اشاره:
شیخ صدوق، انگیزه خود را از نگارش این کتاب، این گونه بیان مى فرماید:« بعد از سفر به مشهد مقدس و زیارت علی بن موسی الرضا( ع)، به نیشابور رفتم؛ در آن جا، شیعیانى که به دیدن من مى آمدند، شبهاتى را در باره امام زمان( ع) مطرح کردند که من هم سعى فراوانى در حل آن شبهات نمودم، تا آنکه به قم آمدم؛ در آن جا نیز شیخ نجم الدین، ابو سعید، محمد بن حسن بن محمد بن احمد بن على بن صلت قمى به دیدارم آمد؛ او، نیز از من درخواست نگارش کتابى در این باره داشت و من هم به ایشان وعده اجابت دادم، تا آنکه شبى، امام زمان( ع) را در خواب دیدم؛ آن حضرت، به من فرمود:« چرا کتابى در باره غیبت نمى نویسى تا خداوند به وسیله آن، حوائجت را برآورده سازد؟» عرض کردم:« اى فرزند رسول خدا! من در این باره چند کتاب نوشته ام». آن حضرت، فرمود:« اینک، کتابى بنویس و در آن، به غیبت هاى پیامبران الهى اشاره کن». پس از آن، از خواب بیدار شدم و بر آن شدم تا این کتاب را به نگارش درآورم.
این کتاب، از قدیمى ترین و معتبرترین منابع روایى شیعه در باره امام زمان( ع) مى باشد.
ساختار
این کتاب، مشتمل بر ۶۳ باب است.
گزارش محتوا
شیخ صدوق، در این کتاب، بسیارى از مباحث اعتقادى شیعه را در باره امام زمان مطرح نموده است و نمونه هاى فراوانى از غیبت پیامبران الهى را آورده و به بررسى کامل امامت حضرت مهدى( ع)، تولد ایشان، روایات پیامبر و ائمه( ع)، در باره ظهور آن حضرت، کسانى که به خدمت آن حضرت رسیده اند و شرایط دوران ظهور ایشان و موضوعاتى از قبیل اینکه آفرینش حجت خدا قبل از آفرینش دیگر انسان ها بوده است، فقط خداوند حق انتخاب خلیفه و جانشین خود را دارد، اثبات غیبت و حکمت آن، جواب هاى ابن قبه، نامه هاى آن حضرت، علامات ظهور، ثواب انتظار و… پرداخته است.
اهمیت ویژه این کتاب، در نقل اقوال عالم بزرگ شیعى دوره غیبت صغرى؛ یعنى ابو جعفر، محمد بن عبد الرحمن بن قبه رازى( متوفاى قبل از ۳۱۹ ق) است. دانسته هاى ما در باره این عالم شیعى، محدود به نکاتى است که ابن ندیم و نجاشى آورده اند و دیگر عالمان رجالى، نکته چندانى به نکات ایشان نیفزوده اند. به گفته نجاشى، ابن قبه، نخست از معتزلیان بوده و سپس به تشیع گرویده است.
از دیگر ویژگى هاى این کتاب، نقل برخى ازتوقیعات صادر شده از ناحیه مقدسه است. شیخ صدوق برخى از مطالب این بخش را از متون کهن تر و گاه به نحو شفاهى از برخى مرتبطان با نواب اربعه نقل کرده است.
وضعیت کتاب
کمال الدین، به زبان عربی، در دو جلد، با تحقیق استاد، علی اکبر غفاری، توسط انتشارات دار الکتب الاسلامیه قم، در سال ۱۳۹۵ ق، چاپ شده است.
نسخه حاضر در برنامه، توسط آقاى محمد باقر کمره اى به فارسى ترجمه و در دو جلد( ج اول ۴۵۲ صفحه و ج دوم ۴۰۰ صفحه)، در قطع وزیرى، با جلد گالینگور، توسط انتشارات اسلامیه تهران، منتشر شده است.
نسخه شناسى
۱. نسخه خطى کتاب خانه مرکزى دانشگاه که در تاریخ ۱۰۶۰ ق با خط نسخ خوب نوشته شده است و تصحیح و مقابله شده است.
۲. نسخه خطى مصحح دیگر که در تاریخ ۱۰۷۷ ق به امضاى أبو طالب الحسینى، نوشته شده است و با دقت، تصحیح و مقابله شده است. این نسخه، در کتاب خانه آیه الله، سید شهاب الدین مرعشى نگه دارى مى شود. کتابت این نسخه، در سال ۱۰۸۱ ق، پایان یافته است.
۳. نسخه خطى که در تاریخ ۱۰۵۱ ق، نوشته شده است و در کتاب خانه شخصى ثقه الاسلام، آقاى سید محمّد على صدر الحفاظ، آستانه مقدس حضرت عبد العظیم( ع) موجود است.
پی نوشت:
۱. رحمتى، محمد کاظم، چند نکته در باره کتاب کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق، کتاب ماه دین، شهریور ۱۳۸۳، شماره ۸۳- ۸۴.
۲. محمد رضا ضمیری، کتاب شناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص ۲۷۰- ۲۷۱.
۳. مقدمه محمد باقر کمره اى( مترجم).
