نظارت و کنترل بر معاشرت کودکان و نوجوانان
داشتن دوست و برقراری روابط اجتماعی بادیگران از نیازهای اساسی فرزندان به خصوص در سنین نوجوانی و جوانی است. گرچه رفیق خوب و شایسته، برای کلیه طبقات مردم در تمام ادوار زندگی ارزنده و مهم است ولی برای نسل جوان، اهمیت بیشتر دارد، زیرا جوانی، دوره گسترش دوستی ها و رفاقت با همسالان است و جوانان که در آستانه زندگی اجتماعی قرار گرفته اند می توانند به وسیله رفیق خوب و با فضیلت، شخصیت خود را تقویت کنند و استعدادهای اجتماعی خویش را به فعلیت در آورند و خود را برای فعالیت های دامنه دار اجتماعی فردای خویش مهیا سازند.(۱)
در این دوره، از یک سو عواطف نوجوان، نسبت به دوران کودکی عمق بیشتری پیدا می کند، دوستی های سطحی و تصادفی دوران کودکی، تبدیل به دوستی های عمیق و انتخابی می شود؛ گرچه از تعداد آنها کاسته می شود، اما بر عمق و استحکام آن افزوده می شود؛ از سوی دیگر، نوجوان که در پی کسب استقلال از خانواده و بزرگسالان است، به طور طبیعی به گروه همسالان توجه و گرایش پیدا می کند.
گویی پیوستن به آنها زمینه استقلال او را از بزرگسالان فراهم میکند و نیاز او به حمایت و همدردی که تا دیروز آن را در خانواده و در ارتباط با بزرگسالان می جست برآورده میسازد؛ علاوه بر آن، نوجوان که خود را با دنیایی تازه رو به رو می بیند و از چهار سو با عوامل و انگیزه های نوظهور و ناشناخته مواجه می شود، احساس تنهایی می کند. پیوستن به گروه همسالان، این احساس تنهایی او را تا اندازه ای برطرف می سازد.
این عوامل، سبب می شوند که گرایش نوجوان به همسالان و دوستان و اثرپذیرش از آنها، به بیشترین حد خود برسد.(۲) به گونه ای که سن نوجوانی را سن رفاقت بازی خوانده اند دوست و معاشر اصولاً در جان و دل انسان اثر می گذارد و حتی باور و ایمان او را تحت تأثیر قرار می دهد. (اَلْمَرءُ عَلی دینِ خلیله و قَرینه).(۳)
بررسی های علمی نشان می دهد که در دوره نوجوانی، اثرپذیری نوجوانان از همسالان از هر کس دیگر ـ از قبیل خانواده و معلم بیشتر است. تأثیر دوستان، گاهی به حدی است که می تواند بر نقش و تأثیر والدین غلبه کند، حتی اگر خانواده کودک سرشار از فضیلت باشد. هم چنان که در آیات قرآنی آمده و در ادب فارسی تجلی یافته است که فرزند نوح پیامبر چند صباحی با هم نشینان بد نشست و برخاست کرد از بیت نبوت برید و به گمراهان پیوست.
پسر نوح با بدان بنشست
خاندان نبوتش گم شد
رسول گرامی اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در تمثیلی زیبا در باره تأثیر دوست و همنشین صالح می فرمایند:
«مَثلُ الجَلیسِ الصّالِح مَثلُ العَطّارِ اِنْ لَمْ یُعْطِکَ مِنْ عِطْرِهِ اَصابَکَ مِنْ ریحِهِ؛(۴)
مثال همنشین صالح، همانند عطاری است که اگر از عطرش به تو نمی بخشد اما بوی عطرش به تو می رسد.»
معاشرت ها همان گونه که عامل مصونیت اخلاقی اند و اثر سازنده بر روی انسان دارند، در مواردی نیز عامل فساد و انحراف می گردند. از این رو، کنترل و نظارت والدین و مربیان از این جهت اهمیت ویژه دارد. والدین باید مراقب باشند که فرزندان نوجوان آنها با چه کسانی طرح دوستی ریخته و رفت و آمد دارند.
امام خمینی (ره) در باره دوستی های کودکان و خصوصا نوجوانان حساس بوده و دقت لازم را داشته اند.
دکتر فاطمه طباطبایی در این راستا چنین می گوید:
«امام بعد از سن تکلیف بچه ها، بیشتر دقتشان در تعلیم و تربیت آنها بود. همیشه از ما می پرسیدند: آیا شما می دانید بچه تان کی از خانه بیرون می رود و کی می آید، با چه کسانی رفت و آمد می کند و یا چه صحبت هایی می کند؟»(۵)
امام راحل در تمامی زمینه ها از جمله مسایل تربیتی، دیدگاهی وسیع و پیشرفته داشتند، و حتی در جزیی ترین امور زندگی دقت داشته و اهل نظر بودند.
طبق بررسی های به عمل آمده، در سنین نوجوانی، زمینه برای لغزش ها و آلودگی ها، کاملاً آماده است. از این رو گاه ممکن است زحمات شبانه روزی و چندین ساله پدر و مادر که سعی کردهاند فرزندی پاک و بی آلایش تربیت کنند، به علت قرار گرفتن در محیط های آلوده و تماس با افراد ناسالم، به سرعت از بین برود، بر این اساس، مراقبت خانواده در دوران نوجوانی، از اهمیتی ویژه برخوردار است.
متأسفانه بعضی خانواده ها از اهمیت چنین مراقبت هایی غافلند و یا به علت گرفتاری های دیگر، چندان توجهی به این مسایل حیاتی از خود نشان نمی دهند.
برخی دیگر از خانواده ها، به فرزندان نوجوان خود اعتماد بیش از حد دارند و گمان می کنند که فرزند آنها از قماش دیگری است و حتی فکر خطا نیز به ذهن او خطور نمی کند، تا چه رسد به این که در عمل لغزشی از او سر بزند! این خوش بینی افراطی، ناشی از بی بصیرتی است. انسان هر اندازه که پاک و بی آلایش باشد، در معرض لغزش و خطاست؛ به ویژه در دوران نوجوانی که از تجربه و روشن بینی کافی برخوردار نیست. این خوش بینی سبب می شود که پدر و مادر غفلت کنند و به موقع وظایف خود را نسبت به فرزندان انجام ندهند.
نقطه مقابل این خوش بینی افراطی، بدبینی نسبت به فرزندان خویش است. برخی خانواده ها، همواره نسبت به فرزندان و نوجوانان خود، برخوردهای بدبینانه دارند و اعمال مراقبت از سوی آنها، به صورتی است که حساسیت منفی فرزندانشان را برمی انگیزد و آنها را به لجاجت وا می دارد و چه بسا شخصیت اخلاقی آنها را مخدوش یا لگدمال کند.
اِعمال نظارت و کنترل از سوی والدین نسبت به فرزندان، باید به گونه ای باشد که اثرات منفی به دنبال نداشته باشد و آنها احساس نکنند که والدینشان نسبت به آنها بی اعتمادند. در عین حال، پدر و مادر باید به نحوی فرزندان خود را متقاعد سازند که از مراقبت والدین خود بی نیاز نیستند و این مراقبت ناشی از علاقه و مسئولیتی است که خانواده در برابر فرزندان دارد.
بعضی خانواده ها، کار سخت‌گیری را به جایی می رسانند که فرزندان خود را از داشتن هر نوع دوست، بازمی دارند؛ چنین روشی درست نمی باشد؛ زیرا آنها فرزندانشان را از مزایای دوستی و فواید آن محروم می سازند.
در دوره نوجوانی، نوجوان نه تنها خواهان محبت دیدن از دیگران است بلکه خود را نیازمند به محبت کردن به دیگران نیز می بیند. داشتن دوستان شایسته این نیاز عاطفی او را برآورده می سازد و او را از تنهایی ـ با تمامی عواقب زیان بارش ـ نجات می دهد و موجبات رشد عاطفی و اجتماعی او را فراهم می سازد. محروم شدن از دوستان خوب، نوجوان را منزوی، غیر اجتماعی و افسرده بار می آورد و برای آینده او زیان بار است.
در روایات اسلامی دوست خوب به آب گوارایی تشبیه شده است که تشنگی انسان را برطرف میکند؛ بنابراین کافی نیست که ما فرزندان خود را از معاشرت با دوستان ناشایست منع کنیم؛ بلکه باید آنها را در یافتن دوستان خوب یاری دهیم. پدر و مادر آگاه می کوشند تا با فراهم کردن شرایطی، امکان انتخاب بهترین دوستان را به فرزندان خود بدهند.(۶)
آیین دوستیابی از دیدگاه ائمه اطهار (علیهم السلام)
از وظایف مهم والدین و مربیان در این دوره نشان دادن معیارها و ضابط ها و اصول دوستی و رفاقت به نوجوانان است. خصوصا این مهم باید در ابتدای دوره نوجوانی صورت گیرد زیرا به تدریج که بر سنین نوجوانی افزوده می شود، دوستی و رفاقت در بین نوجوانان نیز شکل می گیرد و از استحکام بیشتری برخوردار می شود و در این حالت تغییر در این دوستی ها امر ساده و راحتی نخواهد بود. اولیای اسلام بهترین ضابطه ها و معیارها را برای انتخاب دوست و رفیق مطرح فرموده اند که مربیان و معلمان باید آنها را به عنوان آیین دوستیابی آموزش دهند.
الف: انتخاب دوست پس از آزمایش
امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «کسی که پس از آزمایش صحیح، کسی را به دوستی برگزیند، رفاقتش پایدار و مودتش استوار خواهد بود».(۷)
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «کسی که سه بار نسبت به تو خشمگین شود و درباره ات به بدی سخن نگوید، شایسته رفاقت است پس او را برای دوستی انتخاب کن».(۸)
ب: نگه داشتن حدود دامنه دوستی
امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «با دوست مورد علاقه ات با مدارا و با حفظ جهات مصلحت اظهار دوستی کن شاید که او روزی دشمن تو شود و به مخالفت با تو برخیزد و نیز در اظهار بی مهری نسبت به کسی که مورد خشم تو قرار گرفته مدارا کن چه ممکن است روزی تیرگی ازمیان برود و او مورد علاقه و محبت تو واقع شود».(۹)
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «دوست خود را از اسرار زندگیات آگاه مکن، آن اسراری که به فرض دشمن شدن او با تو بدان زیان نمی رساند، زیرا دوست کنونی ممکن است روزی دشمن تو گردد و اسرار تو را فاش سازد».(۱۰)
ج: شرایط دوست خوب
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «دوستی و رفاقت، حدودی دارد. کسی که واجد تمام آن حدود نیست، او دوست کامل نیست و آن کس که دارای هیچ یک از آن حدود نیست، اساسا دوست نیست:
اول آن که، ظاهر و باطن رفیق تو نسبت به تو یکسان باشد. دوم آن که، زیبایی و آبرویی تو را جمال خود ببیند و نازیبایی و زشتی خود ببیند. سوم آن که، دست یافتن به مال یا رسیدن به مقام، روش دوستان او را نسبت به تو تغییر ندهد. چهارم، در زمینه رفاقت از آنچه و هر چه در اختیار دارد و نسبت به تو کوتاهی نکند. پنجم آن که، تو را در مواقع آلام و مصایب تنها نگذارد.»(۱۱)
د: انواع دوست بد
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «از رفاقت و همبستگی سه گروه بر حذر باش: خائن و ستمکار و سخن چین. کسی که روزی به نفع تو خیانت کند، روز دیگر به ضرر تو خیانت خواهد کرد. کسی که برای تو به دیگری ستم می نماید، طولی نمی‌کشد که به خود تو ستم نماید و کسی که از دیگران نزد تو نمامی می کند، به زودی از تو نزد دیگران نمامی خواهد کرد.»(۱۲)
امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «کسی که روزی برای فضیلتی که در تو نیست، به دروغ از تو تعریف می کند، سزاوار است که روز دیگر برای صفت بدی که در تو نیست، تو را مذمت کند».(۱۳)
حضرت سجاد (علیه السلام) به فرزندش امام باقر (علیه السلام) می فرماید: «ای فرزندم! از رفاقت با احمق پرهیز کن چه او هنگامی که اراده می کندبه نفع تو قدمی بردارد بر اثر حماقت و نادانی مایه زیان و ضرر تو می شود».(۱۴)
وظیفه والدین نسبت به دوستی های کودکان و نوجوانان
والدین و مربیان باید اقتضای روحی و روانی دوران جوانی را برای جوانان توضیح داده و تشریح کنند و آنان را به وضع روحی و روانیشان آگاه سازند، اگر بتوانند خطر رفقای ناصالح و ضرر تندروی در رفاقت را به جوانان بفهمانند و با منطقی مستدل و خیرخواهانه آنان را از رفاقت با افراد ناصالح و خلافکار و افراط در دوستی بر حذر دارند، توانسته اند وظیفه خویش را نسبت به آنها در مورد انتخاب دوست انجام دهند و از این راه موجبات خوشبختی و سعادتشان را فراهم سازند.(۱۵)
والدین آگاه می کوشند تا با فراهم کردن شرایطی، امکان انتخاب بهترین دوستان را به فرزندان خود بدهند و به طور مستقیم و غیر مستقیم آنها را با معیارهای صحیح انتخاب دوست آشنا سازند؛ خطرات دوستی های نامناسب را در قالب وقایع و حکایات و تشویق به مطالعه کتاب و غیره به طور مستقیم به او یادآوری و آموزش دهند تا کمبود تجربه او را بدین وسیله تا اندازه ای جبران کنند.(۱۶)
والدین باید زمینه و بستر مناسبی را برای دوستان خوب فراهم نمایند، مثلاً روابط دوستانه یا خانوادگی یا شغلی والدین با افراد خاص، محله ای که برای زندگی خود انتخاب می کنند و مدرسه ای که فرزندان را در آن نام نویسی می نمایند و جاهایی که برای گردش و تفریح و … می‌روند، همه این موارد هدفدار و جهت دار باشد، چون این گونه مجالس در شکل دادن به دوستی های کودکان و نوجوانان با افراد معین مؤثر است.
والدین به نحوی که فرزندان خود را حساس و بدبین نکنند مراقب نشست و برخاست او باشند و اگر تشخیص دادند که یکی از معاشران او اهلیت تربیتی و اجتماعی ندارد، زمینه قطع ارتباط او را فراهم سازند و در صورت نیاز از هم فکری و کمک افرادی که مورد احترام و وثوق فرزند می باشند برای تأثیرگذاری بر تصمیم وی استفاده کنند.(۱۷)
والدین به فرزندان خود معیار بدهند و آنان را با خصوصیات و ویژگی های دوست خوب و بد آشنا سازند و در جلسات خانوادگی و جشن ها و مراسم مواظب باشند که فرزندان در دام دوستان ناباب گرفتار نشوند.(۱۸)
والدین وقتی متوجه شدند فرزندشان دوست نابابی دارد سعی نمایند با مشورت با مشاور، برخوردی صحیح، منطقی، مستدل و دوستانه داشته و از برخورده ای لحظه ای، تند و غیر منطقی خودداری نمایند.
والدین زمینه ای را فراهم سازند تا نوجوانان آنان با دوستان و معاشران مذهبی و تربیت یافته همدم و مأنوس شوند و زمانی که دارای دوستان خوبی هستند به طور غیر مستقیم زمینه استمرار و ادامه دوستی آنان را فراهم نمایند.
پیام‌ها و نتایج
نیاز به دوست، از نیازهای اساسی نوجوانان است، داشتن دوستان خوب برای جوانان اهمیت ویژه ای دارد و می توانند از این طریق شخصیت خود را تقویت و استعدادهای اجتماعی خود را به فعلیت در آورده و زمینه استقلال خود از والدین و سایر بزرگسالان را فراهم آورند.
در دوره نوجوانی گروه همسالان بیشترین تأثیر را دارند، حتی از والدین و معلمین تأثیرشان بیشتر است.
در ارتباط با محدودیت و یا آزادی دادن به نوجوانان نباید افراط و تفریط داشته باشیم، اعتدال در این رابطه بهترین شیوه است.
والدین ضمن این که فرزندان خود را از معاشرت با دوستان ناشایست منع می کنند، آنها را در یافتن دوست خوب کمک کنند، در این زمینه شرایط و امکانات لازم را فراهم آورند.
در سنین نوجوانی، وظیفه والدین است که به صورت غیر محسوس، عاقلانه و منطقی بر رفت و آمدهای نوجوانان نظارت و کنترل داشته باشند.
والدین و مربیان معیارهایی که اسلام برای انتخاب دوست بیان کرده، به فرزندانشان آموزش دهند.
والدین نسبت به وظایف خویش در قبال کودکان و نوجوانان آگاه باشند و با آگاهی و درایت زمینه رشد و بالندگی فرزندانشان را فراهم سازند.
امام خمینی با توجه به نیازهای نوجوانان و تأثیری که دوستان در این سن دارند به والدین سفارش و تأکید می کنند که بر رفت و آمد آنان نظارت و کنترل بیشتری داشته باشند.
پی نوشت ها
۱ـ تعلیم و تربیت اسلامی (مبانی و روش ها)، ص۶۵ ـ ۶۴
۲ـ راهنمای پدران و مادران، ج۱، ص۹۵
۳ـ وسائل الشیعه، ج۴، ص۲۰۷
۴ـ امثال قرآن، ص۱۲۴
۵ ـ پا به پای آفتاب، ج۱، ص۱۹۱
۶ـ راهنمای پدران و مادران، ج۱، ص۹۸ ـ ۹۷
۷ ـ غررالحکم، ص۶۵۹
۸ـ تاریخ یعقوبی، ص۹۷
۹ـ تحف العقول، ص۲۰۱
۱۰ـ امالی صدوق، ص۳۹۷
۱۱ـ همان.
۱۲ـ تحف العقول، ص۳۸۶
۱۳ـ غررالحکم، ص۶۷۱
۱۴ـ روانشناسی تربیتی، ص۱۷۴، به نقل از تحف العقول، ص۲۸۶
۱۵ـ تعلیم و تربیت اسلامی (مبانی و روش ها)، ص۶۵
۱۶ـ راهنمای پدران و مادران، ج۱، ص۹۸
۱۷ـ نگاهی به نقش های تربیتی خانه و مدرسه، ص۵۱
۱۸ـ همان، ص۵۰
منابع
شکوهی یکتا، محسن، تعلیم و تربیت اسلامی (مبانی و روش ها)، دفتر تحقیقات و برنامه ریزی و تألیف کتب درسی، ۱۳۷۰
سادات، محمدعلی، راهنمای پدران و مادران، ج۱، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۱
ستوده، امیررضا، پا به پای آفتاب، گفته ها و ناگفته ها از زندگی امام خمینی، ج۱، نشر پنجره، ۱۳۷۳
کرمی نوری، رضا، مرادی، علیرضا، روانشناسی تربیتی، دفتر تألیف کتب درسی (مراکز تربیت معلم)، ۱۳۷۰
زرهانی، سیداحمد، تاجیک اسماعیلی، عزیزاللّه، نگاهی به نقش های تربیتی خانه و مدرسه، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، ۱۳۷۳
منبع: محمد رضا مطهری؛ ماهنامه پیام زن
