صدقه و زکات تربیتی

روایات صدقه و زکات:

۱. عن عبدالله بن سنان: قال ابوعبدالله (علیه السلام) ان صدقه الخف (۱) و الظلف تدفع الی المتجملین فاما صدقه الذهب و الفضه و ماکیل وبالقفیز مما اخر جت الارض فالی الفقراء المدقعین قال ابن سنان: قلت: کیف صار هذا هکذا؟ قال: لان هولاء یستحیون من الناس فیدفع الیهم اجمل الامرین عند الناس و کل صدقه. (علل الشرائع، ج ۲ / ۵۹ بحارالانوار ج ۹۳ / ۶۵)

ترجمه و توضیح:

عبدالله پسر سنان گفت: امام صادق (علیه السلام) فرمود زکات سم داران همچون گاو، گوسفند و شتر به کسانی داده شود که به ظاهر دارای زندگی آبرومندانه ای هستند ولی استحقاق گرفتن زکات را دارند.

قرآن وصف آنان را در این جمله چه زیبا بیان می نماید که: یحسبهم الجاهل اغنیاء من التعفف تعرفهم بسماهم لایسئلون الناس الحافاً(۲) صدقات مخصوص فقیرانی است که بیچاه اند و توانایی آنکه کاری پیش گیرند ندارند وضع ظاهرشان از دشت عفاف به گونه ای است که هر کس از حال آنها آگاه نباشد می پندارد، توانمند و بی نیازند. اما زکات طلا و نقره و آنچه با پیمانه سنجیده می شود مانند گندم و جو که از زمین عمل می آید، به فقراء پریشان حال داده شود.

را روی حدیث، حضور امام (علیه السلام) عرض کرد: علت این اختصاص چیست؟ فرمود برای اینکه آنان (متجملین) به آبروداری در میان مردم زندگی کرده اند، گاو، گوسفند و شتر با وضعیت ظاهر آنان بیشتر مناسب است اگر چه در اصناف نه گانه زکات همگی یکسانند (و کل صدقه) ولی دادن زکات گاو و گوسفند و شتر به این قشر جامعه زیباتر است.

در این روایت، واژه صدقه سه مرتبه به کار برده شده و در هر سه مورد، امام (علیه السلام) از آن زکات واجب اراده فرموده است. بنابراین امام (علیه السلام) از صدقه، زکات واجب قصد نموده است. مجلسی (قدس سره) در کتاب بحارالانوار این روایت را از امام صادق (علیه السلام) با کمی تفاوت نقل کرده و صدقه را به کار برده است.

۲- عن الصادق صوات الله علیه: انه قال فی قول الله عزوجل: و العاملین علیها قال هم السعاه علیها یعطیم الامام من الصدقه بقدر مایراه لیس فی ذلک توقیت علیه. (بحارالانوار، ج ۹۳ / ۷۰)

امام صادق (علیه السلام) در بیان قول خداوند عزوجل و العاملین علیها فرموده است: عاملین زکات، کارگزاران و تلاش گرانی هستند که زکات را جمع آوری می کنند (و تحویل امام المسلمین می دهند) امام هر اندازه مصلحت ببیند از صدقه (زکات) به آنان (بابت زحماتشان و حق السعی) می دهد یعطیهم الامام من الصدقه بقدر مایراه در اعطاء زکات وقت تعیین نشده.

از صدقات، زکات واجب اراده شده:

توضیح:

اولاً امام (علیه السلام) آیه و العاملین علیها را چنین تفسیر کردند که عاملین کسانی اند که در جمع آوری زکات کوشش می کنند.

و ثانیاً فرمودند: امام از صدقه هر قدر مصلحت ببیند به کوشش کنندگان عطا می کند.

مراد از صدقه در اینجا زکات واجب می باشد زیرا:

آنچه عاملین از مردم می گیرند و جمع آوری می نمایند زکات واجب است، زکات مستحبی نیازی به مأمور وصول ندارد، مالک صدقه مستحبی مخیر است در اداء و عدم اداء در دادن صدقه و ندادن آن.

به این ترتیب روایت در مقام بیان زکات واجب است و از همان زکات جمع آوری شده که بیت المال را تشکیل می دهد امام المسلمین هر قدر صلاح بداند به کارگزاران زکات (عاملین) می دهد و وقت معینی در این اعطاء برای امام معین نشده است.

همچنین مرجع ضمیر علیها در والعاملین علیها انما الصدقات الفقراء در صدر آیه است، قطعاً به استناد قول مفسرین مشهور امامیه و غیر امالمیه زکات واجب می باشد. پس ضمیر علیها به زکات واجب برمی گردد، عاملین هم گماشته شده اند، برای وصول آن بنابراین مقصود از جمله والعاملین علیها این است که امام در رابطه با جمع آوری زکات به زحمت کشان (عاملین) پس از پایان انجام وظیفه، مقداری از مال زکات واجب (صدقات) را به عنوان حق الزحه پرداخت می کند.

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: خداوند استفاده تمام مردم را از زکات ممنوع کرده و از شمول صدقات خارج نموده، مگر هشت طائفه ای که (در قرآن) ذکر شده است. آنگاه فرمایش امام صادق (علیه السلام) را در تفسیر اصناف هشتگانه صدقات درباره آیه انما الصدقات اللفقراء و المساکین و العاملین علیها… الایه(۳) در صدر آیه است، قطعاً، به استناد قول مفسرین مشهور امامیه و غیر امامیه زکات واجب می باشد. پس ضمیر علیها به زکات واجب بر می گردد، عاملین هم گماشته شده اند، برای وصول آن بنابراین مقصود از جمله والعاملین علیها این است که امام در رابطه با جمع آوری زکات به زحمت کشان (عاملین) پس از پایان انجام وظیفه، مقداری از مال زکات واجب (صدقات) را به عنوان حق الزحمه پرداخت می کند.

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: خداوند استفاده تمام مردم را از زکات ممنوع کرده و از شمول صدقات خارج ننموده، مگر هشت طائفه ای که (درقرآن) ذکر شده است. آنگاه فرمایش امام صادق (علیه السلام) را در تفسیر اصناف هشتگانه صدقات درباره آیه انما الصدقات الفقراء و المساکین و العاملین علیها… الایه (۴) مفصلاً توضیح داده است که به خاطر اختصار به بخش پایانی حدیث اکتفا می کنیم.

در بیان و الؤلفه قلوبهم فرموده است، آنهائی هستند که اعتقاد به یگانگی خداوند دارند ولی معرفت رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) که فرستاده خواست و برای تعلیم و پرورش روحی مردم آمده – در دل آنان وارد نشده است؟ برای رسیدن به همین هدف مقدس، پیامبر معظم اسلام (صلی الله علیه وآله) با آنها مهربانی می کرد و آنان را با فرهنگ اسلام آشنا می ساخت تا به حق، معرفت پیدا کنند. خداوند متعال برای تألیف قلوب اینان، نصیبی از صدقات را معین کرده فجعل الله لهم نصیباً فی الصدقات لکی یعرفوا و یرغبوا (۵) این بخش از زکات را خدا برای اینها قرار داد تا به اسلام گرایش پیدا کرده و شناخت و معرفت حاصل نمایند.

امام صادق (علیه السلام) در این روایت از صدقات، قطعاً زکات واجب را اراده فرموده به قرینه آیه زکات انما الصدقات الفقراء و تبیین معانی اصناف هشتگانه که ویژه گیرندگان زکات واجب است.

امام باقر (علیه السلام) می فرماید: خبر رسید به من که پیغمبر خدا (صلی الله علیه وآله) ده ها شتر از محل صدقات به چندین نفر از بزرگان و اشراف عرب به خاطر تألیف قلوب و نرم دلی آنان به اسلام عطا کرد، به یکی از آنها تا صد شتر مرحمت فرمود بلغنی ان رسول الله (صلی الله علیه وآله) کان یعطی الرجل منهم مائه منن الابل. (۶)

اعطی رسول الله الؤلفه قلوبهم و کانوا اشرافاً من اشراف الناس یتالفهم و یتالف بهم قومهم فاعطی ابا سفیان وابنه معاویه و حکیم ابن خرام و نصیر بن الحارث و الحارث بن هشام و سهیل بن عمرو و حویطب بن عبدالعزی و العلاء بن الجاریه و عینیه بن حصن و الاقوع بن حابس و مالک بن عوف و صفوان ابن امیه مائه بعیر.(۷)

ابن هشام در کتاب معروف به سیره ابن هشام، و جلال الدین سیوطی در تفسیر در المنثور (۸) نقل کرده اند که: پیغمبر خدا (صلی الله علیه وآله) صد شتر و کمتر از صد شتر به عنوان زکات، به افرادی مانند ابوسفیان و پسرش معاویه داده است. این عمل رسول خدا نشانه عدم عروفت و عدم اعتقاد ابوسفیان و معاویه و همفکرانش به رسالت پیغمبر خدا (صلی الله علیه وآله) می باشد که آن حضرت دادن زکات را به جهت تألیف قلوب و ترغیب آنها به اسلام ناب، تجویز فرموده در روایت امام صادق (علیه السلام) آمده است (والغارمین) غارمین کسانیند که در راه اطاعت خدا بدون اسراف کاری، بدهکار و مقروض گردیده اند، بر امام المسلمین واجب است، دیوان آنها را از مال صدقات بپردازد فیجب علی اامام ان یقضی ذالک عنهم و یفکهم من مال الصدقات از این روایات استفاده شد که پیامبر خدا و ائمه طاهرین از زکات واجب به صدقات تعبیر فرموده اند.

۳- عن علی (علیه السلام) انه استعمل مخنف بن سلیم علی صدقات بکربن وائل و کتب له عهداً کان فیه، فمن کان من اهل طاعتنا من اهل الجزیره و فیما بین الکوفه و ارض شام فادعی انه ادی صدقته الی عمال الشام و هو فی حوزتنا ممنوع قد حمته خیلنا و رجالنا فلاحیبوز له ذلک وان کان الحق مازعم.(بحارالانوار ج ۹۳ ص۷۰)

امیرالمؤمنین (علیه السلام) مخنف بن سلیم را برای گرفتن زکات قبیله بکر بن وائل. مأمور ساخت و حکمی به این مضمون برای او مرقوم داشت، هر کسی از اهل جزیره و بین کوفه و سرزمین شام پیرو ما باشد، پس اگر ادعا کند زکاتم را به کارگزاران شام داده ام چون در حوزه استحفاظی و امنیتی ما بوده قابل قبول نیست و این کار ممنوع است ولو به گمان خود حق بداند زیرا جایز نیست نزول و ورودش در شهر و بالاد ما باشد و زکات مالش را به دشمن ما بپردازد. فانه لیس له ان ینزل بلادنا و یودی صدقه ماله الی عودنا با قرینه روشنی که در روایت است می توان به خوبی فهمید که رماد از صدقه یؤدی صدقه ماله زکات واجب است نه مستحب.

توضیح:

احب العباد الی الله تعالی المتأسی بنیه (صلی الله علیه وآله) و المقتص اثره (۹)

امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرموده: محبوب ترین بندگان، نزد خدا آنانند که به پیامبر خود اقتدا کنند.

سعادت مسلمین بدر این است که در همه امور دنیوی اعم از مادی و معنوی پیروی از رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) و پیشوایان راستین آن حضرت بنمایند.

در حدیث دیگر فرموده: علی الامام ان یعلم اهل ولایته حدود الاسلام و ایمان(۱۰)

بر امام (المسلمین) است حدود و موازین اسلامی را به اهل مملکت و حوزه رهبری خود تعلیم نماید یعنی شرایط و آداب دینی، راه و رسم زندگی و دستورات اعتقادی، اخلاقی و اقصادی آنها را که در اسلام ناب محمدی آمد است برای مسلمین روشن کند.

ممکن است در بیان احکام گاهی ملاحظه و رو در بایستی پیش بیاید خصوصاً اگر مسئله مادی باشد، مانند مورد یکه برای حضرت امیر سلام الله علیه پیش آمد، اهل جزیره (محلی است بین کوفه و شام) به حضرت گفتند ما زکات اموالمان را به کارگزاران معاویه پرداختیم حضرت با صراحت تمامم، عمل آنها را ممنوع اعلام کرد و پرداخت زکاتشان را بغیر عامل خود قبول نفرمود، بدین وسیله آنها را تعلیم داد و حدود وظائف شان را بیان فرمود.

۴- عن الصادق (علیه السلام) قال: سئل عن مکاتب عجز عن مکاتبته و قد ادی بعضها قال: یؤدی من مال الصدقه، ان الله یقول فی کتابه و فی الرقاب. (تفسیرعیاشی، ج ۲/۹۲ بحارالانوار، ج ۹۳/۵۹٫)

از امام صادق (علیه السلام) از عبد مکاتب (۱۱) پرسیدند قسمتی از مال الکتابه را پرداخته و از پرداختن بقیه آن عاجز است؟

حضرت فرمود: از مال زکات ادا شود یودی من مال الصدقه به خاطر اینکه خداوند متعال در قرآن می فرماید: و فی الرقاب یعنی سهمی از مال زکات برای آزاد کردن بردگان است.

توضیح:

گروهی از مؤمنین کفاره قتل خطائی و کشتن صید در حرم (مکه) به گردن آنها آمده و تمکن ادای آن را ندارند بر امام المسلمین است که آنان را از محل صدقات (زکات) بپردازد. (۱۲)

عن الصادق (علیه السلام) و قد سأله اسماعیل بن الفضل الهاشمی عن الصدقه التی حرمت علی بنی هاشم ماهی؟ قال: الزکاه قلت: فتحل صدقه بعضهم علی بعضی؟ قال نعم. (کافی، ج ۴/۵۹ – التهذیب، ج ۴/۵۸٫ تذکره الفقهاء ۵، ص ۲۶۹٫)

اسماعیل بن فضل هاشمی از امام صادق (علیه السلام) پرسید صدقه ای که بر بنی هاشم حرام است چه صدقه ای است؟ حضرت فرمود زکات است. عرض کردم صدقه بعضی از ایشان بر بعضی دیگر حلال است؟

فرمود بلی حضرت در پاسخ به سؤال صدقه ای که بر بنی هاشم حرام است، فرمود زکات است ما ین همان زکات واجب است که فقهای اسلام در کتاب های فقهی، آن را مطرح نموده و پیرامون آن بحث های فراوانی داشته اند و از زکات به صدقه مفروضه تعبیر کرده اند. این مطلب در متن روایات اسلامی و فتاوای فقهای بزرگوار که مستنبط از روایات است به خوبی دیده می شود.

علامه حلی رحمه الله علیه در تذکره الفقهاء فرمود: الصدقه الفروضه محرمه علی النبی (صلی الله علیه وآله) اجماعاً یعنی زکات واجب بر پیغمبر (صلی الله علیه وآله) حرام است و این مسأله اجماعی است و نیز فرموده: صدقه مستحبی هم نزد من برای سادات حرام است بخاطر بزرگی مقام و شرافتمندی آنان که قبول آن لایق به حال ایشان نیست و اما المندوبه فالاقوی عندی: التحریم ایضاً

سلمان فارسی خدمت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) رسید چیزی را تقدیم کرد حضرت پرسید ما هذا؟ این چیست؟ عرض کرد صدقه است. حضرت آن را رد کرد و قبول نفرمود. فردا چیزی را آورد عرض کرد یا رسول الله این هدیه است، حضرت آن را پذیرفت. (۱۳)

در روایتی، راوی از امام صادق (علیه السلام) پرسید از صدقه ای که بر بنی هاشم حرام است چه صدقه ای است؟ حضرت فرمود زکات واجب است فقال هی الزکاه المفروضه(۱۴)

از مجموع آیات و روایاتی که بیان شد روشن گردید که استعمال صدقه واجب در اصطلاح قرآن، حدیث و فقهاء در زکات واجب استعمالی است مشهور و متداول که جای تردید نیست.

و از طرف دیگر این را هم باید اعتراف کنیم که صدقه مستحبی و مفهوم آن در بین مردم با ایمان آنچنان عمومیت دارد که به محض شنیدن لفظ صدقه جز صدقه مستحبی در ذهن آنان خطور نمی کند.

بنابراین با در نظر گرفتن مفهوم صدقه به معنای عام آن شامل صدقه واجب و مستحب می شود و با توجه به گستردگی و وسعت آن در میان اهل حدیث و فقهاء رضوان الله علیهم، فوائد مهم فرهنگی و اقتصادی صدقه بر احدی پوشیده نیست.

تقسیمات صدقه در اسلام:

استعمال صدقه در کتب لغب شناسان و اخبار اهل بیت طاهرین در مجموع شاهد این مطلب است که صدقه مشتمل بر تقسیماتی به به شرح زیر است:

۱- صدقه واجب: همچون زکات مال و آنچه به نذر و کفاره بر انسان واجب می شود.

۲- صدقه مستحب: مال و هر آنچه به قصد رضا و خشنودی خداوند بدون توقع و پاداش به نیازمندان داده شود.

۳- صدقه مستحبه به صدقه جاریه و غیر جاریه تقسیم می شود.

۴- صدقه غیر جاریه نیز مشتمل به صدقه پنهان و آشکار می باشد.

صدقه جاوید:

هر یک از صدقات دارای فوائد و آثار مخصوصی است که به طور اختصار به آن می پردازیم.

۱- صدقه و اجب، همان زکات معروف و یا هر آنچه به نذر و کفاره بر انسان واجب شود می باشد و دارای آثار مهم اجتماعی و فردی است که در بحث های گذشته به آن اشاره شد.

۲- صدقه مستحبه و آن دارای دو بخش:

الف: صدقه جاوید

ب – صدقه غیر جاوید و غیر جاریه هم دو قسم است صدقه پنهان و صدقه غیر پنهان

صدقه جاریه:

صدقه جاریه: هر عمل خیری است که استمرار داشته و نفعش همیشه برای مردم در جریان، و ثواب آن بر عامل و باین آن باشد مانند موقوفات و مؤسسات عالم المنفعه و وقفی که در آمد کلان داشته باشد و به وسیله آن می توان ده ها گرسنه و برهنه سیر و پوشیده شوند و بی خانه ها خانه دار گردند یا درمانگاهی که بیماران تهی دست در آن مجانی درمان شوند و یا قناتی که اهالی یک محل به طور مستمر از آب آن استفاده کنند. اینگونه کارها در اسلام صدقه جاریه نامیده می شود. فرزند صالح و تألیف کتاب های دینی و فرهنگی که موجب تقویت روح و ایمان و تهذیب اخلاق جامعه گردد، در ردیف صدقه جاریه قلمداد می شود. چنانکه در حدیث زیر آمده است:

قال رسول الله (صلی الله علیه وآله) ان مات ابن آدم انقطع عمله الا من ثلاث، ولد صالح یدعوا له و علم ینتفع و صدقه جاریه(۱۵)

رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمودن: هنگامی که انسان مرد (پرونده) عملش بسته می شود، مگر از سه چیز: اول فرزند نیکو کار که سبب آمرزش پدر و مادر می شود. دوم (کتاب اخلاقی) و عملی که از او بماند و مورد استفاده مردم قرار بگیرد و سوم صدقه جاریه که مردم از آن بهره مند گردند، مانند احداث مساجد، بیمارستان، درمانگاه، مدرسه علمیه و دانشگاه که دانشجویان در آنجا مدارج عالی علمی و فرهنگی را طی می کنند و حفر چاه و قنات و ایجاد فضای سبز و پرورش درخت های ثمربخش.

اسلام برای احداث و ایجاد اینگونه امور تأکید فراوان و ثواب های زیادی معین کرده است. قال رسول الله (صلی الله علیه وآله) خمسه فی قبور هم و ثوابهم یحبری الی دیوانهم: من غرس نحلاً و من حفر بئراً و من بنی الله مسجداً و من کتاب مصحفاً و من خلف ابناً (۱۶)

رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرموده: پنج گروهند بعد از مردن ثواب های آنان در قبرشان همواره جریان پیدا می کند و ثبت می شود و دفتر عملشان هرگز بسته نمی گردد.

۱- درختی به عمل آورد و به ثمر رساند.

۲- چاهی حفر کند. (که از آب آن مردم استفاده کنند)

۳- مسجدی برای خدا بنا کند. (که مردم از آن بهره معنوی ببرند و احکام دینی بیاموزند.)

۴- کسی که قرآن بنویسد. (و یا هر کتاب مذهبی را در دسترس مردم قرار دهد)

۵- فرزندی (شایسته) که جانشین او گردد، (فرزند صالح از سعادت انسان است) این امور ماندگار از صدقات جاریه به شمار می آید.

حضرت علی بن الحسین (علیه السلام) امام چهارم شیعیان از خداوند متعال تمنا می کند. الها در مسیر زندگیم و ادامه حیاتم وسائل و اسباب را به گوه ای برایم مهیا فرما که کارهای نیک به طور مستمر به دست من، برای مردم انجام پذیرد و اجر للناس علی یدی الخیر و لا تمحقه بالمن (۱۷)

می فرماید: پروردگا را مقرر فرما که دست های من در کار خیر و صلاح مسلمان ها به کار افتد و آن را با منت گذاری و دل آزاری محو و باطل مگردان.

از افزایش امام معصوم فهمیده می شود، هر چیز خوبی دچار آفت می گردد کار نیک و عبادت خدا هم آفت و ضدی دارد. شیطان، آفت ها، ریاها، نفاق ها و منت گذاری ها را آنقدر در انسان وسوسه می کند تا با ابزار فریبنده اش او را از راه بدر کند.

در قرآن کریم می خوانیم شیطان مهم ترین دشمن آشکار شماست. انه الکم عدو مبین (۱۸) به راستی شیطان دشمن کینه توز و آشکار شما می باشد از اینجاست که امام سجاد (علیه السلام) از خداوند می خواهد کارهای نیکش بامت به خلق که یکی از راه های شیطان است، باطل نگردد، در عین حال امام نمی خواهد منزوی باشد بلکه پیوسته در حال نیایش و دعا از پروردگار عالم تقاضا می کند دست اندر کار امور خیر مسلمانان خصوصاً حاجتمندان باشد و در مسیر زندگی، توفیق انجام صدقات جاریه را به دست آورد.

همچنین امام در این حدیث می فرمایند: که بارالها مبادا کارهای خیرم را با منت گذاری محو و نابود گردانی. چرا که بسیاری از کارهای خیری که به وسیله مردم نیکوکار انجام می گیرد و بسیار ارزشمند بوده و جامعه از آن بهره می برد از آفت ریا، خودنمایی و منت بر جامعه در امان نیست، آری هر کار خیر و نیکی از آفت و سوسه شیطان مصونیت ندارد منگر خدا کمک کند. شیطان سوگند خورده که از هر راهی شده، بندگان خدا را از عبادت و کار خوب مانع شده اغواء و گمراه کند، مگر بندگان مخلص خدا را قال فبعزتک لاغوینهم اجمعین شیطان گفت به عزتت قسم همه آنها را گمراه می کنم مگر بندگان خالص تو را از بین آنها الا عبادک مهم المخصین.(سوره ص ۸۳-۸۲)

این آیه پرده از دشمنی شیطان بر می دارد و از وجود چنین دشمن بزرگی خبر می دهد که برای اغوای انسان ها سوگند یاد کرده تا همگان را گمراه کند و در دام اغوای خود بیفکند.

در هر حال شیطان نهایت پافشاری را در راه جهنمی کردن انسان ها دارد و در این کار تصمیم و اراده اش را عملی می سازد و بیشتر مردم را در دام غرور و فریب خود گرفتار می نماید.

صدقه پنهان و آشکار:

امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود است. صدقه پنهان گناهان را می پوشاند، صدقه آشکار مردن بد و زشت را دور می کند، صدقه غیر جاریه: انفاق مال یا هر کار خیر است که در روز یا در هفته یا ماهی چند بار در راه خدا انجام می دهیم.

صدقه نهان و آشکار فضیلت و ثواب فراوان دارد، مخصوصاً صدقه مخفی که پوشاننده گناه و موجب آمرزش سیئات است. علی (علیه السلام) می فرماید: صدقه السر فانها تکفر الخطیئه (۱۹) صدقه پنهان گناه را می پوشاند از آنجا که صدقه غیر جاریه عملی است گذرا و اصولاً مانند صدقه جاریه جریان دائمی ندارد.

و مستلزم سرمایه گذاری زیادی نمی باشد، اکثریت مردم می توانند از آن بهره مند شوند. قال رسول الله (صلی الله علیه وآله) تصدقوا و لو بتمره فانها تسد من الجائع و تطفی الخئیه کما یطفی الماء النار (۲۰)

رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرموده صدقه دهید اگر چه یک خرما باشد، که همان از گرسنگی جلوگیری می کند و شعله گناه را خاموش می سازد، همچنانکه آب آتش را خاموش می نماید.

پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله) می فرماید: اتقوا النار ولو بشق تمره فان لم تجدوا فبکمه طیبه(۲۱) از آتش (دوزخ) خود را نگهدارید اگر چه به پاره خرمایی باشد و اگر آن را نیافتید، سخن پاکیزه جایگزین آن کنید، اینگونه صدقات در دست رس همگان می باشد.

صدقه شب خشم الهی را فرو می نشاند:

به روایت معلی بن خنیس حضرت صادق (علیه السلام) در یک شب بارانی از منزل به سوی سایبان (ظله بنی ساعده) حرکت کرد. معلی می گوید من در خدمت آن حضرت بودم ناگاه بسته ای که هرماه حضرت بود افتاد و محتویات آن به زمین ریخت ایشان، فرمود: آن را بردار، برداشتم و تسلمی آن بزرگوار نموده، حضرت به من فرمود معلی خوب دقت کن هر چه روی زمین است جمع آوری کن متوجه شدم آنچه روی زمین ریخته شده بود گرده های نان بود، تمامی آنها را که یک انبان می شد جمع کردم در اختیار امام گذاردم، تقاضا کردم که اجازه بدهید من آن را حمل کنم، فرمود: نه، من اولی به این امر از تو می باشم ولی با من بیا معطی گفت آمدیم به ظله بنی ساعده، جماعتی آنجا خواب بودند، حضرت نان ها را بالای سر هر یک از آنها بعضی را یک گرده، بعضی را دو گرده گذاشت، پس از آن برگشتیم عرض کردم فدایت گردم، این جماعت را که به آنها کمک کردید اهل معرفت هستند؟ فرمود: اگر اهل معرفت و حق بودند، در همه چیز به آنها کمک می کردیم حتی نمک.

خداوند هیچ چیز را نیافرید جز آنکه برای آن چیز، خزینه دار معین کرده که به وسیله او آن چیز در خزینه نگهداری می شود، مگر صدقه که ذات اقدس الهی آن را اخذ می کند یا خذالصدقات حضرت صادق (علیه السلام) می فرمود: پدرم هرگاه صدقه می داد، نخست آن را در دست سائل می گذاشت بعد آن را بر می داشت می بوسید و می بویید و دوباره به سائل می داد، چرا که صدقه قبل از آنکه به دست مستمند برسد به سدت خدا می رسد. حضرت فرمود: دوست دارم، از چیزی که اول خداوند آن را اخذ می کند توشه ای برگیرم.

به حقیقت، صدقه شب خشم پروردگار را خاموش می کند و گناه بزرگ را محو و حساب را آسان می نماید. صدقه روز، مال را به ثمر می رساند و عمر را زیاد می کند، ان صدقه اللیل تطفی ءغضب الرب و تمحو الذنب العظیم، و تهون الحساب و صدقه النهار تثمر المال و تزید فی العمر (۲۲) علی (علیه السلام) درمان فقر اجتماعی را صدقه می داند و یان داروی شفابخش را برای هر دو جهان مؤثر می شمرد، صدقه دارویی است سودمند و آرام بخش جان ها والصدقه دواء منجع صدقه به اندازه ای از نظر پیغمبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه وآله) مهم است که می فرماید:

المؤمن یوم القیمه فی ظل صدقته. (۲۳) مؤمن در روز قیامت در ساه صدقاتش قرار می گیرد. یکی از دانشمندان غربی (ویل دورانت) که در میان تمدن شناسان ارزش بالایی دارد، در کتاب تاریخ تمدن می گوید: در تاریخ بشریت مصلحی را نمی یابیم که به قدر محمد (صلی الله علیه وآله) به نفع فقراء بر اغنیاء مالیات وضع کرده باشد.

رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) از زکات به پل تعبیر فرموده، پیروزی اسلام را پلی بین فقیر و غنی دانسته، که هر گاه این ارتباط برقرار شد (قنطره) اسلام محکم می گردد. استحکام پل اسلام آنگاه محقق می شود که دو قشر جامعه (فقیر و غنی) دست یکدیگر را با مودت بفشارند و با اتحاد و یگانگی مشکلات اجتماعی را از میان بردارند.

علی (علیه السلام): سیاست حفظ ایمان را با صدقه و محفوظ ماندن اموال را به زکات دانسته و فرموده سو سوا ایمانکم بالصدقه با الصدقه وحصنوا اموالکم بالزکاه (۲۴) در حقیقت حضرت از پیروانش خواسته از این دو دستور غفلت نکنند و آن را به کار بندند.

وسعت مفهوم صدقه:

معمولاً مستمندان از ثواب صدقه مالی محرومند. توانایی مالی ندارند که صدقه بدهند و از فیض و فضیلت آن بهره مند گردند این در حالی است که از پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه وآله) روایت شده است که آن حضرت فرمود بر هر مسلمی است که هر روز صدقه بدهد، از آن بزگوار پرسیده شد، چه کسی توانایی این کار را دارد؟

حضرت فرمود: برداشتن مانعی (سنگی) از سر راه مسلمان ها که موجب اذیت آنهاست صدقه است، نشان دادن راه را به گم شده صدقه است، عیادت بیمار صدقه است، امر به معروف و نهی از منکر صدقه است، پاسخ دادن به سلام صدقه است. (۲۵)

به این ترتیب هر کسی می تواند هر روز به یکی از این کارها که در روایت بیان شد موفق شود گو این که فقر مالی هم داشته باشد ابن فهد (۲۶) یکی از فقهاء و محدثین معروف شیعه در کتاب عده صدقات عمومی را به پنج بخش تقسیم کرده است.

اول: صدقه مالی است که در اسلام جایگاه ویژه ای دارد و آثار دنیوی و اخروی آن در روایات اهل بیت مشهود و معروف است.

دوم: صدقه جاه و مقام: شفاعت و میانجیگری است برای خاموش کردن آتش جنگ و نزاع و یا انجام کاری برای نیازمندان جامعه.

سوم: صدقه عقل و خرد: هم فکری و کمک کردن از راه مشورت.

چهارم: صدقه زبان گویا و بلیغ: پا در میانی بین دو گروهی که ناسازگاری دارند تا آتش اختلاف خاموش شود و صلح و سازش جانشین آن گردد. و یا بوسیله زبان گویا، تبلیغ معارف اسلام شود.

پنجم: صدقه علم و دانش: بذل و پخش آن به طالبان علم و دانشجویان. (۲۷)

از تفسیر آیه شریفه و فی الموالهم حق معلوم از حضرت امام صادق (علیه السلام) سؤال شد فرمود: هذا شی ء سوی الزکاه و هو شی ء یحبب ان یفرضه علی نفسه کل یوم او کل جمعه او کل شهر او کل سنه(۲۸)

این حق معلوم غیر از زکات مال است و آن چیزی است که مؤمن لازم است بر خود واجب کند هر روز یا در هر جمعه یا در هر ماهی یا در دوره سال دست کم یک عمل خیر برای خدا انجام دهد.

غیر از صدقه مالی (چه واجب و چه مستحب) بسیاری از کارهای خوب و ممدوح همچون برخورد اسلامی با ارباب رجوع، یا رفع کدورت و تیرگی دو فامیل یا دو رفیق یا زن و شوهر با موعظه و نصیحت و… در حکم صدقه اس. پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرموده: افضل الصدقه اصلاح ذات البین (۲۹) بهترین صدقه آشتی دادن بین دو نفر است.

صدقه به معنای گسترده، همان معروف است. معروف در اسلام به معنای خیرخواهی، احسان و هر عملی است که شرعاً و عقلاً پسندیده باشد.

در پایان این بخش حدیثی از أمیرالمؤمنین (علیه السلام) در بیان وسعت و گستردگی معنی صدقه می آوریم:

قال علی (علیه السلام) ان افضل اخیر صدقه السر و بر الوالدین وصله الرحم (۳۰)

امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرموده: به حقیقت عالی ترین خوبی ها صدقه دادن پنهان است (در راه خدا) و نیکی و احسان به پدر و مادر وصله رحم با خویشاوندان، از اینجاست که فرموده اند: صدقه: بهترین زیبائی و نیکی ها تس الصدقه افضل الحسنات (۳۱) چرا که رحمت و نعمت خدا را فرود می آورد و برکت در مال را به همراه دارد.

پی نوشت:

نویسنده : احمد محسنی گرکانی (زکات برای همه)

منبع: مرکز اطلاع رسانی غدیر.