کشف الغمه فی معرفه الائمه

کَشْفُ الغُمَّه فی مَعْرِفَهِ الأئمّه(ع)، کتابی در شرح حال، فضائل و معجزات چهارده معصوم(ع) نوشته بهاءالدین علی بن عیسی اربلی (درگذشته ۶۹۲ق) از عالمان دینی شیعه. نویسنده، کتاب را با انگیزه روشن کردن حقانیت آنان بر دشمنان اهل بیت و مقابله با غلوکنندگان ائمه (ع) نگاشته و در تألیف خود، استفاده از منابع اهل سنت را بر منابع شیعی مقدم داشته است.
ابوالحسن علی بن عیسی هَکّاری(د ۶۹۲ق)، مشهور به بهاءالدین اِرْبِلی محدّث و مورّخ شیعی قرن هفتم. بهاءالدین اِرْبِلی در اِرْبِل زاده شد و همانجا پرورش یافت.[۱] پدرش فخرالدین عیسی، معروف به ابن جِجْنی حاکم اربل و نواحی آن بود.

موضوع و محتوا

این کتاب درباره زندگانی پیامبر(ص)، فاطمه زهرا(س) و ائمه اثنی عشر(ع) و مناقب و معجزات آنان نوشته شده است. مصنف همچنین اشارهای هم به حضرت خدیجه(س) دارد.
این کتاب دو جزء دارد: جزءِ اول دربرگیرنده زندگانی پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع)است و تاریخ اتمام آن شعبان ۶۷۸ است[۲] و جزءِ دوم دربرگیرنده زندگانی حضرت فاطمه، حضرت خدیجه و امامان علیهم السلام است و تاریخ اتمام آن رمضان ۶۸۷ ذکر شده است.[۳] وی در مقدمه کتاب[۴] صراحتاً تشیع خود را اعلام داشته و اهل بیت علیهم السلام را ثانی ثقلین دانسته، دوستی و دشمنی با آنان را دوستی و دشمنی با خدا عنوان کرده است. او چند مناظره با دانشمندان اهل سنت داشته[۵] و تعبیراتی همچون اصحابنا الشیعه[۶] و انّا معاشر الشیعه[۷] دارد.اربلی در پایان هر باب کتاب کشف الغمه قصیده‌ای نیز در مدح یا مرثیه اهل بیت علیهم السلام سروده است. این کتاب از منابع وسائل الشیعه و بحارالانوار بهره برده است.[۸]
تاریخ نگارش
این کتاب دارای دو جزء است که نگارش جزء اول در تاریخ ۶۷۸ق و جزء دوم ۶۸۲ق به اتمام رسیده است.[۹] برخی منابع که کشف الغمه به آنها استناد کرده، امروزه در دسترس نیستند و تنها در این کتاب به آرای آنها اشاره شده است.

انگیزه نگارش

مؤلف در مقدمه کتاب می‌نویسد:
مدت‌ها تصمیم برآن بوده تا مجموعه‌ای از اخبار و اوصاف اهل بیت(ع) را جمع آوری کنم… از آن جا که اهل سنت به تاریخ ائمه و فضائل آنان نپرداخته و برخی از عالمان سنی حتی نام ائمه را نمی‌دانند تصمیم بر آن گرفتم به تاریخ و شخصیت آنان پرداخته تا حقانیت آن بزرگواران بر مبغضان و دشمنان اهل بیت روشن گردد و غلو کنندگان ائمه نیز دست از این عمل بردارند.
او در ادامه درباره هدف تألیف کتاب می‌نویسد:
بسیاری از مردم زیارت قبر موسی بن جعفر(ع) را تمسخر می‌کنند در حالی که بسیاری از همین مردم قبور فقرا و صوفیان را زیارت می‌نمایند.[۱۰]

روش نگارش

تصویر ترجمه کشف الغمه اثر علی بن حسین زواره‌ای
اربلی در تدوین کتاب از آثار و منابع گذشتگان بهره گرفته و عمده مطالب خویش را از آنان نقل می‌کند. او تنها توضیحات و نقدهای خویش را در ذیل برخی روایات آورده است و در پایان زندگانی هر یک از ائمه قصیده‌ای در مدح و ستایش آنان سروده است. از ویژگیهای این اثر آن است که مولف کوشیده است در نقل روایات مربوط به مقامات و مناقب امامان(ع)روایات اهل سنت را بر روایات شیعه مقدم بدارد و بدین سان قبول مطالب کتاب را برای مخالفان آسان گرداند.

مؤلف از نگرش‌های کلامی خویش بهره گرفته و در تاریخ امامان شیعه به ادله اثبات امامت، معجزات و کرامات آنان پرداخته است.[۱۱]
نویسنده در سنجش و ارزیابی عقاید مخالفان، کوشیده است به گونه علمی و با تکیه بر اخبار تاریخی داوری کند.
نویسنده در این کتاب گاه آرایی متفاوت با آرای رسمی دیگر عالمان شیعه ابراز کرده از جمله او شهادت امام رضا(ع) را به دست مأمون نمی‌داند.[۱۲]

ترجمه و تعلیقه

کشف الغمّه چندین بار تلخیص و ترجمه شده است[۱۳] همچنین بعضی از بخش‌های آن جداگانه با عنوان‌های حیاه الامامین زین العابدین و محمدالباقر و حیاه الامام جعفرالصّادق چاپ شده است.[۱۴] برخی از ترجمه‌های این کتاب عبارتند از:
«محراب القلوب» از علی بن فیض إربلی.
ترجمه‌ای از حسن بن حسین بیهقی.
ترجمه‌ای به نام «مناقب» نوشته علی بن حسن زواره‌ای از مفسران و مترجمان قرن ۱۰ ق.
ترجمه‌ای از نعمت الله بن قریش رضوی مشهدی.
«سِیرُ الائمه» یا «اکسیر التواریخ» از میرزا محمد بن محمد رفیع شیرازی ملک الکتاب.
ترجمه‌ای از ملا عبداللطیف آذربایجانی ملا باشی.[۱۵]
همچنین کفعمی، صاحب مصباح نیز، بر این کتاب تعلیقاتی دارد.

چاپ

کشف الغمه به سال ۱۴۲۱ق در قم توسط انتشارات رضی چاپ و منتشر شده است.

 پی نوشت:

1. فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۶۶۱.
2. اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۷۰
3. اربلی، کشف الغمه، ج۳، ص۳۴۳
4. اربلی، کشف الغمه، ج۱، ص۳
5. اربلی، کشف الغمه، ج۱، ص۸۵، ۳۴۰
6. اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۸۶
7. اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۵۲
8. بهاءالدین اربلی، ترجمه فارسی، ج۱، مقدمه شعرانی، ص۱۶
9. الذریعه، ج۱۸، ص۴۷، ۴۸.
10. اربلی، کشف الغمه، ج۱، ص۴، ۵.
11. کشف الغمه، رسول جعفریان. مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید.
12. کتابخانه دیجیتال نور.
13. نک: افندی اصفهانی، ج۱، ص۱۷۷، ج۵، ص۳۴۳؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۱۳۹، ۴۲۵
14. اربلی، رساله الطیف، ص۲۲؛ قس زرکلی، ج۴، ص۳۱۹ که اولی را اثری مستقل دانسته است
15. تهرانی، الذریعه، ج۴، ص۱۳۰. ج۱۲، ص۲۷۶. ج۲۰، ص۱۴۷.  

  منابع

1. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، بیروت،‌ دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.
2. اربلی، علی بن عیسی بهاءالدین، رساله الطیف، چاپ عبدالله جبوری، بغداد ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
3. تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت،‌ دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
4. کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
5. در شناخت امامت (معرفی کتاب «کشف الغمه فی معرفه الائمه)، خردنامه همشهری خرداد ۱۳۸۷ شماره ۲۶.
6. فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت ۱۹۸۹.

      منبع: ویکی شیعه.