نام قرآن کریم از چه زمانی مصحف بود و در چه زمانی به قرآن تغییر نام یافت؟

اشاره:

قرآن کریم از همان ابتدا معروف به این نام یعنی “قرآن” بوده است؛ زیرا با همین نام در این کتاب آسمانی از آن اسم برده شده است. پس بهتر است سؤال این گونه مطرح شود که از چه زمانی از این کتاب مقدس به مصحف هم یاد می کنند؟. “مصحف” از زمان صحابه به همان معنای لغوی آن؛ یعنی کتاب جلد شده، بر قرآن اطلاق شده است. در لسان اهل بیت (ع) نیز مصحف در همان معنای لغوی آن استعمال شده است. در روایتی امام صادق (ع) می فرمایند: خواندن قرآن از روی مصحف، موجب بهره مندی از چشم خویش و تخفیف در عذاب والدین می شود، اگر چه کافر باشند.

ما در این سؤال دارای چند واژه کلیدی قرآن، مصحف و تفسیر، هستیم. که معنای آن روشن خواهد شد.

قرآن کریم از همان ابتدا معروف به این نام؛ یعنی “قرآن” بوده است؛ زیرا با همین نام در بعضی از آیات آن، اسم برده شده است. (۱) پس بهتر است سؤال این گونه مطرح شود که: از چه زمانی از این کتاب مقدس به مصحف هم یاد می کنند؟

مصحف در لغت از صُحُف جمع صحیفه به معنای آنچه که در آن نوشته می شود، گرفته شده است (۲) و به معنای مجموعه میان دو جلد گویند. (۳) بنابراین مصحف به کتاب جلد شده گفته می شود، حال چه قرآن باشد چه غیر قرآن.   در قرآن کریم از کتاب های آسمانی با عنوان “صحف” تعبیر شده، ولی مصحف ذکر نشده است. (۴)

مصحف در لسان صحابه

از وقایع صدر اسلام، بحث جمع آوری قرآن است که مباحث مربوط به خود را دارد (۵) . بعضی قائل اند که قرآن در زمان خود پیامبر جمع آوری شده است و برخی قائل به جمع آوری قرآن در زمان بعد از رحلت ایشان هستند. اما مسلم است که قرآن در زمان پیامبر (ص) نوشته شده بود و در زمان صحابه بحث جمع آوری آن در مصحف جامع و واحد بود.

در نقل های تاریخی است که عمر خلیفه دوم، شخصی را نزد اُبی بن کعب فرستاد و گفت: قصد دارم قرآن را در مصحفی بنویسم، آنچه از قرآن نزد تو است برایم بفرست. (۶) بخاری از صحابی “زید بن ثابت” نقل می کند که زید می گوید: خلیفه ابوبکر به او دستور داد تا قرآن را جمع آوری کند. وی می گوید: همه قرآن را جمع کردم، صفحات گرد آوری شده (صُحف) نزد ابوبکر بود تا از دنیا رفت. سپس در حیات عمر، نزد وی باقی بود و بعد از او در دست حفصه دختر عمر قرار گرفت. (۷)

پس معلوم شد که “مصحف” در زمان صحابه به همان معنای لغوی آن استعمال شده است؛ (۸) یعنی به معنای اعم از قرآن استعمال شده است. البته از برخی صحابه در تاریخ نام برده می شود که برای خود، قرآن را در صحیفه هایی جمع کرده بوده اند که به نام خودشان مشهور بود؛ مانند مصحف عایشه، مصحف حفصه، مصحف ابی بن کعب و .. همه این مصاحف بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) به این نام مشهور شد.

مصحف در لسان اهل بیت (ع)

در لسان اهل بیت نیز مصحف در همان معنای لغوی آن استعمال شده است. در روایتی امام صادق (ع) می فرمایند: “خواندن قرآن از روی مصحف، موجب بهره مندی از چشم خویش و تخفیف در عذاب والدین می شود، اگر چه کافر باشند”. (۹)

معلوم است که این جا نیز “مصحف” به معنای لغوی آمده است؛ زیرا معنا ندارد امام (ع) بگوید: خواندن قرآن از روی قرآن.

مصحف حضرت فاطمه (س) نیز که در نزد امامیه مشهور و معروف است، غیر از قرآن است. امام صادق (ع) در این باره می فرمایند: “به خدا قسم! این مصحف، قرآن نیست”. (۱۰)

بنابر این می توان گفت که واژه مصحف بعد از استنساخ نسخه واحد از قرآن های موجود، (در زمان خلیفه سوم) برای قرآن علَم شد.

پی نوشت ها:

(۱ )واقعه، ۷۷ .

(۲) ابن من ظور، لسان العرب، ج ‏۹، ص ۱۸۶، دار صادر، بیروت، ۱۴۱۴.

(۳)  راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص ۴۷۶، دار العلم، دمشق، ۱۴۱۲.

(۴) اعلی، ۱۹.

(۵) در این باره می توانید به نمایه های: جمع آوری قرآن توسط رسول خدا، سؤال ۱۶۲۵ (سایت: ۱۶۳۲) مراجعه کنید.

(۶)  مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۱۰۱.

(۷) بخار ی،محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری،کتاب فضائل القرآن، باب جمع القرآن،ج ۱۶، ص ۶۷، ح ۴۹۸۶، ناشر: وزارت اوقاف مصر.

(۸)  برای دیدن شواهد بیشتر به دیگر روایات موجود در صحیح بخاری، ج ۱۶، ص ۴۶۷ مراجعه شود.

(۹) کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۲، ص ۶۱۳. در همین صفحه بابی نگاشته شده است به نام باب قراءه القرآن فی المصحف.

(۱۰) بحار الانوار، ج ۲۶، ص ۴۵.