اشاره:
ابوالحسن علی بن حماد بن عبیدالله بن حماد عبدی بصری، مشهور به اِبْن حَمّاد فقیه، محدث و شاعر امامی قرن چهارم هجری قمری/۱۰م بود. از او اشعار بسیاری در کتاب‌های شیعه در مدح و رثای ائمه معصومین(علیهم‌السلام) و ذکر مناقب و احوال ایشان نقل شده است. بیتی در مدح علی (علیه‌السلام)، به او نسبت داده شده که سبب جنجال بسیاری شده است. او در این بیت «امین» را به گمراهی متهم کرد چرا که وحی را از حیدر باز داشت.
نسب
در نسبت او که عبدی (منسوب به عبدالقیس) یا عَدَوی (منسوب به بنی عدی) بوده است، میان محققان اختلاف است.[۱] عبدی نسبت یکی دیگر از شعرای اهل بیت (علیهم‌السلام) یعنی سیف یا سفیان بن مصعب بوده و این امر سبب اشتباه برخی از رجال شناسان شده است.
ولادت و وفات
از تاریخ ولادت و وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست. اما علی بن محمد صوفی که حدود ۳۸۷ تا ۳۹۰ق [۲] زاده شده، در کتاب المجدی[۳] گفته است: ابو علی بن دانیال که از خویشان من بوده قصیده‌ای برای من نقل کرد که ابن حماد برای او انشاد کرده بود. از این رو می‌توان حدس زد که وی در طبقه شیخ صدوق (د ۳۸۱ق /۹۹۱م) بوده و در اوایل قرن چهارم هجری قمری به دنیا آمده و در اواخر آن وفات یافته است.[۴]
مشایخ و شاگرد برجسته
از مشایخ اجازه ابن حمّاد، عبدالعزیز بن یحیی بن احمد بن عیسی جلودی از محدثان امامیه است[۵] و شاگرد او حسین بن عبیدالله غضائری است که ابن حماد یکی از مشایخ اجازه او بوده است و همین خود دلالت بر وثاقت وی نیز دارد.
سرودن اشعاری در مدح ائمه(علیهم‌السلام)
از ابن حماد اشعار بسیاری در کتاب‌های شیعه نقل شده است که همگی در مدح و رثای ائمه معصومین(علیهم‌السلام) و ذکر مناقب و احوال ایشان است. اشعار وی نشان از وسعت دانش او در اخبار اهل بیت (علیهم‌السلام) دارد و از خیال پردازی‌های شاعرانه تهی است و همه با براهینی مبتنی بر قرآن و حدیث، برای دفاع از مذهب امامیه سروده شده است.
برای نمونه می‌توان به اشعار وی درباره واقعه غدیر خم، مناقب و امامت علی(علیه‌السلام) و جانشینان او، به ابن شهر آشوب[۶] و نیز بیاضی[۷] رجوع کرد.
همچنین ابوالفتوح رازی در تفسیر خود به اشعار وی استشهاد کرده است.[۸]
در مورد آثار او، نکته‌ای که جلب نظر می‌کند، آن است که در منابع اولیه اشعار وی قطعه‌هایی کوتاه است که به جهت استشهاد و استدلال آورده شده است، اما ناگهان در مآخذ متأخر قصاید بلند و مراثی بسیاری منسوب به وی دیده می‌شود، چنانکه در الغدیر دیوان شعری با ۲۰۰، ۲بیت به او نسبت داده شده است.[۹]
شاعران هم نام
علاوه بر ابن حماد، چند شاعر دیگر می‌شناسیم که به همین نام شهرت داشته‌اند و این امر به خلط میان نام و آثار آنان انجامیده است. یکی از اینان علی بن حماد واسطی عالم و شاعر امامی در قرن هفتم/۱۳م [۱۰] و دیگری علی بن حماد ازدی بصری است.
دو سبک متفاوت
از مقایسه اشعار نقل شده به وسیله ابن شهر آشوب و طریحی از ابن حماد می‌توان دو سبک متفاوت شعری را شناخت:
دسته اول، بیشتر در مناقب و موضوع امامت علی(علیهم‌السلام) و اهل بیت(علیهم‌السلام) است و همه این اشعار مستند به روایات است.
دسته دوم، بیشتر در رثای امام حسین(علیه‌السلام) و خاندان و اصحاب اوست. به همین جهت، عاطفه و احساس بر آن‌ها غلبه دارد و مورد توجه مقتل نویسان بوده است.
شعر منسوب به وی
بیتی جنجالی در مدح علی (علیه‌السلام) به ابن حماد نسبت داده شده که درباره آن نظرهای گوناگون ابراز شده است.[۱۱] آن بیت چنین است:
ابن حماد:
ضل الامین و صدّها عن حیدر تاللّه ما کان الا´مین امینا
«امین» گمراه شد و «آن» را از حیدر باز داشت؛ سوگند به خدا امین امانت نداشت.
اختلاف در معنای «امین» و مرجع ضمیر «ها» است. در توجیه این بیت شعر، اختلاف نظر شده است: بعضی از مخالفان شیعه گفته‌اند: مقصود از امین، جبرئیل است و ضمیر به رسالت و وحی باز می‌گردد.[۱۲] این عقیده فرقه ذمامیه از غلات شیعه است. به عقیده این افراد، جبرئیل به جای اینکه وحی الهی را برای علی بن ابی‌طالب بیاورد، آن را برای حضرت محمد برد. به همین جهت، آنان جبرئیل را سرزنش می‌کنند.[۱۳]
اما با توجه به اینکه امامیه، غالیان را کافر می‌دانند[۱۴] و نیز اعتقاد ابن حماد به امین بودن جبرئیل و خاتمیت حضرت محمد(صلی‌الله علیه و آله)[۱۵] این گفته صحیح به نظر نمی‌رسد.
بعضی گفته‌اند: مقصود از امین، امین اسلام در نزد مردم و آنچه در روز شورا انجام داده است، بوده که در این صورت مرجع ضمیر خلافت است.[۱۶] در این میان نظر شوشتری[۱۷] با توجه به اعتقادات ابن حماد درست‌تر به نظر می‌آید. وی گفته است منظور تعریض به ابوعبیده جراح است که امین امت لقب یافته[۱۸] و در مسئله خلافت ابوبکر بسیار کوشیده بود.
پی نوشت:
- نجاشی، رجال، ص۲۴۴؛ علامه حلی، ایضاح الاشتباه، باب علی؛ حائری، منتهی المقال، ص۲۱۵؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۳۹۶؛ حرّ عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۸۶؛ افندی، ریاض العلماء، ج۴، ص۷۰.
- المجدی، مهدوی، مقدمه، ۱۲۱
- ابن صوفی، المجدی، ص۱۵۸
- آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، قرن ۴، ص۱۸۵؛ افندی، ریاض العلماء، ج۴، ص۷۱
- نجاشی، رجال، ص۲۴۴
- ابن شهر آشوب، مناقب، ج۱، صص۲۵۱، ۲۵۶-۲۵۷، ۳۱۸، جاهای مختلف، ج۲، صص۳، ۴۰، ۹۲، جاهای مختلف، ج۳، صص۱۹، ۴۸، جاهای مختلف، ج۴، صص۴۱، ۷۶، ۲۱۷، جاهای مختلف
- بیاضی، الصراط المستقیم، ج۱، صص۹۸، ۲۰۲، ۳۲۴، ج۲، صص۸، ۱۴، ۷۹، ج۳، صص۷۷، جاهای مختلف
- رازی، ۴ (۶) /۱۷۰، ۱۷۱، جاهای مختلف
- امینی، الغدیر، ج۴، ص۱۷۱
- افندی، ریاض العلماء، ج۴، صص۷۲، ۷۳
- شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲ف ص۵۶۵
- ر.ک: حائری، منتهی المقال، ص۲۱۵
- ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ص۹۸
- مفید، شرح عقائد الصدوق، ص۶۳
- ابن شهر آشوب، مناقب، ج۳، صص۲۹، ۶۶، ۲۶۱، ۲۹۵
- حائری، منتهی المقال، ص۲۱۵
- شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، صص۵۶۶ -۵۶۷
- بخاری، صحیح، ج۴، ص۲۱۶
منابع
- آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، قرن ۴، بیروت، ۱۳۹۰ق /۱۹۷۰م.
- ابن جوزی، عبدالرحمان، تلبیس ابلیس، قاهره، ۱۳۶۸ق /۱۹۴۹م.
- ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۰م.
- ابن شهر آشوب، محمد، مناقب آل ابی طالب، قم، المطبعه العلمیه.
- ابن صوفی، علی، المجدی، به کوشش محمود مهدوی دامغانی، قم، ۱۴۰۹ق /۱۹۸۹م.
- ابوالفتوح رازی، حسین، تفسیر، به کوشش ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۳ق.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق / ۱۹۸۱م.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، ۱۳۸۷ق / ۱۹۶۷م.
- بخاری، محمد، صحیح، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- بیاضی، علی، الصراط المستقیم، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۴م.
- حائری، محمد، منتهی المقال، تهران، ۱۳۰۰ق / ۱۸۸۳م.
- حر عاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق / ۱۹۶۵م.
- خاقانی، علی، شعراء الحلّه، نجف، ۱۳۷۲ق /۱۹۵۲م.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۳۹۸ق /۱۹۷۸م.
- شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۷۵ق / ۱۹۵۵م.
- طریحی، فخرالدین، المنتخب، نجف، ۱۳۷۹ق / ۱۹۵۹م.
- طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
- علامه حلی، حسن، ایضاح الاشتباه، تهران، ۱۳۱۹ق / ۱۹۰۱م؛
- قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، ۱۳۹۷ق /۱۹۷۷م.
- مفید، محمد، شرح عقائد الصدوق، تبریز، ۱۳۷۱ق /۱۹۵۱م.
- نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۷م.
منبع مقاله : دائره المعارف بزرگ اسلامی
