تاریخچه حضور فرقه های اسماعیلیه در پاکستان

اسماعیلیان و خلفای فاطمی به تبلیغ آیین خود در نقاط دور از دسترس خلفای عباسی مانند سند (شامل پاکستان امروزی) اهمیت زیادی می‌ دادند. از سوی دیگر منابع اقتصادی این منطقه از عوامل توجه اسماعیلیان به آن بود. از نخستین داعیان اسماعیلی که به تبلیغ آیین اسماعیلی در سند (پاکستان امروزی) توجه کرد، ابوالقاسم بن حوشب، معروف به منصور الیمن بود که برادر زاده خود هیثم را به سند فرستاد. پس از سقوط دولت های اسماعیلی نیز پاکستان یکی از پناهگاه های این فرقه بود. در این مقاله با تاریخچه حضور فرقه های اسماعیلیه در پاکستان تا به امروز آشنا می شویم.

پیدایش فرقه اسماعیلیه

اسماعیلیه یکی از فرقه های شیعه می باشد. اسماعیلیان که از اختلاف بر سر جانشینی امام جعفر صادق (علیه السلام) در سال ۱۴۸ هـ ق از دیگر شیعیان امامی جدا شدند، معتقدند که امامت بعد از امام ششم (علیه السلام) به فرزند آن حضرت یعنی اسماعیل می رسد؛ و چون اسماعیل در زمان حیات پدر از دنیا رفته، بعد از او امامت به محمد بن اسماعیل رسیده. آنها امامت را در محمد بن اسماعیل تمام شده می دانند و از این لحاظ به سبعیه (هفت امامی) معروفند.[۱]

اسماعیلیه در مدت نسبتا کوتاهی بعد از انشعاب از شیعه، موفق شدند دولت فاطمی را در مصر، و بعد از انشعاب داخلی، حکومت نزاری را در الموت تاسیس کنند، و تهدیدی جدی علیه عباسیان از شرق و غرب باشند.

پراکنده شدن اسماعیلیان پس از سقوط حکومت فاطمی و نزاری

پس از سقوط دولت فاطمی و نزاری، اسماعیلیان هرگز نتوانستند قدرت گذشته خویش را به دست آورند و به دور افتاده ترین کشورهای جهان اسلام، خاصه یمن و شبه قاره هند، پناه بردند، و در حال حاضر در حدود ۲۵ کشور جهان پراکنده بوده، و عمدتاً در هند و پاکستان و افغانستان و تاجیکستان، در آسیای مرکزی و پامیر چین زندگی می کنند.[۲]

فاطمیون مصر در ابتدا یک فرقه را تشکیل می دادند. سپس به خاطر اختلافی که در مورد امامت پیش آمد به دو فرقه تقسیم شدند.

فرقه مستعلیه و بهره

آن گروه از اسماعیلیه هستند که پس از المستنصر، المستعلی بالله را خلیفه و جانشین او دانستند. این فرقه در مصر، یمن و مغرب آفریقا با نام «مستعلیه»، و در هند با نام «بهره» خوانده می شدند.

این گروه در شبه قاره هند (هندوستان و پاکستان) به دو گروه به نام های بهره داودی و سلیمانی تقسیم شده است. این اختلاف  پس از وفات داود بن عجب شاه، بیست و ششمین داعی مطلق ایجاد گردید.

رهبر فعلی شاخه داودی مستعلیه، طیبی محمد برهان الدین بن طاهر سیف الدین است که داعی حاضر نامیده می شود و در هند سکونت دارد. و رهبری شاخه اسماعیلیان سلیمانی داعی حاضرشان الشرفی حسین بن حسن المکرمی است.

فرقه نزاریه و آقاخانیه

فرقه نزاریه که پیرو پسر بزرگتر المستنصر به نام نزار می باشد، نخست در ایران توسط حسن صباح در قلعه های الموت دست به فعالیتی گسترده زد و پس از حمله مغول به ایران قلع و قمع گردید.

پس از آن در سال ۱۲۵۵ هجری آقاخان محلاتی که از نزاریه بود در ناحیه کرمان بر ضد محمد شاه قاجار قیام کرد، ولی شکست خورد و به بمبئی در هندوستان گریخت و دعوت نزاری را به امامت خود منتشر ساخت.

از آن پس نزاریه به آقاخانیه شهرت یافته اند و مخالفانشان در هند آنان را خوجه یا خجاس می نامند.

آقاخانیه،‌ برعکس بُهره، به مراسم عبادی و دینی چندان اهمیت نمی دهند.[۳]

رهبری نزاری ها پس از آقا خان محلاتی

فرقه اسماعیلیه همچنان که گفته شد بعد از سقوط الموت و انقراض حکومت فاطمی به صورت مخفی به حیات خود ادامه می داد.

اما در دوره قاجار در ایران رهبری این فرقه بر عهده آقا خان محلاتی بوده که از طرف حکومت مرکزی حاکم کرمان هم بوده است. وی با حمایت مالی انگلیس علیه دولت شورش می کند ولی قیام او با شکست مواجه می شود؛ به همین خاطر از ایران رفته و در سند (پاکستان امروزی) سکونت می کند.

بعد از آن رهبری در فرقه اسماعیلیه به صورت ارثی به فرزندان و نوادگان آقا خان محلاتی رسید، به طوری که آقا خان سوم با اینکه فقط هشت سال داشت و در سال ۱۸۷۷ میلادی به دنیا آمده بود، در سال ۱۸۸۵ میلادی به امامت فرقه اسماعیلیه انتخاب می شود.[۴] وی حدود ۷۰ سال رهبری نزاری ها را بر عهد داشت.

بعد از مرگ وی در سال ۱۹۵۷ میلادی طبق وصیت آقا خان سوم نوه اش به نام کریم الحسینی ملقب به آقا خان چهارم به رهبری فرقه اسماعیلیه رسید.[۵] وی در زمان رسیدن به این مقام حدود ۲۱ سال سن داشت و الان حدود ۴۸ سال است که رهبری فرقه را بر عهده دارد و اغلب در کشورهای اروپائی، سوئیس و انگلیس و فرانسه اقامت می کند، و امامت اسماعیلیان نزاری را بر عهده دارد.

بهره های پاکستان

در حال حاضر در کشور پاکستان هر دو فرقه اسماعیلیه حضور دارند.

پیروان فرقه مستعلیه در این کشور به نام بهره یاد می شوند. کلمه «بهره» در اصل گجراتی و به معنای تجارت کردن است و به پیروان «مستعلیه» بدان خاطر «بهره» یا «بوهره» گفته شده است که نخستین پیروان این گروه را بازرگانان و تاجران تشکیل می دادند.

در اثر تحولات سیاسی در دوران تیمور لنگ و ظهیرالدین بابر (۹۳۲ ق)، و مظفرشاه (۸۱۰-۸۱۳ ق) بسیاری از آنان به مذهب اهل تسنن پیوستند.

بهره های پاکستان که هنوز اعتقاد مذهبی خود را حفظ کرده اند، غالبا در شهر کراچی و حیدر آباد زندگی می کنند.

بهره های پاکستان غالبا داودی (پیروان داود برهان الدین) هستند که در برابر فرقه سلیمانی (پیروان سلیمان بن حسن) قرار دارد.

عقاید بهره ها

عقاید بهره ها بسیار نزدیک به شیعه دوازده امامی است و عمده ترین کتاب فقهی آنان کتاب «دعائم الاسلام» قاضی نعمان است. آنان به زکات ، عشریه، خمس، و سایر احکام اسلامی معتقدند و به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه شش گانه در عراق می روند.

بهره ها لباس خاصی می پوشند و در رعایت حجاب، از دیگر مسلمانان محتاط تر هستند.

خوجه های پاکستان

اسماعیلیان نزاری در پاکستان به نام خوجه یاد می شوند. تاریخ ورود این فرقه به پاکستان به خوبی روشن نیست.

احتمالا اولین داعی نزاری پیر نورالدین بوده که از «الموت» ایران به گجرات آمده است.

پیر شمس الدین دومین مبلغ نزاری در شبه قاره است که در سال ۹۰۱ ق وارد کشمیر گردید.

نواده شمس الدین برجسته ترین رهبر این گروه است که به پیروان خود لقب «خوجه» داد.

آموزه های اعتقادی خوجه ها آمیخته ای از عقاید شیعه، سنی، اسماعیلیه و هندو است. خوجه ها معمولا عقاید خود را مخفی نگه می دارند و کتاب های مذهبی شان برای دیگران قابل دسترسی نیست. یکی از مهم ترین کتاب های مذهبی آن ها «ده اوتار» است.

در اوایل قرن نوزدهم میلادی بخش قابل توجهی از خوجه ها به مذهب شیعه امامیه گرویدند.

و به طور کلی خوجه های شیعه و اسماعیلی به دلیل شغل تجارت شان از گجرات به جاهای دیگر منتشر شدند.

خوجه ها در شهرهای کراچی و حیدر آباد زندگی می کنند و از لحاظ اجتماعی دارای سازمان مستحکمی هستند و برنامه های خدماتی و رفاهی گسترده ای دارند و از نظر مالی ثروت مند ترین گروه اجتماعی محسوب می شوند.

زمانی که آغا خان اول از ایران به هند رفت، خوجه ها و تمام اسماعیلیان نزاری را از نو سازمان دهی کرد و آنان را تحت پوشش خود درآورد و در سال ۱۸۶۴ میلادی به تمام پیروان خود دستور داد امور مذهبی خود را زیر نظر افراد اسماعیلی انجام دهند و از مراجعه به روحانیان سنی و شیعه و رفتن به مساجد آنان خود داری کنند.

در حال حاضر رهبر خوجه های اسماعیلی پاکستان کریم آغا خان است که در انگلستان ساکن می باشد.

اسماعیلیان آغا خانیه غالبا در کراچی، حیدرآباد، ملتان، گلکت، و هنزه ساکن هستند و اسماعیلی های بلتستان نیز از همین فرقه می باشد.

این فرقه در دهه های اخیر در مناطق شمالی پاکستان و کراچی سرمایه گذاری های زیادی انجام داده است. از آن میان می توان به تاسیس بیمارستان و دانشکده پزشکی منحصر به فرد «آغاخان» در کراچی اشاره کرد.

آغاخان دارای بنیاد به نام «بنیاد آغا خان» است که با فعالیت های گسترده عمرانی و رفاهی در مناطق مختلف از جمله در شمال پاکستان طرح های زیادی را به بهره برداری رسانده و در ضمن با این فعالیت های خدماتی مذهب خود را تبلیغ و ترویج می کند.

البته در بلتستان حضور اسماعیلیه چندان پر رنگ نیست در این منطقه بیشتر صوفیان و شیعیان امامیه حضور دارد.

فرقه نوربخشیه یکی از فرقه های صوفی شیعی مذهب است که به دست سید محمد نوربخش (۸۵۰ ق) در آنجا پایه گذاری شد و تا امروز این فرقه در این منطقه دارای پیروان می باشد.[۶]

نتیجه گیری

اسماعیلیان پس از سقوط حکومت فاطمی و نزاری در جهان پراکنده شدند. اسماعیلیانی که در پاکستان زندگی می کنند به دو دسته بهره و خوجه تقسیم می شوند. در اثر تحولات سیاسی در دوران تیمور لنگ و ظهیرالدین بابر و مظفرشاه بسیاری از آنان به مذهب اهل تسنن پیوستند. همچنین در اوایل قرن نوزدهم میلادی بخش قابل توجهی از خوجه ها به مذهب شیعه امامیه گرویدند.

پی نوشت ها

[۱] . شهرستانی، ملل و نحل، ج۱، ص۲۲۶

[۲] . دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، ص۳

[۳] . ربانی، فرق و مذاهب کلامی، ص۹۳

[۴] . ساعی، آقاخان محلاتی و فرقه اسماعیلیه، ص۷۷

[۵] . دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص۶۲۳؛ غالب، تاریخ دعوت اسماعیلی، ص۳۹۰

[۶] . رک: عارفی، شیعیان پاکستان، ص۶۷-۷۳

منابع

۱. دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، نشر فرزان، چاپ اول، ۱۳۷۵ ش

۲. ربانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، چاپ هشتم، ۱۳۹۶ ش

۳. ساعی، محسن، آقاخان محلاتی و فرقه اسماعیلیه، تهران، انتشارات روزنامه نسیم شمال ۱۳۲۹ ش

۴. شهرستانی، ملل و نحل، بیروت، دارالمعرفته، ، ۱۴۱۵ هـ

۵. عارفی، محمد اکرم، شیعیان پاکستان، قم، موسسه شیعه شناسی، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش

۶. غالب، مصطفی، تاریخ دعوت اسماعیلی، بیروت، انتشارت درالاندلس، چاپ دوم، ۱۹۶۵ م

نویسنده: حمیدالله رفیعی