نقش امام باقر (علیه السلام) در پیشرفت مکتب علمی تشیع

اشاره:

«أنا مدینه العلم و علیٌ بابها فَمن أَراد الحکمه فلیأتها من بابها»[۱] سال‌ها از بیان دلنشین و زیبای حضرت ختمی مرتبت (صلی‌الله‌علیه‌وآله) گذشت ولی نه اشخاص توفیق استفاده از این علوم را داشته و نه شرایط زمان و مکان و حکومت‌ها اجازۀ بهره‌برداری از این اقیانونس عظیم و عمیق را داد. وجود و ظهور یازده امام بعد از وجود مقدس امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) لطفی بزرگ برای امتی که قدرشناس وجود نازنین، آن اولیاء الهی نبودند. بهترین موقعیت و شرایط یک نهضت و قیام بزرگ علمی در زمان امام باقر (علیه‌السّلام) به وقوع پیوست.

امام پنجم (علیه‌السّلام) در علم، زهد، عظمت و فضیلت سر آمد همۀ بزرگان بنی‌هاشم عصر خویش بود و مقام بزرگ علمی و اخلاقی او مورد تصدیق دوست و دشمن بود. لقب آن حضرت «باقر» است که حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به ایشان عطا فرمود و در مورد ایشان فرمودند:

«یَبقر العلم بَقْرًا»

«او می‌شکافد علم دین را شکافتنی»[۲]

آن حضرت را باقر گفتند چرا که آن حضرت شکافندۀ علوم اوّلین و آخرین بود. این مقام علمی او باعث شده تا افراد زیادی برای سیراب شدن چشم‌های جوشان دانش و معارف او از نقاط دور به سوی او روانه شوند، به نحوی که روایت و راویان از او بسیار شدند.

به قدری روایات و احادیث در زمینۀ مسائل و احکام اسلامی، تفسر، تاریخ اسلام و انواع علوم، از آن حضرت به یادگار مانده است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن و امام حسین (علیه‌السّلام) به جا نمانده بود.

جابر جُعفی که از موثقین راویان و أعاظم ناقلین احادیث می‌باشد می‌گوید:

«عندی خمسون ألف حدیثٍ، ما حدّثتُ منها شیئاً، کلُّها عن النبیّ (صلی‌الله‌علیه‌وآله) من طریقِ أهل البیت.

«نزد من پنجاه هزار حدیث موجود می‌باشد که من یکی از آن‌ها را هم بیان ننموده‌ام، همۀ آن احادیث از پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است از طریق اهل بیت (علیهم‌السّلام)».[۳]

و محمد بن مسلم هم از حضرت امام باقر سی هزار حدیث روایت کرده است.[۴] کتب و مؤلفات دانشمندان و مورخان اهل تسنّن مانند: طبری، بلاذری، سامرا، خطیب بغدادی، ابونعیم اصفهانی، و کتبی مانند: موطّأ مالک، سنن ابی داود، مسند ابی حنیفه، مسند مروزی، تفسیر نقاش،‌ تفسیر زمخشری و ده‌ها کتاب دیگر که از مهم‌ترین کتب جهان تسنّن است، پرواز سخنان پر مغز پیشوای پنجم است و همه جا جملۀ «قال محمد بن علی» و یا «قال محمدٍ الباقر» به چشم می‌خورد.[۵]

قدرت امام در دانش و علوم مختلف به حدّی بود که زبان دانشمندان از دوست و دشمن را به اعتراف گشود. ابن حجر هیتمّی در صواعق محرقه گفته:

«محمدباقر به اندازه‌ای گنج‌های پنهان معارف و دانش‌ها را آشکار ساخته، حقایق احکام و حکمت‌ها و لطایف دانش‌ها را بیان نموده که جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد سرپرست پوشیده نیست و از همین جاست که وی را شکافنده و جامع علوم و برافرازندۀ پرچم دانش خوانده‌اند»[۶]

عبدالله بن عطاء که یکی از شخصیت‌های برجسته و از دانشمندان بزرگ عصر امام بود می‌گوید:

«من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعی به اندازۀ محفل محمد بن علی (علیه‌السّلام) از نظر علمی حقیر و کوچک ندیدم. من حکم بن عتیبه را که در علم و فقه، مشهور آفاق بود، دیدم که در خدمت محمدباقر مانند کودکی در برابر استادی ؟؟؟، زانوی ادب بر زمین زده، شیفته و مجذوب کلام و شخصیت او گردیده بود».[۷]

امام محمدباقر (علیه‌السّلام) در سخنان خود، اغلب به آیات قرآن مجید استناد نمود، از کلام خدا مشاهده می‌آورد و می‌فرمود: هر مطلبی گفتم، از من بپرسید که در کجای قرآن است تا آیۀ مربوط به آن موضوع را معرفی کنم.[۸]

رجال و شخصیت‌های بزرگ علمی آن روز و همچنین عده‌ای از یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، که هنوز در قید حیات بودند،‌ از محضر آن امام هام استفاده می‌کردند. «جابر بن یزید جعفی» و «کیسان سجستانی» (از تابعین) و فقهایی مانند: «ابن مبارک»، «زهری»، «اوزاعی»، «ابوحنیفه»، «مالک»، «شافعی» و «زیاد بن متدر نهدی» از آثار علمی او بهره‌مند شده و سخنان آن حضرت را بی‌واسطه و گاه با چند واسطه، نقل نموده‌اند.[۹]

حضرت باقر (علیه‌السّلام) شاگردان برجسته‌ای در زمینه‌های مختلف تربیت کرد. شخصیت‌های بزرگی همچون: محمد بن مسلم، ابو بصیر، بُرید بن معاویۀ عجلی، زراره بن أعین و حمران بن أعین، جابر بن یزید، هشام بن سالم، سُدیر صیرَفی، أعمش و معروف بن خرّ بود. و از تربیت یافتگان مکتب آن حضرتند. و پس از حضرت، در محضر حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) مقام والاتری را حائز بوده‌اند. حضرت صادق (علیه‌السّلام) بر ایشان نظر عطوفت و رحمت را نموه، و با احترام و ملایمت و مرافقت سلوک می‌فرمود.

شاگردان مکتب امام باقر (علیه‌السّلام) سر آمد فقها و محدثان زمان بودند و در میدان رقابت علمی بر فقها و قضات غیر شیعی برتری قابل توجّهی داشتند. آثار درخشان علمی پیشوای پنجم و شاگردان برجسته‌ای که مکتب بزرگ وی تحویل جامعۀ اسلامی داد، پیشگویی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را عینیّت بخشید.

رسول خاتم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مورد امام باقر (علیه‌السّلام) به جابر فرمودند:

«…. او درهای دانش را به روی مردم خواهد گشود»[۱۰]

این بخشش علمی امام باقر (علیه‌السّلام) و ادامۀ آن توسط فرزندش امام صادق (علیه‌السّلام) باعث رشد و ترقّی و تعالی جامعۀ اسلامی و باعث افتخار و حقانیت شیعه گردید.

فهرست منابع :

[۱]. طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج، مشهد، نثر مرتضی، ۱۴۰۳ه.ق، ج۱، ص ۷۸

[۲]. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، بیروت، مؤسسۀ الوفاء، ۱۴۰۴ه.ق، ج ۴۶، ۲۲۲٫

[۳]. به نقل از: حسینی طهرانی، سید محمدحسین؛ امام شناسی، بیروت، الطبعه الاولی، دارالمحجّه البیضاء، بی‌تا، ج۱۶و۱۷، ۱۹۵٫

[۴]. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات علامه، ۱۳۷۹ه.ق، ج۴، ۱۹۵٫

[۵]. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ۱۹۵و۱۹۶٫

[۶]. ابن حجر هیتّمی، احمد؛ الصواعق المحرقه، الطبقه الثانیه، بیروت، دارالکتب العلمیّه، ۱۴۱۴ه.ق، ۱۹۹۳م، ص ۳۰۴٫

[۷]. ابن کثیر، البدایه و النهایه، الطبعه، الثانیه، بیروت، مکتبه المعارف،‌ ۱۹۷۷م، ج۹، ۳۱۱٫

[۸]. طبرسی، احتجاج، نجف، المطیعه المرتضویه، ۱۳۵۰ه.ق، ص ۱۷۶٫

[۹]. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ۱۹۵٫

[۱۰]. مجلسی، بحارالانوار، ج۴۶، ص ۲۲۵٫