هدف نهایى
امام(علیه السلام) در سراسر صحیفه سجادیه، هدف نهایى تربیت را خداى متعال معرفى مى‌کند و در تمام دعاها، مخاطب را با زبان دعا و مناجات به آن حقیقت یکتا راهنمایى مى‌کند. امام(علیه السلام) با محور قرار دادن خدا در دعاهاى مختلف، به ما مى‌فهماند که محور زندگى انسان در تمام شؤون آن، باید خدا باشد و منظور از این محور و هدف بودن خدا، همانا حضور خداوند در متن زندگى است.
اساساً نقش هدف نهایى در مسیر زندگى، چیزى جز استمرار حضور و احساس آن نیست. همچنین حضرت(علیه السلام) راه‌هاى ارتباط انسان با خدا را قرب، عبادت، حیات طیبه و… بیان نموده است.
در این میان، یک سرى اهداف واسطه‌اى نیز وجود دارد که حلقه‌هاى میانگین براى دستیازى به هدف نهایى است که مطلوبیت و ارزش خود را از هدف نهایى کسب مى‌نماید و در طول آن قرار دارد. اهداف واسطه‌اى به سه دسته کلى خلاصه مى‌شوند:
الف. اهداف تربیتى صحیفه در خصوص ارتباط انسان با خدا
پیوند انسان با خدا در صحیفه سجادیه از معرفت و شناخت خدا آغاز مى‌شود و با گرایش‌هاى عملى در قالب عبادت، توکل و شکرگزارى گسترش مى‌یابد. محورهاى کلى اهداف تربیتى در رابطه با خداوند در معرفت خدا، ایمان به او، تقواى الهى، عبودیت و شکرگزارى خلاصه مى‌شود. در این مقاله، به مهمترین هدف، که محور تمام اهداف تربیتى در رابطه با خداوند است، اشاره مى‌کنیم.
معرفت خدا
یکى از اهداف واسطه‌اى تربیت در صحیفه سجادیه “معرفت خدا” است. این هدف، کلید رسیدن به هدف نهایى است. شناخت هر چه بیشتر خدا، نقش مهمى در قرب به او دارد. بدون شناخت خداوند تقرب به او امکانپذیر نیست.۳۶
تخلق به اخلاق الهى، کسب ایمان و تقوى، توکل به او و غیره همه در گرو شناخت هر چه کامل‌تر اوست. شناخت سطحى، تمسک و ارتباط ضعیف را اقتضا مى‌کند و بر عکس، هر چه شناخت وسیع‌تر و عمیق‌تر گردد، زمینه ارتباط مستحکمتر مى‌شود. از این رو، یکى از مهمترین اهداف تربیتى حضرت امام سجاد(علیه السلام) در صحیفه سجادیه تقویت هر چه بیشتر شناخت خداوند است.
بدین منظور امام(علیه السلام) در دعاهاى بسیارى به مسأله “خداشناسى” پرداخته است و با اشاره به موضوعاتى چون توحید و مراتب آن، ذات خدا و صفات خدا همچون خالق، قادر، علام، رحیم، غنى، قوى، منعم، عزیز، حکیم و… به تقویت و تعمیق شناخت ما کمک مى‌کند.
حضرت امام سجاد(علیه السلام) در نخستین دعا، ضمن حمد و سپاس خداوند به شناساندن خدا مى‌پردازد و مى‌فرماید: خدایى که دیده‌هاى بینندگان از دیدنش ناتوانند و اندیشه‌هاى وصف‌کنندگان از عهده وصفش برنیایند. به قدرت و توانایى خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بى این که از روى مثال و نمونه‌اى باشد.۳۷
در این دعا امام(علیه السلام) با اشاره به ذات خداوند و این که قابل رؤیت نیست و همچنین با اشاره به صفت خالقیت خداوند، ما را به معرفت و شناخت خداوند هدایت مى‌کند. همچنین در فرازهاى نخستین دعاى عرفه۳۸ امام(علیه السلام) به “خداشناسى” مى‌پردازد و بدین وسیله بر شناخت و معرفت ما مى‌افزاید. امام(علیه السلام) در فرازهایى از دعاى عرفه مى‌فرماید: تویى آن که در آفریدنت، شریک و نیازى یاریت نکرده و در کارت(آفریدن هر چیز) وزیر و معاونى تو را یارى ننموده، و بیننده و مانندى براى تو نبوده است.۳۹
البته، ناگفته نماند که شناخت خدا، عنایتى است از سوى خدا به بندگان تا بتوانند ولى نعمت خود را بشناسند و وظایف خود را از قبیل شکرگزارى و ایمان به او، ایفا کنند. امام سجاد(علیه السلام) در این زمینه در نخستین دعا مى‌فرماید: سپاس خدایى را که خویشتن را(وجود، علم، قدرت و حکمتش را) به ما شناساند و شکر و سپاس خود را به ما الهام نمود و درهاى علم به ربوبیت و پروردگاریش را بر ما گشود. و بر اخلاص در توحید و یگانگیش راهنمایى‌مان فرمود.۴۰
بنابراین، با توجه به این فرازها و دعاهاى فراوان دیگر که در صحیفه سجادیه آمده است و تأکیدى که امام(علیه السلام) در این زمینه دارند، روشن مى‌شود که یکى از اهداف تربیتى صحیفه سجادیه هدایت پیروان به شناخت خدا و تصحیح نظام اعتقادى آنها است.
ب. اهداف تربیتى صحیفه در خصوص ارتباط انسان با خود
هدف واسطه‌اى دیگر از سلسله اهداف تربیتى صحیفه سجادیه، در محدوده ارتباط انسان با خود مطرح مى‌گردد. انسان همان طور که با خداى خود ارتباط بر قرار مى‌کند و از مراحل تربیتى حاکم بر این ارتباط، اهدافى خاص برداشت مى‌شود، همچنین داراى کنش‌ها و واکنش‌هایى با خود است که بر مراحل تربیتى آن نیز اهداف خاصى حاکم است.
اهدافى که در این باب در صحیفه سجادیه مورد بررسى و تحقیق قرار گرفت، اهداف گرایشى است که از دو بُعد گرایش‌هاى مختص انسان از قبیل: خداجویى و فضیلت‌خواهى و گرایش‌هاى مشترک بین انسان و حیوان از قبیل: خوردن و آشامیدن و غرایز جنسى، تشکیل شده است. در اینجا به یکى از اهداف گرایشى براى نمونه اشاره مى‌شود.
پرورش حس خداجویى
یکى از اهداف گرایشى تربیت در صحیفه سجادیه “پرورش حس خداجویى” است. گرایش به خدا به عنوان خالق انسان و رفع‌کننده نیازها و مشکلات او در همه وجود دارد. این گرایش در فطرت همه وجود دارد و تغییر و تبدیل نیز در آن ممکن نیست.۴۱
امام سجاد(علیه السلام) در دعایى با اشاره به فطرت خداجوى انسان مى‌گوید: به قدرت و توانایى خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بى این که از روى مثال و نمونه‌اى باشد، سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید، و در راه محبت و دوستى به خود برانگیخت.۴۲
براى پرورش این گرایش ابتدا باید به تقویت آن و برطرف کردن موانعى همچون گرایش‌هاى پست غرایز حیوانى و اشتغالات روزمره، که انسان را از شناخت خداى متعال بازمى دارد، بپردازیم. حضرت امام سجاد(علیه السلام) درباره این دسته از موانع عرض مى‌کند: بار خدایا من داخل در صبح و داخل در شب مى‌شوم در حالى که، عمل و کردارم را اندک مى‌بینم، کردارم مرا هلاک ساخته و هواى نفس و خواهشم تباهم گردانیده و شهوات و پذیرفتن خواهش‌هاى نفسم مرا بى‌بهره نموده است.۴۳
همان طور که ملاحظه مى‌شود، امام(علیه السلام) در این فرازها، هواى نفس و شهوات و رفتارهایى که از این دو ناشى مى‌شود را به عنوان عوامل اصلى باز دارنده انسان از فطرت خدا جویش و مسیر هدایت و سعادت، معرفى مى‌کند. در مرحله بعد، باید گرایش فوقْ هدایت و راهنمایى شود تا به پرستش معبودهاى دیگرى از قبیل بت، ماه، ستاره و حتى دلبستگى مفرط به مقام، ثروت و غیره منجر نشود.
به همین دلیل خداى متعال فطرت خداجویى در نهاد انسان قرار داده است تا انسان خودش را به یک حقیقتى وابسته و پیوسته بداند و خود را به آن حقیقت نزدیک و او را تسبیح و تقدیس کند.۴۴ همچنین عامل ضعف و ناتوانى ذاتى انسان در اداره امورش، مهمترین عامل در راهیابى انسان به خالق خود است.
این ضعف و فقر ذاتى، گویى در عمق جان انسان، احساس نیاز به موجود بى‌نیاز را به وجود آورده است. این احساس باطنى که غالباً ناخود آگاه و پنهان است، گرایش و میل و کشش به سوى غنى بالذات را پدید مى‌آورد. بنابراین، با تقویت این احساس و تشدید آن، میل و گرایش مذکور نیز نیرومندتر و اثر آن در زندگى بیشتر خواهد شد. از این رو، امام سجاد(علیه السلام) در دعاهاى بسیارى با تأکید فراوان بر فقر و نیازمندى انسان به خدا، تأکید مى‌نماید: بار خدایا، من نیازمندترین نیازمندان به توام.۴۵ و بر فقر و نیازمندیم بدرگاهت بیافزا.۴۶
انحراف انسان، از اشتباه او در یافتن مصداق بى‌نیاز نشأت مى‌گیرد. وقتى او در تشخیص بى‌نیاز مطلق از نیازمند دچار اشتباه گردید، آنچه را که مانند خود فقیر و نیازمند است به جاى مبدأ اصلى انتخاب کرده و به سوى آن میل مى‌کند. امام سجاد(علیه السلام) مى فرماید: و خوارترین آنها نزد تو کسى است که تو او را روزى مى‌دهى و او جز تو را مى‌پرستد.۴۷
بنابراین، پرورش خداجویى به عنوان یک هدف واسطه‌اى، احیا و تقویت این تمایل و هدایت آن به سوى متعلق واقعى آن یعنى خداوند است، به نحوى که نه تنها در شرایط دشوار بلکه در شرایط عادى نیز با قوت بروز پیدا کند و این در صورتى میسّر مى‌شود که انسان دایماً نقصان و فقر وجودى خود و غنا و بى‌نیازى خداوند را متذکر شود و در تشخیص مصداق بى‌نیاز مطلق به بیراهه کشانده نشود.
ج. اهداف تربیتى صحیفه در خصوص ارتباط انسان با دیگران
فعالیت‌هاى انسان علاوه بر رفتارهاى فردى، شامل سلسله ارتباطات او با دیگر انسانها نیز مى‌شود که با توجه به تنوع ارتباطات، دیدگاه‌هاى خاص تربیتى را مى‌طلبد. این امر گاهى رنگ اجتماعى پیدا مى‌کند و گاهى از دیدگاه سیاسى مورد بررسى قرار مى‌گیرد و گاهى هم با رویکرد اقتصادى به آن نظر مى‌شود. با مطالعه دعاهاى صحیفه سجادیه، که در زمینه ارتباط انسان با دیگران است، درمى‌یابیم که نظام تربیتى آن در صدد هدفمند کردن رفتارهاى انسان در حیطه‌هاى مختلف اجتماعى، اقتصادى و سیاسى است. در این بخش به ذکر نمونه‌اى از اهداف تربیتى فوق بسنده مى‌کنیم:
یکى از اهداف تربیتى صحیفه در خصوص ارتباطات اجتماعى، نحوه ارتباط انسان با والدین است.
از مهمترین اهداف امام سجاد(علیه السلام) این است که هر چه بیشتر فرزندان را نسبت به وظایفشان از قبیل اطاعت، احترام، گذشت از والدین و احسان در حق ایشان، آشنا سازد و آنان را نسبت به آن وظایف تشویق نماید.
امام سجاد(علیه السلام) براى این منظور در دعاى بیست و چهارم که دعا براى والدین است، به مقام و شخصیت والاى پدر و مادر و وظایف فرزندان در قبال آنان اشاره نموده، مى‌فرمایند: بار خدایا! صدایم را در برابر ایشان آهسته و سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما، و دلم را بر آنها مهربان کن، و مرا به ایشان سازگار و بر آنان رحیم گردان.۴۸
یکى دیگر از اهداف تربیتى صحیفه سجادیه در خصوص ارتباط با والدین، “حق‌شناسى و سپاس گزارى” از زحمات و تلاش آنان براى پرورش و رشد فرزندان است. همان طور که کفران نعمت و اجتناب از توجه به حق منعم، عقوبت ابدى را به دنبال دارد، روى گردانى از والدین وکوتاهى در حق آنان موجب دورى از مسیر قرب الهى مى‌گردد.
یکى از تعالیم تربیتى صحیفه که از بارزترین مصادیق حق‌شناسى درباره والدین است، طلب خیر و برکت براى آنها در قالب دعاست، حضرت امام سجاد(علیه السلام) مى فرماید: بار خدایا! آنان را به پرورش من جزا ده و در گرامى داشتنم پاداش ده، و آنچه در کودکى از من محافظت نمودهاند براى آنها نگاه دار.۴۹
همچنین امام(علیه السلام) در فرازهاى دهم و یازدهم دعا نیز به زحمات و تلاش‌هایى که والدین در پرورش و تربیت فرزندان متحمل شده‌اند، اشاره مى‌کند، سپس در حقشان طلب پاداش و غفران مى‌کند و مى‌فرماید:
و پدر و مادر مرا به بهترین چیزى(پاداش) که اختصاص داده‌اى به آن پدران و مادران بندگان با ایمانت را امتیاز ده.۵۰ و مرا به وسیله دعاى براى ایشان و ایشان را به سبب مهربانى‌شان به من بیامرز. آمرزش پا برجا، و به شفاعت و میانجى‌گرى من براى ایشان از آنها راضى و خوشنود شو، خوشنودى یکسره و آنها را با گرامى داشتن به جاهاى آسایش برسان.۵۱
پىنوشتها
۱- برگرفته از: پایان نامه “بررسى نظام تربیتى صحیفه سجادیه”، مقطع کارشناسى ارشد، رشته الهیات و معارف اسلامى، مؤسسه آموزشى پژوهشى امام خمینى(رحمه الله).
۲- دعاى ۷/ بند۱
۳- دعاى ۱/ بند۳و۴
۴- دعاى ۱۳، ۲۲، ۲۹
۵- دعاى۲۰/ بند۱۲
۶- دعاى۴۷/ بند ۱۰۹
۷- دعاى۲۰/ بند۲۴
۸- دعاى۳۴/ بند۴
۹- خسرو باقرى، نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، چاپ چهارم، انتشارات مدرسه، ۱۳۷۶، ص۶۵
۱۰- دعاى۲۰/ بند۴
۱۱- دعاى۲۰/ بند ۵
۱۲- دعاى۲۰/ بند ۱۶
۱۳- دعاى ۲۱/ بند ۹
۱۴- دعاى ۲۱/ بند۱۱
۱۵- دعاى ۲۵/ بند۱۰ و ۱۱
۱۶- دعاى۲۰/ بند ۲۹
۱۷- دعاى۱۱/ بند ۱
۱۸- دعاى ۱۳/ بند ۱۶
۱۹- دعاى۲۰/ بند ۲۷
۲۰- دعاى ۲۱/ بند ۹
۲۱- قرآن شریف از این مردم چنین حکایت دارد: آنها گفتند: “چیزى جز همین زندگى دنیى ما در کار نیست؛ گروهى از ما مى‌میریم و گروهى جاى آنها را مى‌گیرند؛ و جز طبیعت و روزگار ما را هلاک نمى‌کند”.(جاثیه/۲۴)
۲۲- دعاى۳۰/ بند ۵و۶
۲۳- دعاى۲۰/ بند ۲۴
۲۴- “توبه”به معنى رجوع و بازگشتن است،(معجم مقاییس اللغه، ج۱، ص۳۵۷)
۲۵- دعاى ۹
۲۶- دعاى ۳۹
۲۷- دعاى ۱۰
۲۸- دعاى۱۲/ بند۱۰
۲۹- و سپس خداى را که ما را به(حقیقت) توبه و بازگشت(از گناه) راهنمایى نمود، توبه‌اى که آن را نیافته ایم جز به فضل و احسان او.(۲۲/۱)
۳۰- بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و نیکى بازگشت از گناه را روزى ام فرموده و به توبه پاکم گردان.(۳۳/۱۶)
۳۱- دعاى ۴۵/ بند۵۲
۳۲- ۷ /۱۲
۳۳- دعاى ۲۶/ بند ۳
۳۴- مرتضى مطهرى، تعلیم و تربیت در اسلام، چاپ بیست و ششم، انتشارات صدرا، ۱۳۷۴، ص۳۶۵-
۳۵- مرتضى مطهرى، تعلیم و تربیت در اسلام، چاپ بیست و ششم، انتشارات صدرا، ۱۳۷۴، ص۳۶۵-
۳۶- عبدالله جوادى آملى، مراحل اخلاق درقرآن، چ اول، نشر اسراء، ۱۳۷۷، ص۳۴۱
۳۷- دعاى۱/ بند۲و۳
۳۸- دعاى عرفه از نخستین بند تا بند سى ام.
۳۹- دعاى۴۷/ بند۱۴
۴۰- دعاى۱/ بند۱۰
۴۱- این فطرتى ست که خداوند، انسانها را بر آن آفریده؛ دگرگونى در آفرینش الهى نیست؛ این است آیین استوار؛ ولى اکثر مردم نمى‌دانند.(روم/۳۰) .
۴۲- دعاى۱/ بند ۳و۴
۴۳- دعاى ۵۲/ بند ۷
۴۴- محمود رجبى، انسان شناسى، چاپ سوم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(رحمه الله)، ۱۳۷۸، ص۷۱
۴۵- دعاى۱۰/ بند ۳
۴۶- دعاى ۴۷/ بند۱۱۸
۴۷- دعاى۵۲/ بند۲
۴۸- دعاى۲۴/ بند۶
۴۹-دعاى۲۴/ بند۷
۵۰- دعاى۲۴/ بند۱۲
۵۱- دعاى۲۴/ بند۱۴
نویستده: على اصغر ابراهیمى‌فر
منبع: پرتال جامع علوم انسانی
