ام فروه همسر بزرگوار امام باقر و مادر امام صادق(علیهما السلام)

ام فروه یکی از همسران امام باقر (علیه السلام)، فاطمه یا قریبه و کنیه‌ اش،‌ ام فروه یا‌ ام قاسم بود.[۱] ، ام فروه مادر امام صادق (علیه السلام) است. ام فروه دختر قاسم فرزند محمد فرزند ابی‌ بکر خلیفه اول از نگاه اهل سنت است و ام فروه این بانوی محترم از طرف مادر نیز به ابوبکر می رسد.‌ ام فروه بانویی نیکوکار بود که امام صادق (علیه السلام) وی را تمجید کرده‌ است. وی را راوی حدیث نیز دانسته اند.

قاسم

پدر ام فروه از افراد مورد اثوق و از اصحاب امام سجاد (علیه السلام) بود[۲] و به فقیه اهل حجاز شهرت داشت.[۳] محل دفن ام فروه این بانوی با کرامت قبرستان بقیع است.[۴]

روایت انتساب امام صادق (علیه السلام) به ابابکر از طرف ام فروه

روایتی از امام صادق (علیه السلام) با مضمون «ولدنی ابوبکر مرتین» نقل می کنند، در این روایت امام خود را دو بار فرزند ابابکر خطاب کرده‌ است. به این روایت اشکالات بسیاری کرده اند:

روایت «ولدنی ابابکر مرتین» از امام صادق (ع) در منابع شیعی

این روایت را هیچیک از علمای شیعه نقل نکرده اند، تنها مرحوم ابو الفتح اربلی در کتاب کشف الغمه آن را از عبد العزیز بن اخضر جنابذی که سنی حنفی است نقل کرده .

وقال الحافظ عبد العزیز بن الأخضر الجنابذی رحمه الله أبو عبد الله جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیهم السلام الصادق وأمه أم فروه واسمها قریبه بنت القاسم بن محمد بن أبی بکر الصدیق رضی الله عنه وامها اسماء بنت عبد الرحمن بن أبی بکر الصدیق ولذلک قال جعفر علیه السلام ولقد ولدنی أبو بکر مرتین؛ حافظ عبد العزیز جنابذی گفته است: ابو عبد الله جعفر بن محمد ، مادرش ام فروه از طرفی دختر قاسم بن محمد بن ابو بکر است و از طرف دیگر مادرش اسماء، دختر عبد الرحمان بن ابوبکر است و از این روی امام صادق (علیه السلام) فرموده: ابوبکر دو بار مرا به دنیا آورده یعنی از دو طرف نسب من به ابو بکر می رسد.[۵]

نقد حدیث منتسب به امام صادق (ع) از نگاه سند

اولاً : حافظ عبد العزیز جنابذی متوفای ۶۱۱ است و امام صادق (علیه السلام) در سال ۱۴۸ هجری به شهادت رسیده است بین این دو فاصله زیادی وجود دارد . پس روایت مرسله است و روایت مرسل ارزشی برای استدلال ندارد.

ثانیاً : این شخص سنی مذهب است ؛ چنانچه ذهبی در سیر اعلام النبلاء در باره وی می نویسد :

ابن الأخضر * الامام العالم المحدث الحافظ … قال ابن النجار : … وما رأیت فی شیوخنا مثله فی کثیره مسموعاته ، و حسن أصوله … [۶]

بهترین شاهد بر سنی بودن این شخص ، استفاده از کلمه «صدیق» برای ابو بکر است ؛ در حالی که همه شیعیان می دانند که این لقب از القاب اختصاصی امیر المومنین (علیه السلام) بوده است.

منابع اهل سنت و حدیث « ولدنی ابابکر مرتین » از امام صادق (ع)

ذهبی این روایت را بدون ذکر سند آورده است[۷] و در تهذیب الکمال اگر چه با سند آمده[۸] ولی در سند این روایت حفص بن غیاث است که وی نیز در التعدیل و التجریح روایاتش غیر قابل قبول دانسته شده است.[۹] ابن‌ عساکر نیز این روایت را از شخصی به نام اسماعیل بن محمد بن فضل نقل می‌ کند[۱۰] در صورتی که ذهبی می‌ گوید وقتی ابن‌ عساکر اسماعیل را دید، اسماعیل پیر شده بود و حافظه‌ اش خوب کار نمی‌ کرد.[۱۱] و نیز در سند ابن عساکر معاذ بن مثنی است که احمد بن حنبل وی را از عدالت ساقط می‌ داند.[۱۲]

فضایل ام فروه

امام صادق(علیه السلام) در باره مادرش فرموده است: «مادرم مومن، متقی و نیکوکار بود و خدا نیکوکاران را دوست دارد.»[۱۳] مسعودی وی را از پرهیزکارترین زنان زمان خویش می‌دانسته است.[۱۴] مامقانی او را بانویی با تقوی و نیکوکار بیان نموده‌ است.[۱۵] فضائل این بانو تا آن‌ جا بوده که برخی امام صادق (علیه السلام) را ابن المکرمه(پسر بانوی کریم) می‌ خواندند.[۱۶]

روایات ابن فروه

برقی، ام فروه را از راویان امام صادق(علیه السلام) دانسته[۱۷] و مسعودی می‌ گوید وی از علی بن الحسین حدیث نقل کرده‌ است.[۱۸] مامقانی نیز به وثاقت وی شهادت داده است[۱۹]

امام صادق(علیه السلام) ضمن نقل حدیثی از مادرش می‌ فرماید: مادرم از پدرم نقل کرد ام فروه هر روز و شب هزار بار از خدا می‌ خواهم که گناهان شیعیان ما را ببخشد، زیرا ما به سبب علمی که به ثواب داریم، در برابر مصائب و بلایا صبر می‌ کنیم، در حالی که شیعیان ما بدون علم به آن صبر می‌ کنند.[۲۰]

شیخ کلینی در کتاب کافی به سند خود از عبد الاعلی نقل کرده است که گفت: ام فروه را دیدم که در اطراف خانه کعبه طواف می‌ کرد و لباسی پوشیده بود که کسی او را نشناسد. هنگامی که خواست دست خود را روی حجر الاسود بگذارد، دست چپ را روی سنگ گذاشت. مردی (که به نظر می‌ رسید از اهل سنت بوده) به ام فروه گفت: دست چپ را روی سنگ گذاشتی و این بر خلاف سنت (پیامبر) است و تو اشتباه کردی. ‌ام فروه در جواب گفت: لازم نیست تو چیزی به ما بیاموزی چرا که ما از دانش شما بی نیاز هستیم. [۲۱]و از این پاسخ می‌ توان آشنایی او را به مسایل ففهی دریافت[۲۲]

‌ام فروه از امام باقر (علیه‌ السلام) احادیث زیادی نقل کرده است. از امام سجاد (علیه‌ السلام) نیز روایاتی نقل کرده که یک مورد آن از نظرتان می‌ گذرد: «حضرت علی بن الحسین (علیه‌ السلام) به او فرمود: ای ام فروه! من برای گناهکاران از شیعیان خود در هر روز و شب صد بار دعا می‌ کنم و از خدا برای آنان طلب آمرزش می‌ نمایم، زیرا ما بر چیزی که می‌ دانیم صبر می‌ کنیم و آن ها بر چیزی که نمی‌ دانند صبر می‌ کنند.» [۲۳]

جمع بندی

ام فروه دختر قاسم فرزند محمد ابن ابوبکر خلیفه نخست از نگاه اهل سنت، همسر گرامی امام باقر (علیه السلام) است و مادر بزرگوار امام صادق (علیه السلام ) و بانویی فاضله و با کرامت می باشد و خود راوی حدیث از امام باقر (علیه السلام) است.

پی نوشت ها

1. کلینی، الکافی، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۴۷۲؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۷، ۱
2. قمی، أنوار البهیه، ۱۳۸۰ش، ص۲۲۹.
3. مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج‌۴۲، ص۱۶۲.
4. کلینی، الکافی،۱۳۸۸ق، ج۱، ص۴۷۲.

[۵] . کشف الغمه ، ج۲ ، ص ۳۷۴ .

[۶] . سیر أعلام النبلاء – الذهبی – ج ۲۲ – ص ۳۱ .

[۷] . ذهبی،‌ سیر أعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۶، ص۲۵۵.

[۸] . مزی، تهذیب الکمال، ج۵، ص۷۱ منقول در: امینی گلستانی، مادران چهارده معصوم علیهم السلام، قم، ص۲۳۴.

[۹] . التعدیل و الترجیح، ج۱، ص۵۱۳ به نقل از امینی گلستانی، مادران چهارده معصوم علیهم السلام، قم، ص۲۳۴.

[۱۰] . تاریخ مدینه دمشق، ج۴۴، ص۴۵۳-۴۵۴.

[۱۱] . ذهبی،‌ سیر أعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۲۰، ص۸۶.

[۱۲] . المقصد الأرشد فی ذکر اصحاب الامام احمد، ج۳، ص۳۵؛ طبقات الحنابله، محمد بن أبی یعلی، ج۱، ص۳۹۹.

[۱۳] . کلینی، کافی، ۱۳۸۸ق،‌ ج۱، ص۴۷۲.

[۱۴] . مسعودی، إثبات الوصیه، مکتبه رضویه، ص۱۵۲.

[۱۵] . مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۷۳.

[۱۶] . رجال الکشی، ۱۳۴۸ش، ص۲۱۲؛ قمی، أنوار البهیه، ۱۳۸۰ش، ص۲۲۹.

[۱۷] . برقی، رجال، ۱۳۴۲ش، ص۶۲.

[۱۸] .مسعودی، إثبات الوصیه، مکتبه رضویه، ص۱۵۲.

[۱۹] . مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۷۳.

[۲۰] . کلینی، کافی، ۱۳۸۸ق، ج۱ص۷۲؛ مسعودی، إثبات الوصیه، مکتبه رضویه، ص۱۵۳.

[۲۱] . کلینی، محمد بن یعقوب، ج۱، ص۴۷۲.

[۲۲] . شهیدی، سیدجعفر، زندگانی امام صادق، تهران: دفتر فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۷، ص۵.

[۲۳] . کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۴۷۲.

منابع

1. ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
2. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، تبریز، مکتبه بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.
3. امینی گلستانی، محمد، مادران چهارده معصوم علیهم السلام هیچکدام هنگام ازدواج بیوه نبودند، قم، ناشر مؤلف، بی‌تا.
4. برقی، ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد، رجال برقی، نسخه خطی، شمار ۱۸/۶۹۵۵، کتابخانه مرکزی ۴۹ دانشگاه تهران، و انتشارات دانشگاه تهران، شماره۸۵۷، همراه رجال ابن داوود، ۱۳۴۲ش.
5. ذهبی، محمد بن احمد بن عثمان، سیراعلام النبلاء، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۵ق.
6. شهیدی، سیدجعفر، زندگانی امام صادق جعفر بن محمد(ع)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۴ش.
7. قمی، شیخ عباس، ان‍وار ال‍ب‍ه‍ی‍ه‌ ف‍ی‌ ت‍واری‍خ‌ ال‍ح‍ج‍ج‌ الال‍ه‍ی‍ه‌، مترجم محمد محمدی اشتهاردی، قم، ناصر، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.
8. کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی(اختیار معرفه الرجال)، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
9. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، مصصح علی اکبر الغفاری، صححه و قابله الشیخ نجم الدین العاملی، طهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.