کتابخانهٔ آستان قدس رضوی یکی از بزرگترین کتابخانه‌های ایران و خاورمیانه است که در شهر مشهد قرار دارد. نخستین بنای جامع و مستقل کتابخانه در سال ۱۳۳۰ ش. در ضلع شمال غربی رواق امام خمینی کنونی ساخته شد. سپس در سال ۱۳۵۶ ش. به ساختمان جدید و وسیعی واقع در طبقه فوقانی موزه آستان قدس رضوی واقع در ضلع شرقی همان رواق انتقال یافت.
ساخت بنای ساختمان کنونی نیز که از سال ۱۳۶۰ ش. آغاز شده بود در سال ۱۳۷۲ ش. به پایان رسید و از نیمه دوم سال ۱۳۷۳ ش. مورد بهره برداری قرار گرفت.
از حدود سال ۱۱۵۰ هجری قمری، مکان ویژه‌ای برای کتابخانه در آستان قدس رضوی در نظر گرفته شد، اما توجه جدی به جایگاه کتابخانه به اوایل قرن ۱۴ شمسی برمی‌گردد. همین امر مهم‌ترین سبب شتاب در روند توسعه کتابخانه و اقبال روز افزون محققان و کتاب خوانان به این مکان به شمار می‌رود.
نخستین بنای جامع و مستقل کتابخانه در سال ۱۳۳۰ ش. در ضلع شمال غربی رواق امام خمینی کنونی (صحن امام خمینی سابق) ساخته شد. سپس در سال ۱۳۵۶ ش. به ساختمان جدید و وسیعی واقع در طبقه فوقانی موزه آستان قدس رضوی واقع در ضلع شرقی همان رواق انتقال یافت.
ساخت بنای ساختمان کنونی نیز که از سال ۱۳۶۰ ش. آغاز شده بود در سال ۱۳۷۲ ش. با مساحت ۸۰۰/۲۸ متر مربع زیربنا به پایان رسید و از نیمه دوم سال ۱۳۷۳ ش. مورد بهره برداری قرار گرفت. این ساختمان در سال روز میلاد حضرت ثامن الحجج(ع) مطابق با ۲۲ فروردین سال ۱۳۷۴ شمسی طی مراسمی با حضور رئیس جمهور وقت، اکبر هاشمی رفسنجانی، تولیت آستان قدس رضوی، جمع کثیری از شخصیت های فرهنگی، پژوهشگران و شماری از کتابداران به طور رسمی گشایش یافت.
پنج باب کتابخانه در قبل از انقلاب به بیش از ۵۲ باب کتابخانه در بعد از انقلاب افزایش یافته است که ساخت بنای کنونی کتابخانه مرکزی در سال ۱۳۷۴ با مساحت ۲۸ هزار و ۸۰۰ مترمربع زیربنا، یکی از توسعه‌های کتابخانه‌ای می‌باشد.[۱]
ساختار اداری سازمان
در رأس سازمان، هیئت مدیره و رئیس سازمان قرار دارند. سازمان از سه معاونت؛ هماهنگی، امور کتابخانه‌های وابسته، و امور موزه‌ها، دو مدیریت؛ اسناد و مطبوعات و کتابخانه دیجیتال، اداره امور عمومی، اداره روابط عمومی و امور بین‌الملل، اداره فنّاوری اطلاعات و چند واحد کار‌شناسی تشکیل شده است.
۱. معاونت هماهنگی
۲. معاونت هماهنگی، شامل سه اداره است:
۳. اداره مخطوطات؛
۴. اداره کتابخانه عمومی؛
۵. اداره خدمات کتابداری.
اداره خدمات کتابداری
این اداره با بخشِ‌های سفارش و فراهم آوری مواد، سازماندهی و آماده سازی مواد به فراهم آوری، سازماندهی، آماده سازی، اطلاع رسانی منابع کتابخانه مرکزی، کتابخانه‌های وابسته و موزه‌های آستان قدس رضوی به طور متمرکز مشغول است.
اداره مخطوطات
تهیه، نگهداری، فهرست‌نگاری و ثبت در رایانه، عکس‌برداری و تهیه میکروفیلم و لوح فشرده از کتابهای خطی و چاپ سنگی، جزوات، اسناد و دست‌نوشته‌های خطی و ارائه خدمات به محققان و مؤسسات فرهنگی داخل و خارج از کشور از اهم وظایف این قسمت است.
اداره کتابخانه عمومی
این اداره دارای ۲۰ تالار و مخزن (مخزن کتابهای چاپی، تالار محققان، تالارهای مطالعه قفسه باز آقایان و بانوان، تالارهای قفسه بسته آقایان و بانوان، تالارهای گردش و امانت کتاب آقایان و بانوان، تالارهای مطالعه و گردش کتاب جوانان و نوجوانان پسر و دختر، تالار امانت مواد سمعی و بصری، تالارهای اینترنت آقایان و بانوان، کتابخانه جامع الکترونیکی، کتابخانه تخصصی جغرافیا، کتابخانه تخصصی علوم قرآن و حدیث، کتابخانه تخصصی ادبیات، کتابخانه تخصصی اقتصاد اسلامی، تالار کتابهای خارجی و تالار قرآن‌ها و نفایس) می‌باشد.
معاونت امور کتابخانه‌های وابسته
معاونت امور کتابخانه‌های وابسته، شامل دو اداره است:
۱. اداره امورکتابخانه‌های درون شهری (مشهد)؛
۲. اداره امور کتابخانه‌های برون شهری (شهرستان‌ها).
یکی از گسترده‌ترین قسمتهای سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی معاونت امور کتابخانه‌های وابسته سازمان می‌باشد که با داشتن ۳۹ کتابخانه شامل ۱۷ کتابخانه در سطح شهر مشهد و ۲۱ کتابخانه در سطح کشور و یک کتابخانه در خارج از کشور (هندوستان) به مثابه گنجینه‌ای بی‌نظیر از اطلاعات علمی محسوب شده و این کتابخانه‌ها به موازات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مکان‌های مناسبی را برای تحقیق و پژوهش برای همه قشرهای جامعه اعم از دانش آموزان، دانشجویان، طلاب حوزه‌های علمیه، اساتید حوزه و دانشگاه و سایر اقشار جامعه فراهم آورده‌اند.
ارائه خدمات این معاونت از طریق دو اداره زیر انجام می‌شود:
۱. اداره امور کتابخانه‌های درون شهری (مشهد)
ارائه خدمات به دانش پژوهان از طریق ۱۷ کتابخانه وابسته به سازمان که در شهر مقدس مشهد هستند بر عهده این حوزه از معاونت امور کتابخانه‌های وابسته است.
۲. اداره امور کتابخانه‌های برون شهری (شهرستان‌ها)
این اداره از طریق ۲۱ کتابخانه وابسته به آستان قدس رضوی که در شهرهای مختلف کشور هستند و یک کتابخانه خارج از کشور خدمات ویژه‌ای را به جامعه محقق و دانش پژوه ارائه می‌نماید.
کتابخانه‌های وابسته سازمان (به جز کتابخانه مرکزی)، در مجموع، دارای حدود ۷۲۰۰ نسخه کتاب خطی، حدود ۸۶۰۰ نسخه کتاب چاپ سنگی، حدود دو میلیون نسخه کتاب چاپی وبیش از ۳۸۰ هزار نفر عضوفعال می‌باشند. این معاونت، علاوه بر ارائه خدمات رایج در کتابخانه‌های وابسته، از طریق «کتابخانه سیار»، کار کتاب‌رسانی و امانت کتاب را به اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها، استادان حوزه‌های علمیه، جانبازان، معلولان، کهن‌سالان و مراکز فرهنگی و آموزشی به انجام می‌رساند. «کتابخانه گویای رضوی» نیز زیر نظر این معاونت، به صورت ویژه به روشندلان، خدمات ارائه می‌نماید.[۲]
- کتابخانه‌های مشهد
- کتابخانه آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی (ره)
- کتابخانه آیت الله حاج شیخ هاشم قزوینی (ره)
- کتابخانه گویای رضوی
- کتابخانه سیار و تلفنی
- کتابخانه آیت ا… حاج شیخ عباس تربتی (ره)
- کتابخانه مجتمع فرهنگی- هنری امام خمینی (ره)
- کتابخانه مسجد جوادالائمه(ع)
- کتابخانه مسجد بزرگ امام رضا(ع)
- کتابخانه مسجد زینبیه(س)
- کتابخانه مسجد پیغمبر اکرم(ص)
- کتابخانه امام صادق(ع)
- کتابخانه مسجد الرضا(ع)
- کتابخانه محمدیه
- کتابخانه حسینیه امام رضا(ع)
- کتابخانه مسجد حضرت سجاد(ع)
- کتابخانه مسجد قبا
- کتابخانه مجتمع ثامن الائمه(ع)
- کتابخانه‌های شهرستان
- مجتمع فرهنگی و کتابخانه امام رضا(ع) – سرخس
- کتابخانه آیت الله حاج شیخ محمد تقی بروجردی -بروجرد
- کتابخانه آیت ا… جلیلی (کرمانشاه)
- کتابخانه آیت الله سید محمدتقی حکیم (تهران)
- کتابخانه امام رضا(ع) – بیرجند
- کتابخانه علامه حاج شیخ محمدتقی شیخ شوشتری (ره)
- کتابخانه و موزه وزیری (یزد)
- مجتمع فرهنگی وکتابخانه امام رضا(ع) -قوچان
- کتابخانه مسجد امام رضا(ع) – روستای روشناوند (گناباد)
- مجتمع فرهنگی و کتابخانه امام رضا(ع) –درگز
- کتابخانه مروج – یزد
- کتابخانه هرندی (کرمان)
- کتابخانه امام رضا(ع) – کرمان
- کتابخانه امام رضا(ع) – محمد آباد (طبس)
- فرهنگسرای آستانه مبارکه حضرت حسین بن موسی الکاظم(ع) – طبس
- کتابخانه شهید آیت الله مدرس (ره) – کاشمر
- کتابخانه مرتضوی (رفسنجان)
- کتابخانه امام علی بن موسی الرضا(ع) – امین شهر انار
- مجتمع فرهنگی و کتابخانه جواد الائمه(ع) – رفسنجان
- کتابخانه امام رضا(ع) – قاین
- کتابخانه راجه محمود آباد (هندوستان)
- کتابخانه امام رضا(ع) – تربت حیدریه[۳]
امور موزه‌ها
- معاونت امور موزه‌ها شامل سه اداره است:
- اداره گنجینه‌ها؛
- اداره حفاظت و مرمّت آثار فرهنگی؛
- اداره پژوهش و معرفی آثار.
الف. اداره گنجینه‌ها
- این اداره دارای ۱۲ گنجینه است که در سه ساختمان مستقل از هم قرار دارند و بیش از پنج‌هزار شیء از آثار فرهنگی و تاریخی در این گنجینه‌ها به نمایش گذاشته شده است:
- گنجینه قرآن و نفایس
- گنجینه هدایای مقام معظم رهبری
- گنجینه فرش
- گنجینه تاریخ مشهد
- گنجینه مدال
- گنجینه هنر‌های تجسمی
- گنجینه صدف، حلزون و نرم‌تنان دریایی
- گنجینه نجوم و ساعت
- گنجینه ظروف
- گنجینه سلاح
- گنجینه تمبر، اسکناس و مسکوکات
- گنجینه مردم‌شناسی
ب. اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی
حفظ و نگهداری آثار تاریخی خزانه و موزه‌های آستان قدس رضوی به روش علمی و روزآمد و مرمت و صحافی کتب خطی، چاپی و مطبوعات سازمان را بر عهده دارد.
ج. اداره پژوهش و معرفی آثار
این اداره اهداف خود را در چهار محور: تهیه و گردآوری اطلاعات، مستندسازی، معرفی اشیا، و فعالیتهای عمومی متمرکز نموده است و همگام با سایر قسمت های سازمان در حفظ آثار فرهنگی کوشش می‌نماید.[۴]
مدیریت امور اسناد و مطبوعات
مدیریت امور اسناد و مطبوعات شامل دوگروه است:
۱. اسناد؛
۲. مطبوعات.
۳. گروه اسناد
گردآوری، طبقه‌بندی، ارزشیابی، نگهداری، نمایه‌سازی و ارائه خدمات به محققان، انجام فعالیتهای پژوهشی با استفاده از اسناد موجود حفظ تاریخ شفاهی از طریق مصاحبه، از وظایف گروه فوق می‌باشد. در گروه اسناد مجموعه‌ای از اسناد مکتوب و اسناد غیر مکتوب نگهداری می‌شود.
گروه اسناد از بخش‌های ذیل تشکیل یافته است:
اسناد تاریخی و مطبوعات قدیمی
یکی از گنجینه‌های ارزشمند سازمان کتابخانه ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی است که سال‌ها در این مرکز مورد بهره‌برداری اهل علم قرار گرفته است. سابقه تاسیس مدیریت اسناد و مطبوعات به سال ۱۳۷۶ برمی‌گردد. تا قبل از آن اسناد و مطبوعات در اداره مخطوطات کتابخانه مرکزی نگهداری می‌شد. آرشیو مطبوعات این کتابخانه در سال ۱۳۵۹ به صورت مستقل با تکیه بر دریافت نشریات وقفی و اهدایی و خریداری تاسیس و به ارائه خدمات پرداخت. از سال ۱۳۶۹ با پیدا شدن اسناد آستان قدس در یکی از اماکن متبرکه که پیشینه تاریخی این بقعه مقدس را در برداشت، فصل جدیدی در منابع کتابخانه آستان قدس و هم‌چنین در تاریخ ایران گشوده شد. این اسناد در زیر مجموعه مطبوعات تحت عنوان آرشیو مطبوعات و اسناد قرار گرفت. با اضافه شدن برگ‌هایی دیگر از اسناد به این مجموعه گرانب‌ها زمینه برای تاسیس اداره‌های مستقل فراهم گردید و مدیریت اسناد و مطبوعات در مره ماه ۱۳۷۶ تحت عنوان اداره اسناد و مطبوعات فعالیت خود را با موجودی ۲۸۳ هزار برگ اسناد قدیمی آستان قدس و ۱۸۰ هزار برگ مجموعه اسناد خانواده علم آغاز نمود به طوری که بعد از شش سال تلاش و کوشش مستمر توانسته است از راه گردآوری (خریداری، اهداء و وقف) اسناد مکتوب شامل اسناد اداری، احکام و فرامین و… و اسناد غیر مکتوب شامل نوارهای ویدئویی، کاست، کارتریج، مهر، عکس و… موجودی خود را به هفت میلیون افزایش دهد. اداره اسناد از سال ۱۳۸۲ به مدیریت امور اسناد و مطبوعات تغییر نام یافت که شامل: گروه اسناد، و گروه مطبوعات می‌باشد و به تفکیک به معرفی مختصر آن می‌پردازیم: گردآوری، طبقه‌بندی، ارزشیابی، نگهداری، نمایه‌سازی و ارائه خدمات به محققان، انجام فعالیتهای پژوهشی با استفاده از اسناد موجود حفظ تاریخ شفاهی از طریق مصاحبه، از وظایف گروه فوق می‌باشد. در گروه اسناد مجموعه‌ای از اسناد مکتوب و اسناد غیر مکتوب نگهداری می‌شود که در انت‌ها موجودی آن معرفی می‌گردد. گروه اسناد از بخش های ذیل تشکیل یافته است
بخش تاریخ شفاهی
با هدف جمع آوری، نگهداری و طبقه بندی خاطرات شفاهی مربوط به آستان قدس، آرشیو تاریخ شفاهی در سال ۱۳۷۶ در اداره اسناد تاسیس گردید. این آرشیو زیر مجموعه اداره اسناد می‌باشد رسالت آرشیو تاریخ شفاهی ساماندهی اطلاعات جمع آوری شده در چهار چوب آیین نامه در راستای اطلاع رسانی، خدمات دهی، و انتقال آن به نسلهای آینده است.
شناسایی، گردآوری، بازبینی، طبقه‌بندی، تهیه شناسنامه و آماده سازی اولیه اسناد تحویل جهت ارسال به مخزن به عهده بخش فوق می‌باشد. که تاکنون بیش از دو و نیم میلیون برگ ارزشیابی شده است. اسنادی که ارزشیابی شده‌اند از مجموعه‌های مختلفی است که هم الکنون در مخزن اسناد نگهداری می‌شود.
بخش مخزن اسناد
ثبت، نگهداری و حفاظت از انواع اسناد تحویلی به مخزن اعم از اسناد خطی، چاپی، تصویری، شنیداری، هم‌چنین انجام فعالیتهای پژوهشی و پاسخگویی به مراجعه کنندگان از حیث اسناد و کتب تاریخی از وظایف بخش فوق می‌باشد. این بخش شامل واحدهای ذیل می‌باشد:
کتابخانه تخصصی تاریخ
هدف از تاسیس این کتابخانه، تأمین نیازهای پژوهشی محققان و مراجعان و کارکنان مدیریت اسناد و مطبوعات می‌باشد. این کتابخانه در سال ۱۳۷۶ تاسیس و حدود ۱۰۰۰۰ جلد کتاب در حوزه تاریخ ایران، جهان، تاریخ اسلام و تاریخ مطبوعات دارد. از جمله منابع این کتابخانه انتشارات دولتی و بولتن‌ها و بروشورهای مؤسسات وابسته به آستان قدس است که تعدادی از آن‌ها فهرستنویسی شده است.
تالار محققان اسناد
ارائه خدمات به محققان اسناد از طریق رایانه، اسکن سند و عکس و تبدیل فیلم و کاست به لوح فشرده از وظایف آن می‌باشد.
واحد پژوهش اسناد
بررسی اسناد و مطبوعات موجود در مخازن اسناد و مطبوعات، انتخاب موضوعهای پژوهشی، اولویت‌بندی موضوع‌ها بر مبنای سیاستهای سازمان و در راستای سیاست اطلاع رسانی این اداره، تحقیق و پژوهش در موضوع های مصوب شورای پژوهش سازمان، استفاده از راهنمایی و مشاوره اساتید دانشگاه و کار‌شناسان سند برای رفع مشکلات پژوهشی و تهیه و تنظیم مقالات در قالب دفا‌تر اسناد، از وظایف این واحد است.
بخش نمایه سازی و آماده سازی اسناد
این بخش با بررسی اسناد و عکس‌ها و استخراج کلیه واژه‌های مهم در قالب نمایه‌های رایانه‌ای، دست یابی محققان به مطالب مورد نیاز خود را از انبوه اسناد امکان پذیر می‌سازد.
در این بخش علاوه بر نمایه سازی اسناد و عکس‌ها براساس اصول فهرستنویسی، تعدادی دست نامه، فهرست، اصطلاح نامه تهیه شده است که به شرح ذیل می‌باشد:
- تهیه نمایه الفبایی مزارع موجود در طومار‌های علیشاهی و عضد الملک (پاییز ۱۳۸۰).
- تهیه نمایه کتاب شجره سلسله جلیله سادات رضوی (تابستان ۸۱).
- تهیه شیوه نامه نمایه سازی، چکیده نویسی، تدوین اصطلاح نامه و فهرست مستند اسامی (پاییز ۸۱).
- تهیه فهرست مستند اسامی موجود در اسناد و عکسهای نمایه سازی شده (پاییز ۱۳۸۱).
- تهیه فهرست مستند اسامی نمایه سازی شده دارای مهر (زمستان ۸۱).
- تهیه اصطلاح نامه رضوی براساس اسناد و عکسهای نمایه سازی شده (بهار ۸۲).
- تهیه دستنامه اصطلاحات دفتری سیاق، تعریف برخی اصطلاحات موجود در اسناد همراه دستور العمل‌هایی جهت نمایه سازی اسناد دوره صفویه و افشاریه (پاییز ۸۲).
- تهیه نامه کتاب دستور الملوک.[۵]
اسناد مکتوب و نوشتاری
شامل کلیه فرمان‌ها، رقم‌ها، اسناد و معاهدات سیاسی، افتصادی، اداری، اجتماعی، گزارش‌های فرهنگی، قضایی، حقوقی و مکاتبات خصوصی و خانوادگی می‌باشد که در زیر مجموعه‌هایی به شرح ذیل دارد:
مجموعه‌های کهن
اسناد تشکیلات اداری آستان قدس رضوی از صفویه تا اواخر قاجار شامل ۲۸۳ هزار برگ مجموعه فوق گرانبها‌ترین اسناد اداری ایران محسوب می‌شود. نظام اداری تشکیلات مقدس آستان قدس نمادی از نظام اداری ایران در دوره‌های صفویه، افشاریه و قاجاریه است و تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ادبی در این اسناد به خوبی منعکس شده است. مراحل شناسنامه نویسی و ثبت آن تمام شده و اکنون در مرحله نمایه‌سازی است. اطلاعات آن وارد رایانه شده است.
مجموعه اسناد خانوادگی و شخصی
اسناد خانواده علم: شامل ۱۸۰۰۰۰ برگ سند و پنج هزار قطعه عکس بسیار ارزشمند درباره تاریخ شرق ایران (سیستان، قاینات و خراسان) از دوره صفوی تا پهلوی است. این مجموعه نمادی از حکومت های محلی و اوضاع اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی منطقه می‌باشد. تمامی این اسناد شناسایی، ثبت و نمایه سازی شده است.
اسناد اهدایی بنیاد شهید (مجموعه آصف السلطنه):
شامل ۲۶ هزار برگ می‌باشد. مربوط به اسناد ملکی، حقوقی آصف السلطنه داماد مظفر الدین شاه قاجار و از ملاکین عصر قاجار است. محدوده جغرافیایی اسناد منطقه شمال غرب کشور، آذربایجان، قزوین، زنجان و مناطق مرکزی تهران، ساوه و ورامین را در برمی‌گیرد. اسناد فوق ثبت و ارزشیابی شده است.
اسناد موقوفه شاهوردیخان: این مجموعه:
مجموعه‌هایی اهدایی به کتابخانه آستان قدس است. موضوع اصلی این مجموعه املاک وقفی شاهوردی خان و بیشتر اسناد آن شامل مکاتبات با متولیان موقوفه و امور مالی آن می‌باشد که ارزشیابی و نمایه سازی شده‌اند.
اسناد بزرگ نیا تاجر خراسانی تعداد ۸۴۶ برگ سند اهدایی توسط خانم فاطمه بزرگ نیا که مربوط به امور تجاری حاجی عبدالحسین تاجر تهارنی و حاجی آقا بزرگ تهرانی پدر وی است. موضوع آن بیشتر مصالحه نامه و اجاره خط.
مجموعه‌های معاصر
اسناد بایگانی‌های آستان قدس رضوی با تغییر نظام اداری از دوره پهلوی، ثبت و حفظ اسناد در آستان قدس نیز نظام تازه‌ای یافت. و بدین ترتیب، نخستین بایگانی آستان قدس از سال ۱۳۰۴ ﻫ.ش تاسیس شد. میلیون‌ها برگ سفید و مدرک و پرونده در بایگانی‌های آستان قدس گرد آمده که تاکنون اداره اسناد طبق ضوابط خود بیش از بیست میلیون برگ از این اسناد را از بایگانی راکد آستان قدس موجود که نیمی از آن را تحویل گرفته و تهیه شناسنامه و ثبت آن‌ها را در دستور کار خود قرار داده است. موضوع اصلی این اسناد عبارت است از مکاتبات اداری در رده‌های مختلف سازمانی، صورت جلسه‌ها، آیین نامه‌ها، اساس نامه‌ها، احکام اداری، مصوبه‌ها، کمک به فقرا، امور فرهنگی، دفا‌تر اندیکاتور و غیره.
مجموعه اسناد کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
این مجموعه سی هزار برگ شامل مکاتبات آستان قدس با کتابخانه مرکزی در دوره پهلوی است. و موضوعات خزانه، اراضی، حسابداری و کتابخانه را در برمی‌گیرد.
مجموعه تصاویر اسناد مکاتبات آستان قدس دوره انقلاب اسلامی
این تصاویر موضوعات مختلفی را در برمی‌گیرد و صرفاً مکاتباتی است که ترشیح یا دستوری از تولیت عظمی آستان قدس در حاشیه آن وجود دارد. این اسناد در سالهای ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ از روابط عمومی کل به کتابخانه تحویل داده شد.
مجموعه‌های متفرقه
این اسناد به صورتهای مختلف اهدایی، وقفی و خریداری به اداره اسناد رسیده است. و انواع اسناد را در برمی‌گیرد.[۶]
اسناد دیداری و شنیداری
با توجه به اهمیت عکس، نوار و فیلم به عنوان اسناد مهم و معتبر، این مدیریت در کنار جمع آوری و طبقه بندی اسناد نوشتاری، گردآوری و طبقه بندی اسناد دیداری نیز پرداخته است. تعداد ۳۰ هزار قطعه عکس از رجال، دولتی و دیوانی، اماکن تاریخی، وقایع و رخدادهای تاریخی و مذهبی، ۲۰ هزار برگ نقشه در این مدیریت موجود است. از میان اسناد صوتی و تصویری تعداد چهارصد حلقه فیلم پروژکتوری و ویدئویی، ۱۱۵۰۰ صفحه گرامافون و ۱۱۶۰ حلقه نوار ریلی و نوار کاست مربوط به وقایع تاریخی، مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها در مخزن اسناد نگهداری می‌شود. برخی املاک آستان قدس است:
- اسناد حاج حسین آقا ملک
- اسناد سیدجلال الدین تهرانی
- اسناد خریداری شده از آقای گلبن (وزارت عدلیه در دوره قاجار)
- اسناد خانواده شجاع رضوی
- اسناد تعزیه خوانی
- و ده‌ها مجموعه شخصی اهدایی و خریداری تاکنون ارزشیابی و طبقه بندی و اطلاعات آن از طریق سیستم نرم‌افزار سازمان قابل بازیابی است.
گروه مطبوعات
این گروه از سال۱۳۵۹ به صورت مستقل بر مبنای نشریات وقفی و اهدایی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی تأسیس شد و اکنون زیر نظر مدیریت امور اسناد و مطبوعات فعالیت می‌نماید. وظایف اصلی گروه: فراهم آوری، آماده سازی، نگهداری، اطلاع رسانی و ارائه خدمات مجموعه نشریات داخلی و خارجی است که از طریق اهداء، خرید، وقف و مبادله فراهم می‌گردد. در حال حاضرگروه مطبوعات دارای حدود ۶۷۰۰ عنوان نشریه، بالغ بر۷۸۷۶۱۲ نسخه می‌باشد که در ۳۱۳۴۶ جلد صحافی شده است. از این مجموعه بیش از ۱۶۰۰ عنوان نشریات جاری را تشکیل می‌دهد. گروه مطبوعات دارای دو بخش به شرح ذیل می‌باشد:
این بخش با بررسی اسناد و عکس‌ها و استخراج کلیه واژه‌های مهم در قالب نمایه‌های رایانه‌ای، دست یابی محققان به مطالب مورد نیاز خود را از انبوه اسناد امکان پذیر می‌سازد. در این بخش علاوه بر نمایه سازی اسناد و عکس‌ها براساس اصول فهرستنویسی، تعدادی دست نامه، فهرست، اصطلاح نامه تهیه شده است که به شرح ذیل می‌باشد:
- تهیه نمایه الفبایی مزارع موجود در طومار‌های علیشاهی و عضد الملک (پاییز ۱۳۸۰).
- تهیه نمایه کتاب شجره سلسله جلیله سادات رضوی (تابستان ۸۱).
- تهیه شیوه نامه نمایه سازی، چکیده نویسی، تدوین اصطلاح نامه و فهرست مستند اسامی (پاییز ۸۱).
- تهیه فهرست مستند اسامی موجود در اسناد و عکسهای نمایه سازی شده (پاییز ۱۳۸۱).
- تهیه فهرست مستند اسامی نمایه سازی شده دارای مهر (زمستان ۸۱).
- تهیه اصطلاح نامه رضوی براساس اسناد و عکس های نمایه سازی شده (بهار ۸۲).
- تهیه دستنامه اصطلاحات دفتری سیاق، تعریف برخی اصطلاحات موجود در اسناد همراه دستور العمل‌هایی جهت نمایه سازی اسناد دوره صفویه و افشاریه (پاییز ۸۲).
- تهیه نامه کتاب دستور الملوک.
گروه مطبوعات دارای دو بخش به شرح ذیل می‌باشد:
بخش سفارش، فهرستنوسی، ثبت ومخازن مطبوعات
این بخش با واحدهای زیر مجموعه وظایفی به شرح ذیل را به عهده دارد:
- شناسائی، سفارش، جذب، فراهم آوری، پیگیری و تامین کسری نشریات؛
- آماده سازی، فهرستنویسی و ثبت مطبوعات؛
- ورود اطلاعات و موجودی نشریات به بایگاه نرم افزاری نشریات ادواری در شبکه (سیمرغ)؛
- حفاظت و نگهداری مطبوعات در مخازن (آرشیو – پیش آرشیوی)؛
- نمایه سازی و چکیده نویسی مطبوعات؛
- گردآوری و طبقه بندی بریده‌های جراید؛
- گردآوری و طبقه بندی شبنامه‌ها.
- بخش تالارهای مطالعه مطبوعات
- بخش تالارهای گروه مطبوعات آستان قدس رضوی دارای چهار تالار با عناوین تالار محققان مطبوعات فارسی، تالار محققان مطبوعات غیر فارسی، تالار مطبوعات آماده ارائه خدمات تخصصی و عمومی، می‌باشد.[۷]
مدیریت کتابخانه دیجیتال
این اداره وظایف زیر را بر عهده دارد:
تهیه تجهیزات رایانه‌ای سازمان؛ تهیه نرم‌افزارهای مورد نیاز سازمان؛ توسعه و نگهداری شبکه‌های سازمان شامل اینترنت، اینترانت، وب‌سایت و کتابخانه دیجیتالی؛ پشتیبانی از نرم‌افزار جامع کتابخانه و شبکه کتابخانه؛ حفاظت از اطلاعات الکترونیکی سازمان؛ تعمیر و تعویض قطعات و….[۸]
اداره امور عمومی
خدمات پشتیبانی، امور پرسنلی، حفاظتی، نظافتی، مالی و تجهیزاتی سازمان بر عهده این اداره می‌باشد که با دو معاون اداری، و مالی این وظیفه را انجام می‌دهد.
معاون اداری شامل بخش‌های زیر می‌باشد:
- دبیرخانه؛
- پرسنلی و رفاه کارکنان؛
- خدمات، حفاظت و ایمنی.
- امور مربوط به سالن اجتماعات کتابخانه مرکزی (تالار قدس) نیز زیر نظر این معاونت اداره می‌شود. معاون مالی شامل بخش‌های زیر می‌باشد:
- حسابداری؛
- کار‌پردازی، اموال و انبار‌ها.[۹]
اداره روابط عمومی و امور بین‌الملل
شناساندن این مرکز فرهنگی به کلیه مخاطبان در سراسر میهن اسلامی و دیگر کشورهای جهان و اقدامات ارتباطی با کارکنان، مؤسسات، گروه‌ها و افرادی که به نحوی در ارتباط مستقیم با سازمان هستند، وظایف اداره روابط عمومی و امور بین‌الملل را تشکیل می‌دهد. از سال ۱۳۷۹ روابط عمومی به طور مستقل زیر نظر مستقیم رئیس سازمان فعالیت می‌کند. خلاصه‌ای از وظایف این اداره عبارت است از:
ارتباط حضوری، تلفنی و اینترنتی با همکاران، مراجعان و رسانه‌ها؛
تعامل گسترده و بهره‌گیری از تشکل‌ها و نهادهای علمی، فرهنگی و دینی کشور و جهان اسلام؛
گسترش ارتباطات بین‌المللی و توسعه تفاهم‌نامه‌ها؛ جذب و شناسایی اندیشمندان و پژوهشگران و تهیه بانک‌های اطلاعاتی و نیز تقدیر از واقفان و اهداکنندگان منابع؛
تبلیغ امکانات و خدمات علمی و فرهنگی و معرفی مجموعه‌های غنی و متنوع فراهم شده در قسمتهای مختلف سازمان به اقشار مختلف جامعه با چاپ کتابچه، بروشور و… و استفاده از بسترهای مناسبی مانند روزنامه‌ها، صدا و سیما، اینترنت و رسانه‌های جمعی؛
بررسی مطبوعات و انعکاس مطالب مرتبط با سازمان به مسئولان و تهیه، تنظیم و ارسال اخبار به رسانه‌ها و تهیه بریده جراید؛
راهنمایی گروه های داخلی و خارجی بازدیدکننده از کتابخانه مرکزی، و هماهنگی درخواست‌های بازدید از کتابخانه‌های وابسته و معاونت امور موزه‌ها؛
دایر نمودن نمایشگاه‌های تخصصی دائمی و مقطعی در مناسبت‌ها و موضوع های مختلف؛
اجرای برنامه‌های نظرسنجی در مورد فعالیتهای گوناگون سازمان و تهیه گزارش‌های آماری سازمان؛
توزیع و مبادله نشریات سازمان[۱۰]
پی نوشت:
- پرتال کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
- کتابخانه‌های وابسته آستان قدس رضوی
- کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس رضوی
- ساختار اداری سازمان
- سازمان کتابخانه ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
- سازمان کتابخانه ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
- سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
- اداره فناوری اطلاعات
- اداره امور عمومی
- اداره روابط عمومی و امور بین الملل
منبع: ویکی شیعه
