موقعیت امام حسن عسکری (علیه السّلام) در سامراء

اشاره:

شرایط و فضای حاکم در زمان امامان معصوم (علیهم‌السلام) از سوی حکام جور همیشه علیه ائمه (علیهم‌السلام) بوده و ازاین‌رو آن حضرات به میل خود در مکانی مطلب قرار نداشتند و از سوی خلفای اموی و عباسی مهجرت و آواره شدن بر آنان تحمیل می گردید. در این راستا امام حسن عسکری (علیه‌السلام) از مدینه به سامرا یکی از شهرهای دوردست عراق تبعید گردید که در این نوشته مختصر به موقعیت امام در این شهر اشاره شده است.

امام یازدهم شیعه امامیه، امام حسن عسکری (علیه‌السلام) ، فرزند امام هادی (علیه‌السلام) در سال ۲۳۲ هـ ق در شهر مدینه متولد شد، مادرش امّ ولد بود که «حَدیث» نیز گفته شده است.(۱)

امام عسکری (علیه‌السلام) در خانواده امامت رشد و نمو کرد و از علوم پدر بهره ها بُرد و بعد از شهادت پدرش به نص صریح پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار (علیهم السلام) به منصب امامت رسید و رهبری شیعیان را بر عهده گرفت. کُنیه اش ابو محمد و از القابش میتوان به، السراج، عسکری، خالص و … اشاره کرد.(۲)

امام حسن عسکری (علیه‌السلام) به خاطر دشمنی خلفای عباسی با خاندان علوی و ترس از نفوذ این بزرگواران در میان مردم و همچنین برای تحت نظر گرفتن امام و آگاه شدن از تولد حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) همراه پدرش امام هادی (علیه‌السلام) ، مدت طولانی در شهر سامراء تحت مراقبت مأمورین نظامی در پادگان بودند و به همین خاطر عسکریین نامیده شدهاند. سال هایی که امام در شهر سامرا بود کاملاً‌تحت نظر بود و بارها زندانی شدند. در واقع اقامت طولانی حضرت در سامرا نوعی بازداشت از طرف عباسیان بود امام (علیه‌السلام) موظف بود برای اثبات حضور دائمی خود در سامراء مداوم هر دو شنبه و پنج شنبه در دار الخلافه حاضر شوند.(۳)

در چنین موقعیتی شیعیان برای دیدن امام (علیه‌السلام) مشکل داشتند. آن گونه که یک بار تنها موقعی که خلیفه برای دیدن «صاحب البصره» می رفت، امام را نیز همراه خویش می برد، اصحاب امام در طول راه خود را برای دیدن امام آماده میکردند.(۴) از این به بعد برقراری ارتباط مستقیم برای شیعه ممکن نبود.

امام عسکری (علیه‌السلام) بدلیل موقعیت برتر علمی و اخلاقی ، شهرت فراوانی پیدا کرده بود، و مورد توجه خاص و عام بودند. سعد بن عبد الله اشعری نقل میکند: در شعبان سال ۲۷۸ هـ ق یعنی ۱۸ سال پس از شهادت امام حسن عسکری (علیه‌السلام) در مجلسی نشسته بودیم که سخن از علویون به میان آمد، احمد بن عبیدالله در آن مجلس گفت: من کسی از علویان را چون حسن بن علی عسکری (علیه‌السلام) در سامراء ندیده و نشنیده بودم که این چنین به وقار و عفاف و زیرکی و بزرگ منشی در میان اهل بیت خود شناخته شده و پیش همه محترم باشد و حتی سلطان و وزیر همه احترام آن حضرت را نگه می داشتند …(۵)

این سخن طولانی این نکته مهم را می رساند که با اینکه امام (علیه‌السلام) در محدودیت قرار داشتند و دشمنان سعی در تحقیر آن حضرت می کردند ، ولی جایگاه امام (علیه‌السلام) در بین مردم به حدی بود که حتی دشمنان اهل بیت علیهم السلام نیز به فضائل آن حضرت معترف بودند. خادم امام عسکری (علیه‌السلام) می گوید : روزهایی که امام (علیه‌السلام) به مقر خلافت میرفت، شور و شوق عجیبی در مردم پیدا میشد. خیابان های مسیر آن حضرت از جمعیتی که سوار بر مرکب های خود بودند، پر می شد.(۶)

امام حسن عسکری (علیه‌السلام) معاصر با سه خلیفه عباسی بود: ۱. المعتز. ۲. المهتدی. ۳. المعتمد.(۷)

امام (علیه‌السلام) به اقتضای ویژگی و محدودیت این دوره گسترش سازمان وکالت ارتباط خود را با شیعه برقرار می کرد. وکلای امام به صورت های غیر معمولی مثلاً روغن فروشی و دست فروشی مسائل شیعه را به امام (علیه‌السلام) می رساندند مثلاً عثمان بن سعید یکی از رابطین مورد اطمینان امام (علیه‌السلام) بود.(۸)

داود بن اسود،‌ خدمتگزار امام،‌ می گوید: روزی امام (علیه‌السلام) مرا خواست و چوب مدوّر و بلند و کلفتی مانند پایه در به من داد و فرمود‌: این چوب را بگیر و نزد عثمان بن سعید ببر و به او بده . من چوب را گرفته روانه شدم و در بین راه در اثر برخورد چوب با بار یک رهگذر، چوب شکست و وقتی داخل چوب را نگاه کردم دیدم نامه هایی در داخل چوب جاسازی شده است! به سرعت چوب را برداشته برگشتم به منزل امام … .(۹)

این پنهان کاری حکایت از اوج اختناق سیاسی و اجتماعی این دوره دارد . با این وجود فعالیت علمی امام (علیه‌السلام) برقرار بود که شیخ طوسی نام صد نفر را ذکر کرده است.(۱۰) همچنین امام (علیه‌السلام) از شیعیانی که دچار مشکلات مادی و اقتصادی می شدند حمایت می کردند و شیعیان را برای دوران غیبت فرزند خود و امام دوازدهم آماده می کرد. بنابراین امام (علیه‌السلام) در سامرا بعد از شهادت پدر بزرگوراش امامت و رهبری شیعه را عهده دار شده و به وظایف امامت در این شرایط سخت عمل مینمود و از موقعیت اجتماعی، علمی، و معنوی بی نظیری در سامراء برخوردار بود به گونه ای که در تمام مشکلات حل نشدنی امیدها به آن حضرت بسته بود.

پی نوشت:

1. شیخ مفید، الارشاد، قم، مؤسسه آل البیت ـ علیهم السّلام ـ لاحیاء التراث العربی، ۱۴۱۳ هـ ق، ج ۲ ، ص ۳۱۳.
2. ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه، قم، دار الحدیث ۱۴۲۲ هـ ق، ج ۲ ، ص ۱۰۸۰، محمد جواد طبسی در کتاب با خورشید سامراء حدود (۱۸) لقب برای امام حسن عسکری (علیه‌السلام) ذکر میکند.
3. شیخ طوسی، الغیبه، تهران، مکتبه نینوی، تحقیق و نشر: بنیاد معارف اسلامی قم، (بی تا)، ص ۱۲۹.
4. شیخ مفید، پیشین، ص ۳۳۲.
5. علامه مجلسی، ، محمد باقر . بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳، ج ۵۰ ، ص ۳۲۵.
6. شیخ طوسی، پیشین، ص ۱۲۹.
7. شیخ طوسی، پیشین، ص ۱۲۹.
8. شیخ عباس قمی، سفینه البحار، تهران، کتابخانه سنائی، (بی تا)، ج ۲ ، ص ۱۵۸.
9. ابن شهر ‌آشوب، مناقب، قم، کتابفروشی مصطفوی، (بی تا)، ج ۴ ، ص ۴۲۷.
10. شیخ طوسی، رجال، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۱ هـ ق، ج ۱ ، ص ۴۲۷ به بعد.

منبع : نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه