مسجد جامع یزد بنایی تاریخی است با بیش از ۹۰۰ سال قدمت و از نظر معماری از سازه‌های مورد توجه مورخین و دانشمندان علوم معماری به شمار می‌رود. این بنا در متون تاریخی با نام‌های مسجد جمعه شهرستان، مسجد جامع عتیق، مسجد جمعه قدیم «درده» و مسجد جامع نو ذکر شده است. معماری این بنا به سبک آذری است.
از نظر جغرافیایی؛ این مکان وسط شهر قدیم، داخل حصار واقع شده بوده و در یزد کنونی در ضلع غربی خیابان امام خمینی، انتهای خیابان مسجد جامع، محله دروازه شاهی واقع است.
ساختمان اولیه مسجد جامع کبیر یزد، قرن ششم هجری آغاز گردیده، بانی اولیه آن علاء الدوله کالنجار از دودمان آل بویه بوده و پس از ویرانی، در سال ۷۲۴ سید رکن الدین نظام الحسینی مسجد جامع کنونی را بنا نهاده است.
مساحت بنا ۹۸۰۰ متر و شامل یک ایوان بلند، گنبدخانه، دو شبستان تابستانه در طرفین آن، دو گرم‌خانه در ضلع شرقی و غربی و یک صحن بزرگ مستطیل شکل است.
در تزیینات و نوع معماری مسجد جامع یزد از نمادهای شیعی، مانند شمسههای دوازدهپر و ستاره استفاده بسیار شده است.
بانی اولیه مسجد علاءالدوله کالنجار از دودمان آل بویه و حاکم یزد در زمان ملکشاه سلجوقی است. وی مردی مذهبی و باعقیده توصیف شده که در سال ۵۰۴ق به یزد آمد و در ۵۲۷ در این شهر وفات یافت. آثار ساختمانی او ویران شده است. پس از او در سال ۷۲۴ق سید رکن الدین نظام الحسینی در سمت قبله بنای علاءالدوله یا همان مسجد جامع عتیق، در زمینی وسیع مسجد جامع کنونی را با ساختمانی مجلل بنا کرد.
رکن الدین در حالیکه ساختمان گنبد و ایوان ناتمام بود در سال ۷۳۲ق درگذشت و پس از او شرف الدین علی یزدی، از مشاهیر یزد در دوره تیموری، بنابر وصیت سید رکنالدین گنبد و ایوان را به اتمام رساند. پس از این نیز در زمان امیر تیمور و در سال ۷۷۷ گنبد و ایوان کاشیکاری گردید.[۱]
در زمان پسر امیر تیمور، خواجه جلال‌الدین محمود خوارزمی، کتیبه‌ای به خط نسخ به دست بهاء‌الدین هزار اسب که از خوشنویسان مشهور زمان خود بوده، سوره فتح را گرد گنبد و ایوان افزود؛ این کتیبه ناتمام ماند و در سال ۸۱۹ به دست شاه نظام کرمانی و در زمان شاهرخ میرزا اتمام یافت. در همین دوره به دستور شاه نظام، اسامی دوازده امام بر کتیبه ایوان نقش شد، و القاب شاهرخ بر کتیبه سردر مدخل بزرگ با کاشی منقوش شد.
تغییرات بعدی
در طول سالیان بعدی تا سال ۱۳۲۴ش تغییرات بسیاری در بنا و تزیینات مسجد جامع توسط افراد مختلفی واقع شده است که مهمترین آنها به این ترتیب است:
اضافه شدن پیشگاه ایوان با سنگ مرمر توسط بانویی به نام بیبی فاطمه خاتون همسر جلال‌الدین چقماق شامی از منسوبان شاهرخ میرزا، وی دو ستون مرمر در دو طرف ایوان نصب و بالای آنها ستونی از کاشی به ارتفاع ۱۸ متر بنا کرد. [۲]
ساخت رواقی (سالن) با آجر و گچ درسمت راست گنبد توسط خواجه غیاتالدین عقیل.
اضافه شدن رواقی مانند رواق خواجه غیاث الدین در سمت چپ گنبد توسط شاه یحیی آخرین حکمران آل مظفر.
مرمت مسجد و نصب کتیبه باخط نسخ بر سردر مدخل بزرگ مشتمل بر القاب میرزا جهانشاه توسط امیر نـظام الدیـن حاجی قنبر جهانشاهی در سال ۸۶۲ق .
بنای دو منار بر دو طرف سردر مدخل بزرگ توسط آقا جمال الدین محمد، حکمران یزد در عصر شاه طهماسب صفوی در سال۹۳۰ ق. [۳]
تعمیر کلی صحن مسجد توسط حکمران وقت یزد و ساخت رواق‌هایی از گچ و آجر اطراف صحن و شبستانی در سمت غرب مسجد که هم اکنون نیز باقی است، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار و در سال ۱۲۴۰ق. [۴]
آخرین تصرفات و مرمتهای چشمگیر در ظاهر و باطن مسجد مربوط به اقداماتی است که از سال ۱۳۲۴ ش توسط هیات حامیان مسجد جامع کبیر شروع شد و محرک اصلی این اقدام حاج سید علیمحمد وزیری از روحانیون شهر یزد بود.[۵] [۶]
نمادهای شیعی
نقش‌های به کار رفته در تزیینات مسجد جامع یزد، نمادهایی هستند که به گونه‌ای با عقاید مذهب شیعه ارتباط دارد؛ این نگاره‌ها شامل نقوش شمسه و ستاره، نقش قندیل، نقوش محراب مانند، گچبریهای زنجیرهای و غیره است. شمسه و ستاره اکثریت نقوش به‌کار رفته در مسجد را تشکیل می‌دهند.
بیشتر این نقوش، مانند ستاره پنجپر مفاهیم نام‌های حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع) و پنج تن آل عبا، امام حسین (ع) را در بر دارند و یا مانند شمسههای دوازده پر به مفاهیم دوازده امام، امام دوازدهم اشاره می‌کنند و یا همچون شمسههای ۷۲ پر یادآور وقایعی چون حادثه کربلا و عاشورا، شهدای ۷۲ تن، و شهادت حضرت علی(ع) هستند.
این نقوش در مسجد جامع به نوعی تفکرات شیعی سازندگان و بانیان آنرا با توجه به استقرار یک حکومت مرکزی سنی مذهب در زمان ساخت بنا، نشان می‌دهند.
برخی از این نقوش هندسی و اسلیمی هم چون شمسههای ۷۲ پر سر در ورودی، شمسههای ایوان جنوبی و طرح‌های محراب مانند نقش شده بر ستو نهای تزیینی ورودی گنبدخانه، از نقوش شاخص به‌کار رفته در مسجد جامع یزد هستند که در بنای دیگری از این دوران و به این زیبایی و عظمت نمیتوان یافت. [۷]
از منظر اجتماعی
در سالهای انقلاب اسلامی ایران به ویژه در اعتراضات مردمی ۸ فروردین سال ۱۳۵۷ش، مسجد جامع یزد محل اجتماع مردم بود.[۸]
در سال ۱۹۸۲م (۶۱-۱۳۶۰ش) بانک مرکزی اقدام به چاپ اسکناس‌های دویست ریالی با تصویر مسجد جامع یزد بر روی آن نمود، استفاده از این اسکناس هنوز در ایران رواج دارد.[۹]
پی نوشت:
- جندقی یزدی، جامع یزد، ص۷۸.
- کاتب یزدی، تاریخ جدید یزد، ص۱۰۶-۱۰۵.
- نصرتی،مسجد جامع کبیر یزد، ص۲۱.
- جندقی یزدی، جامع یزد، ص۸۰.
- افشار، یادگارهای یزد، ج ۲، ص۱۲۲.
- جندقی یزدی، جامع یزد، ص۸۳-۸۲.
- حسینی، تحلیل جنبه‌های نمادین شیعی در تزیینات مسجد جامع یزد، ص۴۱.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی
منابع:
- کاتب یزدی، احمد بن حسین، تاریخ جدید یزد، محقق:افشار، ایرج، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۶ش.
- نصرتی،مسعود، «مسجد جامع کبیر یزد، مجموعه‌ای ارزشمند از کتیبه‌های قرآنی»، مجله گلستان قرآن، شماره ۸۷، تهران، آبان ۱۳۸۰ش.
- جندقی یزدی،علی، «جامع یزد»، مجله یغما، شماره ۲، اردیبهشت ۱۳۲۷ش.
- حسینی، سید هاشم، فراشی ابرقویی، حسین، «تحلیل جنبه‌های نمادین شیعی در تزیینات مسجد جامع یزد»، مجله نگره، شماره ۲۹، بهار ۱۳۹۳ش.
- افشار، ایرج، یادگارهای یزد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۷۴ش.
- سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
منبع: ویکی شیعه
