اشاره:
دُعا، طلب و درخواست بندگان از خدا یا آنچه معبود می‌پندارند، برای رسیدن به خواسته‌هاست. در متون دینی، دعا به عنوان یکی از راه‌های ارتباط با خدا و برترین عبادت‌ها تأکید و با تعابیری مانند سلاح مؤمن و نور آسمان و زمین توصیف شده است. برای دعا آداب و شرایطی از جمله خواندن خدا با اسماء الحسنی، طلب از پروردگار از سر بیم و امید و از روی تضرع و خشوع، شروع دعا با بسمله و حمد و صلوات، ذکر شده است. دعا به زمان و مکان خاصی محدود نشده ولی بعضی از زمان‌ها و برخی از مکان‌ها برای دعا کردن مناسب‌تر معرفی شده است.
دعاهایی که خداوند به حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم آموزش داد.
۱ . در سوره زمر، خداوند متعال به پیامبرش حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم آموزش های متعددی می دهد. یکی از آن تعلیمات این دعاست که ای محمد بگو:
اللّهُمَّ فاطِرَ السَّمواتِ وَالأَرْضِ عالِمَ الغَیبِ وَالشَّهادَهِ أَنْتَ تَحْکمُ بَینَ عِبادِک فِیما کانُوا فِیهِ یخْتَلِفُونَ؛(۱)
ای پروردگار آفریننده آسمان ها و زمین، دانای پنهان و پیدا، تو حکم می کنی بین بندگانت در آنچه که در آن اختلاف کنند.
۲ . دشمنان حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم افراد عنود و لجوجی بودند و هر روز برای گریز از پیام حق و گمراه کردن مردم، نغمه ای ساز می کردند. اما در برابر هر سخن و بهانه ای، جواب شایسته ای از پیامبر دریافت می کردند. و چه بسا پیامبر در انتظار می ماند تا از سوی خداوند جواب مناسبی صادر شود، تا هم به دشمنان پاسخ دهد و هم بر عزم و اراده آن جناب بیفزاید. در پایان سوره انبیاء ضمن جواب به منکران توحید،
خداوند به حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم آموزش می دهد که این گونه بگو: رَبِّ احْکمْ بِالحَقِّ وَرَبُّنا الرَّحْمنُ المُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ؛(۲)
پروردگارم، به حق داوری کن، و پروردگار ما بخشنده ای است که از او یاری جویند بر آنچه شما (از دروغ و باطل) گویید.
۳ . خداوند متعال به پیامبر گرامی اش حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم این گونه تعلیم و آموزش می دهد که بگو:
رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنْتَ خَیرُ الرّاحِمینَ؛(۳)
خداوندا! بیامرز، و رحم کن، تو بهترین رحم کنندگانی.
گرچه در این آیه نفرمود چه کسی را بیامرز و به چه کسی رحم کن، اما به کمک آیات و ادلّه دیگر درمی یابیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برای خود و برای همه مسلمانان از حق تعالی آمرزش و رحمت طلب می کند. و چون رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم الگوی همگان است، ما هم به آن جناب اقتدا می کنیم و می گوییم: «رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیرُ الرّاحِمینَ.»
۴ . خداوند بزرگ به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم دستور می دهد که برای قرائت آن بخش از قرآن که در حال وحی بر آن حضرت است پیش از پایان یافتن وحی، شتاب نکند. به آن حضرت فرمان می دهد که بگو:
رَبِّ زِدْنی عِلْماً؛(۴)پروردگارا، دانش مرا بیشتر فرما.
با توجه به این نکته که پیامبر ما داناترین آفریدگان خداست در عین حال حق تعالی به او چنین دستوری می دهد، بر ما که از علم و دانش ذرّه ای بیش نداریم ضروری تر و لازم تر است که این دعا را تکرار و از خداوند حکیم دانش فراوان طلب کنیم.
پیامبر ما فرمود: «هر گاه روزی بر من بگذرد که در آن بر دانشم نیفزایم، طلوع خورشید در چنین روزی بر من مبارک مباد.»(۵)
۵ . ما مسلمان و پیرو قرآنیم. قرآن کریم با «بِسم اللّه الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» و سپس با «الحَمْدُ للّه رَبِّ العَالَمِینَ» آغاز می شود.
پیامبر اسلام فرموده است: هر کار با نام خدا و حمد الهی آغاز نشود پایان خوش و کاملی ندارد.
در سوره اسراء خداوند دعایی را به حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم تعلیم می دهد که هر وقت بر کاری تصمیم گرفتی برای موفقیت در آن این طور دعا کن:
رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْک سُلْطاناً نَصِیراً؛(۶)
بارالها، مرا با صدق و استواری داخل کن، و با صدق و درستی بیرون آر، و برای من از جانب خود تسلّطی یاری بخش قرار ده.
این دعای قرآنی در آغاز هر کار، شایسته و مناسب است تا شروع و پایان آن به درستی و استواری باشد و در هنگامه کار یاری الهی [۸۰]
همراهی کند. در تاریخ آمده است: پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم هنگام فتح مکه این دعا را خواندند.
و از امام علیه السلام نقل شده که فرمود: «هر گاه در شرایط ترسناک قرار گرفتی این آیه را بخوان.»(۷)
۶ . حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «نه من و نه هیچ پیامبری پیش از من، پیامی به عظمت و سنگینی توحید نیاورده اند.»
چون پیام توحید بزرگ و عظیم بود، بیشترین فرصت های تبلیغی پیامبران را به خود اختصاص داد، پیامبر ما هم برای معرفی توحید، گفت و گوهای بسیار با مردم داشت. آیات و نشانه های خداوند را برای مردم باز می گفت و از آنان می خواست به تأمل و دقت نشینند. در آغاز سوره شورا، خداوند موادّ لازم را برای این گفت و گوها به پیامبرش می آموزد و در ضمن به او تعلیم می دهد تا بگوید:
اللّه رَبّی عَلَیهِ تَوَکلْتُ وَإِلَیهِ أُنیبُ؛(۸)
اللّه پروردگار من است، بر او توکل کردم و به سوی او باز می گردم.
۷ . یکی از آموزش های الهی و قرآنی حمد و سپاس الهی است، و دیگری یاد نیک و شایسته از برگزیدگان وادی توحید، یعنی پیامبران و اولیای الهی که راهنمایان بشر به سوی تقوا و پاکی و عدالت و توحید بودند. آنانی که خداوندشان برگزید تا مشعل هدایت دیگران به سوی[۸۱]
خدا و آخرت باشند. خداوند به حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم فرمان می دهد که بگو:
الْحَمْدُ للّه وَسَلامٌ عَلی عِبادِهِ الَّذینَ اصْطَفی؛(۹)
تمام حمد و سپاس برای خداست، و سلام بر بندگانش، آنان که برگزید.
۸ . مهم ترین پیام پیامبران الهی، توحید و خدا پرستی بوده است. پیامبر ما هم به سان دیگر پیامبران پایه و شالوده دعوتش یکتاپرستی بود و سعی می کرد تصویر درستی از توحید ذات و صفات و افعال به بشر ارائه دهد، و به دور از خرافات و پندارها، توحید ناب و خالص را تبیین کند. در قرآن کریم آیاتی که مربوط به توحید است از آیات دیگر بیشتر است. هر بار که مردم نادان برای کجروی خود بهانه ای می تراشند و بر پایه اندیشه های جاهلی، اعتراض می کنند پیامبر با صبر و سعه صدر به آنان پاسخ سنجیده می دهد. یک بار پس از پاسخ به آنان به فرمان الهی چنین می گوید:
الحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی لَمْ یتَّخِذ وَلَداً وَلَمْ یکنْ لَهُ شَرِیک فِی المُلْک وَلَمْ یکنْ لَهُ وَلِی مِنَ الذُّلِّ وَکبِّرْهُ تَکبِیراً؛(۱۰)
حمد و سپاس خدایی راست که فرزندی نگرفته و در حکومت شریکی برای او نیست، و هم پیمانی برای یاری او در مشکلات نیست (چرا که احتیاج ندارد) و بزرگ دار او را برترین بزرگ داشتن.
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «آیه عزّت را بسیار بخوانید.» پرسیدند:
آیه عزت کدام است؟ فرمود: «الحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی لَمْ یتَّخِذ وَلَداً…»
۹ . پیامبر ما در راه ابلاغ پیام الهی، از ناکسان آزار بسیار دید. و هر گاه که فشار روحی و روانی و تبلیغاتی دشمن اوج می گرفت، خداوند پیامبرش را دل داری و روحیه می داد.
در صلح حدیبیه به هنگام نوشتن صلحنامه، یکبار به گاه نوشتن بسم اللّه الرحمن الرحیم در آغاز صلحنامه، و بار دیگر به وقت نوشتن کلمه «رسول اللّه » درپی نام آن حضرت، قریشیان اعتراض کردند و نتیجه آن شد که به جای بسم اللّه الرحمن الرحیم، باسمک اللهمّ بنویسند، همان طور که در جاهلیت می نوشتند، ولقب «رسول اللّه » را هم از پی نام آن حضرت حذف کنند. از آن جا که این دشمنی و عناد آنان روحیه پیامبر را می آزرد خداوند برای حمایت و دلداری به آن حضرت فرمود بگو:
هوَ رَبّی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عَلَیهِ تَوَکلْتُ وَإِلَیهِ مَتابِ؛(۱۱)
او پروردگار من است، به جز او خدایی نیست، بر او توکل کردم و به سوی او باز می گردم.
۱۰ . یکی از تعلیمات خدا به پیامبرش حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم این است که بگو:
إِنَّ صَلاتی وَنُسُکی وَمَحْیای وَمَماتی للّه رَبِّ العالَمینَ؛(۱۲)
به درستی که نماز من، عبادات من، زندگی من و مرگ من برای خداوند است که پروردگار جهان هاست.
۱۱ . پیامبر ما از منافقان رنج بسیار دید؛ آنان که به زبان تظاهر به اسلام می کردند و در دل اعتقاد به آن نداشتند بلکه درپی کارشکنی و شیطنت و عیب جویی بودند. خداوند هم از درون و شیوه آنان، پیامبرش را آگاه می کرد. به همین سبب درجای جای قرآن کریم از منافقان و کج رفتاری آنان یاد می شود. آنان که می دیدند از گفت و گوها و محفل آنان، پیامبر خبردار می شود، به جای اصلاح کار و برنامه خود و آمدن به راه راست، شیوه خود را عوض کردند و این بار با زبان ایما و اشاره پیام های خود را به یکدیگر می رساندند. این بار هم خداوند پیامبرش را از روش آنان آگاه ساخت و ضمن تجلیل از آن حضرت به وی فرمود: در برخورد با چنین مشکلات بگو:
حَسْبِی اللّه لا إِلهَ إلاّ هُوَ عَلَیهِ تَوَکلْتُ وَهُوَ رَبُّ العَرْشِ العَظیم؛(۱۳)
خداوند مرا بس است، به جز او خدایی نیست، بر او توکل کردم، او که صاحب عرش عظیم است.
پیامبر گرامی فرمود: «هر کس صبح و شب هفت بار این دعا را بخواند خداوند کارهای مهمش را کفایت کند.»(۱۴)
عبداللّه بن عباس گوید: «این دعای ابراهیم علیه السلام بود هنگامی که او را در آتش افکندند، و دعای حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم هنگامی که دشمنان علیه آن حضرت گرد آمدند.»(۱۵) [۸۴]
۱۲ . در قرآن کریم گاهی ملاحظه می شود دعاهایی را خداوند به پیامبرش یاد می دهد. گرچه در این نوع جملات طرف خطاب حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم است، اما از آن جا که پیامبر برای همگان اسوه و الگوست، پیداست که این گونه خطاب ها شامل حال دیگران نیز می شود.
یکی از آموزش های خدای متعال به حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم این دعاست:
قُلِ اللّهُمَّ مالِک المُلْک تُؤْتِی المُلْک مَنْ تَشاءُ وَتَنْزِ عُ المُلْک مِمَّنْ تَشاءُوَتُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیدِک الخَیرُإِنَّک عَلی کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ * تُولِجُ اللَّیلَ فِی النَّهارِ وَتُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیلِ وَتُخْرِجُ الحَی مِنَ المَیتِ وَتُخْرِجُ المَیتَ مِنَ الحَیوَتَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیرِ حِسابٍ؛(۱۶)
ای محمد، بگو بارالها، صاحب حقیقی حکومت تویی، به هر که خواهی حکومت دهی و از هر که خواهی باز ستانی، هر که خواهی عزیز و گرامی داری و هر که را خواهی ذلیل و پست گردانی، تمام خیرات به دست تواست، به درستی که تو بر هر چیز توانایی. شب را در روز فرومی بری و روز را درشب فرومی بری، زنده را از مرده برآوری و مرده را از زنده خارج سازی، و هر که را خواهی بی شمار روزی می دهی.
فهرست منابع:
۱ . زمر (۳۹) آیه ۴۶٫۲ . انبیاء (۲۱) آیه ۱۱۲٫۳ . مؤمنون (۲۳) آیه ۱۱۸٫۴ . طه (۲۰) آیه ۱۱۴٫۵ . تفسیر صافی، ج۳، ص۳۲۲٫۶ . اسراء (۱۷) آیه ۸۰٫۷ . تفسیر صافی، ج۳، ص۲۱۲٫۸ . شوری (۴۲) آیه ۱۰٫۹ . نمل (۲۷) آیه ۵۹٫۱۰ . اسراء (۱۷) آیه ۱۱۱٫۱۱ . رعد (۱۳) آیه ۳۰٫۱۲ . انعام (۶) آیه ۱۶۲٫۱۳ . توبه (۹) آیه ۱۲۹٫۱۴ . لکل دعاء فی القرآن قصه وإجابه، ص ۶۹٫۱۵) همان۱۶ . آل عمران (۳) آیات ۲۶ ۲۷٫
