« تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب»، به زبان عربى، اثر میرزا محمد قمى مشهدى، از علماى حدیث و مفسران امامیه در قرن دوازدهم مىباشد. میرزا محمد مشهدى معاصر بزرگانى چون علامه مجلسى، ملا محسن فیض کاشانى، محقق سبزوارى، محقق خوانسارى( آقا جمال الدین)، شیخ حرّ عاملى و ملا خلیل قزوینى است. تاریخ دقیقى از وفات او در دست نیست، لیکن مىتوان از تاریخ تألیفات متعددش حدس زد که وى تا حدود سال ۱۱۲۵ ق زنده بوده است.
مصنف، در بیان انگیزه خود از نگارش این تفسیر، مىفرماید: در گذشته حاشیهاى بر تفسیر زمخشرى و حاشیهاى بر حاشیه شیخ بهایى بر تفسیر« انوار التنزیل» بیضاوى نگاشتم، پس از آن به فکر افتادم که تفسیرى تألیف کنم که هم شامل اسرار تنزیل باشد و هم شامل روایات منقول از ائمه اطهار( ع).
آیه اللّه معرفت، این تفسیر را تفسیرى جامع، ما حصل تفاسیر مهم امامیه، شامل روایات اهل بیت( ع)، مشتمل بر مباحث قرائت، تنزیل، اعراب، لغت و دقایق ادبى در کنار مطالب فلسفى و عرفانى، دربردارنده حسن تعبیر بیضاوى و اسلوب شیخ طبرسى در« مجمع» و گزیدهاى از« کشّاف» و حواشى شیخ بهایى، جامع بین عقل و نقل و… مىداند.
آقاى سید محمد على ایازى، در باره آن مىنویسد:« تفسیرى است که شامل تمام آیات قرآن مىباشد، ما حصل مهمترین تفاسیر امامیه و اهل سنت است، آمیختهاى است بین نقل و عقل و… از منظرى دیگر، این تفسیر، از تفاسیر بلاغى و ادبى و شرح و حاشیهاى بر تفسیر بیضاوى نیز محسوب مىگردد.»( المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص ۵۹۵).
ساختار
کتاب، در ۱۴ جلد تنظیم شده است، با این شرح:
جلد اول، شامل سوره حمد تا آخر آیه ۵۸ البقره؛
جلد دوم، شامل بقیه آیات البقره( از ۵۹ تا آخر)؛
جلد سوم، شامل تمام سوره آل عمران و نساء؛
جلد چهارم، شامل سوره مائده و انعام؛
جلد پنجم، شامل سوره اعراف، انفال و برائت؛
جلد ششم، شامل سوره یونس، هود، یوسف و رعد؛
جلد هفتم، شامل سوره ابراهیم، حجر، نحل و بنى اسرائیل( اسراء)؛
جلد هشتم، شامل سوره کهف، مریم، طه و انبیاء؛
جلد نهم، شامل سوره حج، مؤمنون، نور، فرقان، شعراء و نمل؛
جلد دهم، شامل سوره قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، سبأ و فاطر؛
جلد یازدهم، شامل سوره یس، صافات، ص، زمر، مؤمن( غافر)، سجده( فصلت) و حمعسق( شورى)؛
جلد دوازدهم، شامل سوره زخرف، دخان، جاثیه، احقاف، محمد، فتح، حجرات، ق، ذاریات، طور، نجم، قمر و الرحمن؛
جلد سیزدهم، شامل سوره واقعه، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه، صف، جمعه، منافقون، تغابن، طلاق، تحریم، ملک، قلم، حاقه، معارج، نوح، جن و مزمل؛
جلد چهاردهم، شامل سوره مدثر، قیامت، انسان، مرسلات، نبأ، نازعات، عبس، تکویر، انفطار، مطففین، انشقاق، بروج، طارق، اعلى، غاشیه، فجر، بلد، شمس، لیل، ضحى، ا لم نشرح، تین، علق، قدر، لم یکن، زلزله، عادیات، قارعه، تکاثر، عصر، همزه، فیل، قریش، ماعون، کوثر، کافرون، نصر، تبت، اخلاص، فلق و ناس.
مؤلف، تمام آیات قرآن را به شیوه مزجى شرح مىدهد و سپس به نقل اخبار مىپردازد.
گزارش محتوا
به قول برخى از اندیشمندان، مؤلف، روایات منقوله را از تفسیر« نور الثقلین» برداشت کردهاند. تحقیقا ایشان بیش از ۹۰ درصد روایات« نور الثقلین» را با ترتیبى که در آن کتاب آمده، در تفسیر خود آوردهاند؛ بهطور نمونه، از ۱۲۰ حدیث ابتداى تفسیر که شامل سوره حمد و مقدار کمى از سوره بقره مىشود، ایشان فقط ۴ حدیث را نقل نکردهاند و ۱۱۶ حدیث دیگر را بدون کم و کاست نقل کردهاند و خود ۲۰ حدیث بر آنها افزودهاند. احادیث اضافه شده، از تفسیر قمى، تفسیر عیاشى، تفسیر فرات کوفى و تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى( ع) مىباشد. بخشى از احادیث اضافه شده، بهنحوى نسبت به روایات نقل شده، تکرارى محسوب مىشوند و احتمالا« نور الثقلین»، به همین دلیل آنها را نقل نکرده است.
کتاب دیگرى که« کنز الدقائق»، اکثر احادیث آن را نقل مىنماید،« تأویل الآیات الظاهره فى فضائل العتره الطاهره»، تألیف سید شرف الدین على حسینى استرآبادى غروى از علماى قرن دهم هجرى قمرى، مىباشد.
« کنز الدقائق»، به سبب در بر داشتن معظم تفسیر بیضاوى و نقل از تفسیر« کشاف» و« مجمع البیان»، بهطور طبیعى در کنار روایات اهل بیت( ع)، برخى روایات اهل سنت را نیز نقل نموده است، امّا این احادیث را مصنف با توجه به تفسیر بیضاوى و« مجمع البیان» نقل کرده است و به معناى نقل احادیث اهل سنت از منابع آنها تلقى نمىشود.
یکى از برترىهاى تفسیر« کنز الدقائق» نسبت به« نور الثقلین»، مسند بودن آن یا به تعبیرى عدم حذف اسانید است؛ البته از آنجایى که بخش اعظم روایات« کنز الدقائق» همان روایات« نور الثقلین» است، تفاوتى بین اسانید روایات آن دو نمىباشد، ولى در جایى که« کنز الدقائق» مستقیما از تفسیر فرات کوفى،« تأویل الآیات الظاهره»، تفسیر قمى و تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى( ع)، روایت نقل مىکند، سند را کامل مىآورد و احتمال دارد مراد بزرگان از عدم حذف أسناد، همین قسمت باشد.
« کنز الدقائق»، علاوه بر نقل روایات، صبغه اجتهادى نیز دارد؛ یعنى در مواجهه با روایات فقط به نقل اکتفا نکرده، بلکه در مباحث مختلف اظهار نظرهاى متناسب نموده است.
برخى از اظهار نظرهاى ایشان چنین است:
- تصریح به جعلى بودن برخى از احادیث؛ بهعنوان نمونه در جلد ۱، صفحه ۸۸، در آخرین فرازهاى تفسیر سوره حمد، بحث« آمین»، در باره نقل احادیث از پیامبر( ص) و حضرت على( ع)، مىنویسد:« و احادیثنا الصحیحه تدل على وضع تلک الأخبار»؛
- تصریح به تقیهاى بودن برخى از روایات؛ بهعنوان نمونه در ج ۱۱، صفحه ۲۲۲، ذیل آیه ۲۵ سوره« ص»، مىنویسد:« و الروایه التى رواها علىّ بن ابراهیم، وارده مورد التقیه»؛
- توجیه برخى از روایات؛
- شرح بعضى از فقرات برخى از احادیث؛
- جمع بین برخى از روایات متعارض با شیوههاى مختلف؛
- ثصریح به اسرائیلى بودن برخى از روایات.
چون اکثر مطالب تفسیرى« کنز الدقائق» از تفسیر بیضاوى است، غالب بحثهاى ادبى و نقل اقوال ادبا، مباحث علوم قرآنى ابتداى سورهها( مانند تعداد آیات و مکى و مدنى بودن آنها)، بحثهاى کلامى و نقل اقوال اشعریه، خوارج، معتزله، حتى بخشى از« اقول» ها از تفسیر بیضاوى است و گاهى نیز از تفسیر« کشاف» و« مجمع البیان» با ذکر و یا بىذکر نام آنها؛ البته این، بدان معنا نیست که در اینگونه مباحث، مطلبى را اضافه یا کم نمىکند، چون وى، گاهى اوقات نظرات بیضاوى را نمىپذیرد و یا خود، بسط بیشترى مىدهد، مانند بحث تخصصى- ادبى راجع به ضمیر فصل، در جلد ۱، ص ۱۳۴- ۱۳۵، ذیل آیه ۵، سوره بقره که تفصیل مطلب از خود اوست.
این کتاب، در پارهاى از مباحث عقلى و عرفانى و تأویلات عقلى قریبه و بعیده، تحت تأثیر تفسیر« صافى» ملا محسن فیض کاشانى است.
کتاب، گوشه چشمى نیز به عقاید صوفیه دارد. گاهى آنها را نقل و نقد مىنماید؛ مثلا در ج ۱، صفحه ۶۶، در ذیل«اهدنا الصراط المستقیم»،مىنویسد:« و لا یخفى علیک ان هذا و ما سبق من التأویل و ما سیأتى منه مبنى على ما ذهب الیه الصوفیه من الاصول الفاسده و الغرض من نقله الاطلاع على فساده».
جمعبندى پارهاى از ویژگىهاى کتاب:
- تفسیر آیات الهى با آثار مروى از اهل بیت( ع) و تلاش در استخراج روایات تفسیرى از بین اخبار و جمع قرآن و سنت در تفسیر؛
- اشتمال بر همه آیات قرآن، بیان سند روایات، ذکر تناسب آیات با همدیگر، حل و فصل مشکلات الفاظ آیات، بیان وجوه مختلف اعراب، تبیین لغات و قرائتهاى مختلف و بیان نکات بلاغى؛
- اجتهادى بودن و مطالب را گاه تجزیه و تحلیل و نقد و تأیید نمودن و نظر خود را ابراز کردن؛
- اشتمال بر مباحث کلامى، فلسفى و عرفانى؛
- اشتمال بر تأویل؛ به معناى ذکر بطون مختلف و متناسب در بعضى از آیات، مانند تأویل بسیارى از آیات به اهل بیت( ع) که با نقل روایات اهل بیت( ع) صورت گرفته است.
وضعیت کتاب
فهرستى از آیات تفسیر شده، در ابتداى هر جلد ارائه گردیده است.
این تفسیر، اخیرا به تحقیق آقاى حسین درگاهى، در ۱۴ جلد، به قطع وزیرى و جلد گالینگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد، در سال ۱۳۶۶ ش، به زیور طبع آراسته گردید.
چاپ دیگرى از این تفسیر، از طرف انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، در ۱۵ جلد با قطع وزیرى و جلد گالینگور، در سال ۱۴۰۷ ق، مصادف با ۱۳۶۶ ش، با تحقیق مرحوم حاج آغا مجتبى عراقى و مقدمه آیه اللّه معرفت، به بازار کتاب عرضه شده است.
محقق، احادیث را بر مصادر آنها عرضه نموده، تصحیح کرده و با توضیح بعضى لغات مشکل، شرح پارهاى احادیث، توضیح برخى مطالب و ذکر مصادر روایات و منابع بعضى اقوال در پاورقى، مراجعه را براى پژوهشگران آسان کرده است. در پایان برخى از مجلدات، فهرستى از مطالب پاورقى به همراه فهرست سورههاى بحث شده، ارائه گردیده است.
منابع
۱.« اعیان الشیعه»، سید محسن امین، نرمافزار نور التراجم، مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى نور؛
۲.« التفسیر و المفسرون فى ثوبه القشیب»، تألیف استاد آیه اللّه محمد هادى معرفت، نشر الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه، دو جلد، چاپ اول، ۱۳۷۷ ش، مشهد مقدس؛
۳.« التفسیر و المفسرون»، تألیف دکتر محمد حسین ذهبى، چاپ دار احیاء التراث العربى، بیروت، لبنان، ۲ جزء، جزء دوم؛
۴.« الذریعه الى تصانیف الشیعه»، تألیف شیخ آغا بزرگ طهرانى، چاپ دار الاضواء بیروت، جلد ۱۸؛
۵.« المفسرون حیاتهم و منهجهم»، تألیف سید محمد على ایازى، مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، ۱۳۷۳ ش، تهران؛
- بینات، فصلنامه مؤسسه معارف اسلامى امام رضا( ع)، شماره ۲۴، سال ششم، زمستان ۷۸؛
۷.« تأویل الآیات الظاهره فى فضائل العتره الطاهره»، تألیف سید شرف الدین على الحسینى استرآبادى، تحقیق حسین استاد ولى، چاپ مؤسسه نشر اسلامى، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، سال ۱۴۱۷ ق، چاپ دوم؛
- مقدمه و متن کتاب.
منبع مقاله: کتابشناسی جامع تفاسیر نور
