضان ۳۶۱ ق / ۲۲ ژوئن ۹۷۲ م پایان یافت و در همان رمضان، نخستین نماز جمعه در آن اقامه شد.[۲]

گفته شده که سبب اشتهار این جامع بزرگ به الأزهر، انتساب آن به دخت رسول خدا، «فاطمه الزهراء»، یا محاط بودن به کاخ های با شکوه خلافت، «القصور الزاهره»، یا درخشندگی آن در میان دیگر جامع های مصر بوده است.[۳]

تأسیس فقه اسماعیلی در دوران پنجمین خلیفه فاطمی

روزگار حکومت العزیز بالله، پسر و جانشین المعز، آغاز برنامه های آموزشی و پرورشی نسلی آشنا به نظام فقهی فاطمیان بود که به تدریج جایگزین نظام فقهی مذاهب رایج اهل سنت در قلمرو اسماعیلیان می شد.

قاضی ابوحنیفه، نعمان بن محمد (م ۳۶۳ ق)، فقیه مالکی مذهبی که به شیعه گراییده بود، کتاب های «افتتاح الدعوه»، «شرح الاخبار»، «الإقتصار» و آثاری دیگر را در فقه اسماعیلی و ردّ بر فقه ابوحنیفه، مالک و شافعی نوشت و با تألیف کتاب اختلاف الفقهاء، مذهب اهل بیت (ع) را بر اساس مبانی اعتقادی اسماعیلیه استوار ساخت.[۴]

پس از وی پسرش، ابوالحسن علی بن نعمان (م ۳۷۴ ق)، نخستین قاضی القضات مصر در عصر فاطمیان، در صفر ۳۶۵ ق به فرمان العزیز، همراه گروهی به الأزهر رفت و به املای کتاب «الإقتصار»، از نوشته های پدرش پرداخت. این کار تا مدت ها بعد از سوی رجال علمی این خاندان، همچنان ادامه یافت.[۵]

افزون بر این، وزیر ابوالفرج یعقوب بن یوسف، معروف به ابن کِلِّس در ۳۷۸ ق، با موافقت خلیفه برای گروهی از فقیهان، حقوقی برقرار کرد و برای زندگی آنان در کنار جامع، خانه ای بساخت. کمک های مالی این وزیر و خلیفه العزیز بر رونق الأزهر و رواج آموزش های آن افزود.[۶]

الأزهر در دوران ششمین خلیفه فاطمی

به روزگار الحاکم بأمرالله، ششمین خلیفه فاطمی، بنای مسجدی جدید که به نام او، «جامع الحاکمی» شهرت یافت، سنت ایراد خطبه و اقامه نماز را که به جامع الأزهر اختصاص داشت، بر هم زد و پس از آن، وی جمعه ای را در جامع خویش و دیگر جمعه های ماه را در الأزهر و جامع ابن طولون و جامع مصر (فسطاط)، نماز می گزارد.

با این همه، نوسازی ها و ارسال هدایای ارزنده از جمله کتاب های نفیس به کتابخانه نوبنیاد الأزهر و انتقال بسیاری از کتاب های کاخ خلافت به این کتابخانه و تعیین موقوفات، از توجه خاص الحاکم به این جامع نشان داشت.[۷]

تأسیس دار العلم در دوران ششمین خلیفه فاطمی

دار العلم یا دار الحکمه، دومین نهاد آموزشی فاطمی که به فرمان الحاکم بأمر الله در قاهره تأسیس شد، تا اندازه ای از اهمیت الأزهر کاست. چنین می‌نماید که تعلیم و تعلّم مباحث فقهی و دانش های دینی، مذهبی و ادبی به الأزهر اختصاص داشت؛ و تکیه بر آراء فلسفی بر اساس تفکر باطنی و معتزلی و مبانی فلسفی فاطمی که در روزگار الحاکم رونق چشمگیری یافته بود، ویژه دار العلم بود.[۸]

فراز و فرود الأزهر در دوران فاطمیان

انقراض سلسله شیعی مذهب آل بویه در ایران و عراق، و چیرگی سلجوقیان پشتیبان خلافت عباسی، در سستی بنیان دولت فاطمیان و روند علمی – آموزشی الأزهر تأثیراتی شگرف داشت. با این همه، داعیان اسماعیلی پرورش یافته الأزهر، در سرزمین های خلافت شرقی، خاصه در ایران و عراق، خلیفگان بغداد و حکمرانان هوادار آنان را سخت به هراس می افکند.

به روزگار الآمر بأحکام الله، دهمین خلیفه فاطمی، که پس از انشعاب اسماعیلیان به دو فرقه مُستعلیه و نزاریه به خلافت رسید، تعطیلی موقت دار العلم بر رونق فعالیت های الأزهر افزود.

شکل گیری مدارس نظامیه برای مبارزه با الأزهر

اوضاع نابسامان سیاسی در قلمرو خلفای عباسی، خاصه شورش ارسلان بساسیری و برگرداندن خطبه به نام المستنصر، هشتمین خلیفه فاطمی در بغداد، می رفت تا به سلطه فاطمیان بر سرزمین های شرقی قلمرو اسلام بینجامد[۹]؛ و اگر طغرل بغداد را نمی گشود و عباسیان را باز بر خلافت مستقر نمی کرد، چه بسا خلافت آنان منقرض می شد.

شاید به همین سبب و نیز تبلیغات دامنه دار اسماعیلیه و نفوذ روزافزون خلفای فاطمی[۱۰] بود که خواجه نظام الملک طوسی، وزیر مقتدر الب ارسلان و ملکشاه سلجوقی به تأسیس نهادهای آموزشی جهت پرورش فقیهانی جدلی برای نفی تبلیغات داعیان أزهری پرداخت. او پر آوازه ترین مدارسی را که در انتساب به وی «نظامیه» نام گرفت، در مراکز مهم قلمرو گسترده سلجوقیان بنیاد نهاد که مجهزترین آنها، نظامیه بغداد و نیشابور بود.[۱۱]

پشتوانه مالی الأزهر

مهم ترین پشتوانه مالی الأزهر در عصر فاطمیان، موقوفات دولتی و خصوصی و صدقات نقدی و جنسی بود که دیوانی خاص داشت و قاضی القضات بر آن نظارت می کرد. گذران روزی استادان، دانشجویان و دیگر دست اندرکاران و نیز هزینه نگهداری و نوسازی الأزهر از محل این درآمدها، تأمین می شد. این شیوه تا اوایل سده ۱۴ هجری که اداره اوقاف مصر بر موقوفات الأزهر دست یافت، همچنان ادامه داشت.[۱۲]

مدیریت الأزهر

مسئولیت علمی – آموزشی الأزهر را مشایخ و پیشوایان مذهبی، برپایی جشن ها و سوگواری ها و امور تبلیغی را داعی الدعات، و نوسازی و بخشش های مالی را خلفا، امیران و وزیران برعهده داشتند.

فعالیت های جامع الازهر

مهم ترین فعالیت های جامع الأزهر در دوره فاطمیان از این قرار بود[۱۳]:

۱- ایراد خطبه به نام خلفای فاطمی،

۲- افزودن عبارت «حیّ على خیر العمل» در اذان،

۳- بر پا داشتن سوگواری عاشورای حسینی،

۴- چراغانی و قرآن خوانی ۴ شب اول و نیمه رجب، اول و نیمه شعبان، که گاه خلیفه و خاندانش در آن شرکت داشتند،

۵- آموزش مکتب اسماعیلی و برپایی مجالس الحکمه در حضور خلیفه و وزیران و دانشمندان

۶-  آموزش علوم و فنون رایج آن عصر.

نمونه ای از دانش آموختگان برجسته الأزهر

از جمله مدرسان و قاضیان یا دانش آموختگان برجسته الأزهر در این دوره می توان به این چند نمونه اشاره کرد[۱۴]:

۱- حسن ابن زولاق (م ۳۸۶ ق)،

۲- احمد بن ابی العوام، قاضی مصر در زمان الحاکم بأمر الله،

۳- امیرمختار محمد بن عبیدالله مسَبَّحی (م ۴۲۰ ق) از مورخان بزرگ مصر،

۴- ابن هیثم حسن بن حسن بصری، مهندس و فیزیک ‌دان نامی اسلام،

۵- ابوعبدالله محمد قضاعی (م ۴۵۴ ق)، از دانشمندان بزرگ عصر فاطمی،

آخرین اخبار الأزهر در عصر فاطمی

اهدای در چوبی منبت کاری شده به این جامع که اکنون در موزه هنری قاهره نگهداری می شود، از سوی الآمر بأحکام الله، دهمین خلیفه فاطمی، و نیز بنای مقصوره ای با شکوه به نام «فاطمه الزهراء» به فرمان جانشین وی، الحافظ، آخرین اخباری است که از این زمان تا پایان روزگار فاطمیان در رسیدگی به کار الأزهر گزارش شده است.[۱۵]

الأزهر پس از فاطمیان

هنگامی که ایوبیان فرمانروایان مصر شدند، جامع الأزهر به علت واکنش های مذهبی آنان در قبال سلسله پیشین از رونق افتاد و کم کم متروک ماند. صلاح الدین تخریب هایی نظیر برکندن محراب الأزهر را در سایر مساجد هم انجام داد.[۱۶]

صلاح الدین ایوبی، پس از مرگ آخرین خلیفه فاطمی، العاضد، مذاهب اهل سنت را از نو در بین جامعه مصری رسمیت داد.[۱۷] صلاح الدین که خود مذهب شافعی داشت، صدرالدین عبدالملک ابن درباس شافعی (م ۶۰۵ ق) را منصب قاضی القضاتی مصر داد و به فتوای او اقامه نماز جمعه را که طبق موازین شافعی مذهبان در دو جامع شهر جایز نبود، به جامع الحاکم که فضایی فراخ ‌تر داشت، انتقال داد. این امر که تا ۱۰۰ سال استمرار یافت، از اعتبار جامع الأزهر کاست.[۱۸]

تأسیس مدارس شافعی – حنفی به فرمان صلاح الدین و جانشینان او که به گفته ابن خلکان تا آن زمان در مصر بی سابقه بود[۱۹] و حمایت های مادی و معنوی از دانشمندان سنی مذهب، رکود روزافزون الأزهر را در پی داشت.[۲۰] از این پس، الأزهر با تغییر شیوه برنامه های آموزشی – تبلیغی گذشته، در شمار یکی از نهادهای آموزشی مذاهب اهل سنت درآمد.

نتیجه گیری

الأزهر به عنوان اولین مرکز علمی اسماعیلی در قرن چهارم هجری تأسیس شد. ابن هیثم، مهندس و فیزیک ‌دان نامی اسلام، یکی از دانشجویان برجسته این دانشگاه بوده است. موفقیت الأزهر در پرورش داعیان اسماعیلی و تأثیر گذاری آنها در امر سیاست باعث شکل گیری مدارس نظامیه از سوی دشمنان اسماعیلیه گردید. پس از انقراض خلافت فاطمی، الأزهر در شمار یکی از نهادهای آموزشی مذاهب اهل سنت درآمد.

پی نوشت ها

[۱] . ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج۱، ص۳۷۵-۳۸۰؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ص۳۲؛ مقریزی، الخطط، ج۲، ص۲۷۳؛ ماهر محمد، مساجد مصر، ج۱، ص۱۶۵

[۲] . ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج۱، ص۳۸۰؛ سیوطی، حسن المحاضره، ج۲، ص۲۵۱

[۳] . مقریزی، الخطط، ج۱، ص۳۶۲

[۴] . ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج۵، ص۴۱۵-۴۱۶

[۵] . ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج۵، ص۴۱۷، ۴۱۹؛ امین، ظهر الاسلام، ج۱، ص۱۹۸

[۶] . مقریزی، الخطط، ج۲، ص۲۷۳، ۳۴۱؛ قلقشندی، صبح‌ الاعشى‌، ج۳، ص۳۶۳؛ ماهر محمد، مساجد مصر، ج۱، ص۱۶۷

[۷] . سیوطی، حسن المحاضره، ج۲، ص۲۵۱-۲۵۲؛ مقریزی، الخطط، ج۲، ص۲۷۳-۲۷۷؛ عنان، الحاکم بامر الله و أسرار الدعوه الفاطمیه، ص۱۵۴-۱۵۵؛ ماهر محمد، مساجد مصر، ج۱، ص۸۴

[۸] . خفاجی، الأزهر فی ألف عام، ج۱، ص۱۸-۱۹؛ نیز نک: ماهر محمد، مساجد مصر، ج۱، ص۱۶۷

[۹] . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۶۴۱، ۶۴۸-۶۴۹؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۵، ص۲۰

[۱۰] . نک: همایی، غزالی نامه، ص۳۰-۳۱

[۱۱] . نک‌: کسایی، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، ص۶۹، ۷۳-۷۴

[۱۲] . مقریزی، الخطط، ج۲، ص۲۷۴-۲۷۵؛ ماهر محمد، مساجد مصر، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳، ۱۷۹؛ خفاجی، الأزهر فی ألف عام، ج۳، ص۹۶

[۱۳] . مقریزی، الخطط، ج۱، ص۳۹۱، ۴۳۱، ۴۳۳، ۴۶۵-۴۶۶، ج۲، ص۲۷۳؛ عنان، مورخو مصر الاسلامیه، ص۱۲۲، ۱۲۷؛ ماهر محمد، مساجد مصر، ج۱، ص۱۶۷، ۱۸۱، ۱۸۳؛ خفاجی، الأزهر فی ألف عام، ج۱، ص۴۶-۴۷، ۴۹

[۱۴] . ابن ابی اصیبعه، عیون الأنباء، ج۱، ص۹۱؛ ماهر محمد، مساجد مصر، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۹؛ خفاجی، الأزهر فی ألف عام، ج۱، ص۴۱-۴۳

[۱۵] . مقریزی، الخطط، ج۲، ص۲۷۵؛ سیوطی، حسم المحاضره، ج۲، ص۲۵۱؛ داج، دانشگاه الأزهر، ص۲۸-۲۹

[۱۶] . مقریزی، الخطط، ج۲، ص۲۷۵؛ سیوطی، حسن المحاضره، ج۲، ص۲۵۱

[۱۷] . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۶۸؛ ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج۷، ص۱۵۷؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۶، ص۶۳

[۱۸] . سیوطی، حسن المحاضره، ج۲، ص۲۵۲؛ نیز نک‌: ماهر محمد، مساجد مصر، ج۱، ص۱۶۸

[۱۹] . ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج۷، ص۲۰۶-۲۰۷

[۲۰] . خفاجی، الأزهر فی ألف عام، ج۱، ص۵۹-۶۰

منابع

۱- ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الانباء فی طبقات الأطباء، قاهره، الهیئه العامه المصریه للکتاب، چاپ اول، ۲۰۰۱م

۲- ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۳۸۵ق

۳- ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره،  وزاره الثقافه و الإرشاد القومی، المؤسسه المصریه العامه، چاپ اول، ۱۳۹۲ق

۴- ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، قم، موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، چاپ اول، ۱۳۸۷ش

۵- امین، احمد، ظهرالاسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ اول، ۱۳۸۸ق

۶- خفاجی، محمد عبدالمنعم، الازهر فی الف عام، بیروت، عالم الکتاب، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق

۷- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق

۸- سیوطی، عبدالرحمن ابن ابی بکر، حسن المحاضره فی اخبار مصر و القاهره، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۸ق

۹- عنان، محمد عبدالله، الحاکم بامر الله و أسرار الدعوه الفاطمیه، قاهره، مکتبه الخانجی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق

۱۰- عنان، محمد عبدالله، مورخو مصر الاسلامیه، قاهره، مکتبه الأسره، چاپ اول، ۱۳۸۸ق

۱۱- قلقشندی، احمد بن علی، صبح‌ الاعشى‌ فی صناعه الإنشاء، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۷ق

۱۲- کسایی، نورالله، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران، امیر کبیر، چاپ سوم، ۱۳۷۴ش

۱۳- ماهر محمد، سُعاد، مساجد مصر، مصر، جمهوریه مصر العربیه، وزاره الاوقاف، المجلس الأعلی للشئون الاسلامیه، چاپ اول، ۱۹۷۱م

۱۴- مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الإعتبار بذکر الخطط و الآثار المعروف بالخطط المقریزیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۸ق

۱۵- همایی، جلال ‌الدین، غزالی ‌نامه، تهران، زوار، چاپ اول، ۱۳۹۷ش

منبع مقاله | اقتباس از:

غلامی، یدالله، و کسایی، نورالله، الأزهر، دائر‌ه‌ المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌ المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش