تاثیر روزه بر بدن فرد روزه دار

روزه گرفتن گرسنگی نیست؛ بلکه یک نوع استراحت است که به بدن فرد روزه دار این امکان را می دهد تا مواد مزاحم را خارج کند و درون را پاک و بازسازی نماید. در این نوشتار به بررسی تاثیر روزه بر بدن خواهیم پرداخت.

رسول خدا ( صلی الله علیه و آله) می فرماید: «صوموا تصحّوا»؛[۱] روزه بگیرید تا سالم و تندرست باشید.

روزه با ارزش ترین روش برای جوان شدن و ترمیم بدن است؛ روزه برای بدن فرد روزه دار، یک عمل جراحی بدون چاقوست؛ این روش مطمئن ترین، بی ضررترین و بی خطرترین روش درمانی است که خداوند متعال برای سلامتی انسان ها قرار داده است. فریضه ای که خداوند متعال با در نظرگرفتن سیستم بدن، آن را جزء اعمال بندگی قرار داده تا این فریضه نیز گواهی باشد بر یکتایی خداوند و نظم نظام آفرینش.

مطالعات متابولیسمى (Metabolism – Studies) بر تاثیر روزه

تنفس، تازه کردن هواست؛ روزه ،تازه کردن غذاست

هماهنگونه که تنفس عمیق یک نوع تازه کردن هوای موجود در ریه ها است، روزه نیز به نوعی تازه کردن مواد غذایى در بدن مى باشد.

تنفس عمیق براى شستشوى هواى داخل بدن و روزه براى شستشوى الکترولیت ها و عصاره هاى غذایى بین بافتى است.

آدمى هر دقیقه، ۱۶ مرتبه نفس مى کشد، هر تنفس یک دم و یک بازدم معمولى دارد که شمارش، نوع و مقدار هوایى که وارد و خارج مى گردد، معین و خودکار انجام مى گیرد؛ ولى تنفس عمیق یک دم و بازدم شدیدترى است که طبق دستورات بهداشتى انجام مى شود.

تنفس عمیق، فرو بردن هواى لطیف و بازدم هواى آلوده است که تکرار آن سبب مى شود به طور کلى ریه، بلکه سراسر بدن تصفیه گردد؛ مانند همین طریق است که روزه هاى متوالى نیز موجب خروج کلیه سموم از مجارى و فواصل بین سلولى و بافت های بدن فرد روزه دار مى گردد.

در روزه ی روز اول، مقدارى از تمام اندوخته هاى اضافى که بسیارى از آن ها ممکن است براى اعضا بدن مسمومیت نسبى ایجاد کند، از بدن فرد روزه دار خارج مى شود و جاى آن ها را مواد جذب شده ی تازه مى گیرد و به همین نحو، با تکرار روزه، گویا منبع آبى را که راکد بوده هر روز مقدارى از آن را برداریم و آب پاکیزه به جاى آن بریزیم تا اینکه پس از یک ماه به طور قطع بدن غوطه ور در آب ها و الکترولیت ها و عناصر تازه اى خواهد بود.

تصور مى شود آنچه مى خوریم، صرف سوختن و تهیه انرژى براى بدن مى شود و دفع مى گردد ولى این تصور نادرست است؛ اینگونه است که بدن حالت حوضى داشته که غذا از طرفى وارد و از طرف دیگر خارج مى شود، مثلا مواد قندى از جانبى وارد شده و از جانب دگر به سوختن رسیده و دفع مى گردد که آن را حوض متابولیسمى (Metabolic – Pool) نامیده اند. آنچه وارد مى شود تازه است و باید تازه هم باشد و آنچه خارج مى شود از مانده ها و کهنه هاست.

اکسیژنى که امروز وارد بدن مى شود، ۶ ماه بعد خارج شده و ورودی کلسیم امروز ۱۸۰ روز بعد مصرف مى گردد. اگر ازت رادیو اکتیو در غذا باشد چند هفته بعد آن را در ادرار مى بینیم.

در نتیجه باید گفت روزه داری برای دفع سموم امری ضروری است و از طرفی باید پرسید آیا کافیست که با چند روز روزه دارى توقع داشت که همه فاسد ها و کهنه ها در بدن فرد روزه دار، جاى خود را به تازه ها بدهند یا باید با روزه هاى متوالى به چنین نتیجه و مقصودى رسید؟

تاثیر روزه در حالات معنوی

سیستم ایمنی بدن انسان که وظیفه پاسداری از سلامت را بر عهده دارد، از حالت روحی و روانی فرد تاثیر می پذیرد؛ برخی مطالعات جدید در خارج و داخل کشور نشان می دهد که هنگامی که به انسان روحیه معنوی داده می شود، میزان ایمونوگلبولین A در ترشحات بدن افزایش می یابد که نقش آن در تقویت سیستم ایمنی بدن بسیار روشن است.

تحقیقاتی در مورد دعا و رفتارهای مذهبی از جمله تاثیر روزه در پیشگیری و درمان بیماری ها صورت گرفته است که نقش اعمال مذهبی را در تقویت سیستم ایمنی بدن نشان می دهد. بخصوص که روزه ماه مبارک رمضان با ایجاد احساس تقرب به خداوند، عامل موثری در کنترل استرس است.

در اینجا به روایتی از امام صادق (علیه السلام) در مورد اشاره می کنیم. توجه به این نوع روایات است که در روح، روان و سپس بدن فرد روزه دار تاثیرات مثبت به جا خواهد گذاشت:

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «مَنْ صَامَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْماً فِی شِدَّهِ الْحَرِّ فَأَصَابَهُ ظَمَأٌ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ أَلْفَ مَلَکٍ یَمْسَحُونَ وَجْهَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ حَتَّى إِذَا أَفْطَرَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ رَوْحَکَ مَلَائِکَتِی اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ»[۲]؛

هر کس برای خداوند در روزی بسیار گرم روزه بگیرد و تشنه شود، خداوند هزار ملک را موظف می کند تا بیایند و صورت این روزه دار را مسح کنند و به او بشارت ( بهشت ) بدهند، تا اینکه در وقت افطار خداوند به او می فرماید: چقدر بوی تو و روح تو خوش بو شده اند. ای ملائکه ی من! شاهد باشید که من این بنده ام را بخشیده ام.»

مواردی از تاثیر روزه در بدن فرد روزه دار

تاثیر روزه بر سم زدایی بدن

غذاهای فرآوری شده حاوی مقدار زیادی از مواد افزودنی هستند. این مواد افزودنی ممکن است در بدن به مواد سمی تبدیل شوند. بسیاری از این سموم به شکل چربی ذخیره می ‌شوند. در زمان روزه گرفتن به ویژه زمانی که مدت آن طولانی تر شود، این چربی‌‌ها در بدن فرد روزه دار می ‌سوزند و سموم آزاد می‌ شوند؛ کبد، کلیه و سایر ارگان‌ها در بدن در سم زدایی نقش دارند.

تاثیر روزه در دستگاه گوارش

در طول روزه‌ داری، دستگاه گوارش استراحت می ‌کند؛ عملکرد فیزیولوژیک طبیعی به ویژه در تولید ترشحات گوارشی ادامه می‌یابد، اما میزان آن را کاهش می ‌دهد.

روزه گرفتن به حفظ تعادل مایعات در بدن کمک‌ می ‌کند؛ تفکیک مواد غذایی در نرخ‌های ثابت روی می ‌دهد.

در پی این الگوی تدریجی، آزادسازی انرژی دنبال می‌ شود. با این حال روزه داری تولید اسید معده را متوقف نمی‌ کند؛ به همین دلیل به بیماران مبتلا به زخم معده توصیه می ‌شود با احتیاط و با نظر پزشک متخصص روزه بگیرند.

تاثیر روزه بر التهابات بدن

برخی از مطالعات نشان می ‌دهد که روزه داری، بیماری های التهابی و آلرژی را بر طرف می ‌کند.

از نمونه ‌های بیماری‌ های التهابی می توان به ورم مفاصل و آرتریت روماتوئید و بیماری‌های پوستی مانند پسوریازیس اشاره کرد.

برخی از کارشناسان بر این باورند که روزه گرفتن ممکن است، بیماری های التهابی را روده مانند «کولیت اولسراتیو»[۳]را نیز بهبود بخشد.

تاثیر روزه در تجزیه چربی‌‌ ها

اولین پاسخ بدن فرد روزه دار، شکستن گلوکز است. وقتی ذخایر گلوکزها تمام شد، کتوزها آغاز می ‌شوند. این شکستن چربی ‌ها به آزاد شدن انرژی منتهی می ‌شود. چربی‌ های ذخیره شده در کلیه و ماهیچه ‌ها برای آزاد شدن انرژی شکسته می ‌شوند.

تاثیر روزه بر فشارخون

روزه گرفتن یکی از روش‌ های غیر دارویی، برای کاهش فشار خون است؛ روزه کمک می کند تا خطر ابتلا به «آترواسکلروز» کاهش یابد.

آترواسکلروز گرفتگی عروق توسط ذرات چربی است؛ در زمان روزه، گلوکز و بعد از آن، ذخایر چربی برای تولید انرژی استفاده می شود.

میزان سوخت و ساز در طول روزه داری کاهش می یابد؛ و نیز هورمون ترس، مانند «آدرنالین» و «نورآدرنالین» را کاهش می دهد.

روزه متابولیک ثابت را در حد کم حفظ می کند که آن از مزایای کاهش فشار خون است.

تاثیر روزه بر خواب

نیاز به خواب مثل نیاز به غذا یک نیاز اساسی است؛ در ماه رمضان اجبارا تغییراتی در خواب و بیداری افراد پیدا می شود. بنابراین باید خواب طوری تنظیم شود که فرد دچار کم خوابی یا پرخوابی زیان بخش نشود. خواب با شکم پر بعد از صرف سحری غالبا منجر به پیدایش طعم نامطبوع در دهان و حالت کسالت وبی نشاطی می گردد؛البته خواب بلافاصله پس از صرف افطار نیز توصیه نمی گردد، پس بهترین زمان خواب ساعات اولیه شب است.

اگر برای کسی خواب قیلوله (حدود یک ساعت مانده به ظهر به مدت نیم ساعت) مقدور باشد، این خواب نیز اثر نشاط بخشی دارد. چنانچه از ابی الحسن الاول (علیه السلام) روایت شده است:‏

قِیلُوا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُطْعِمُ‏ الصَّائِمَ‏ وَ یَسْقِیهِ فِی مَنَامِهِ‏[۴]؛ قیلوله کنید،زیرا براستی خداوند، بنده صائم و روزه دارش را از (رزق بهشتی) در خواب به او می خوراند و می نوشاند. و براستی که روزهای طولانی تابستان و آن همه گرما که آب بدن خشک می شود چگونه است که روزه دار احساس تشنگی وگرسنگی نمی کند، این نیست مگر همان روزی خدا که به بنده اش می خوراند.

نظرات پزشکان مطرح جهان در مورد تاثیر روزه بر بدن فرد روزه دار

دکتر ژان فرموزان(Jean Fromosan) در مورد تاثیر روزه می گوید:

ذخایر کلیکوژن کبدى و پروتئین خون و ذخیره چربى که در مرد، سى درصد و در زن، بیست درصد است براى یک ماه بدن کافى است.

در آغاز روزه داری، زبان باردار است، عرق بدن زیاد می شود، دهان بو می گیرد، گاه آب بینی را می افتد و همه، علامت شستشوی کامل بدن است. پس از سه، چهار روز، بو برطرف می شود، اسید اُوریک ادرار کاسته می شود و شخص احساس سبکی و خوشی خارق العاده ای می کند و در این حال، اعضا هم استراحتی دارند.

نظر دکتر کارلو آمریکایی در مورد تاثیر روزه بر بدن

روزه درمانی دراز مدت برای موارد زیر تجویز می شود:

• فشار خون زیاد
• تَصَلُّب شرائین که تازه آغاز شده
• گرفتگی مجاری خون و لنف
• آسم قلب
• آنژین قلبی
• سرطان خون
• امراض عصبی
• اختلالات دستگاه متابولیسم (چاقی، نِقرِس، ورم مفاصل، رماتیسم)
• امراض کبد
• ورم کیسه صفرا
• امراض معده و روده
• یبوست مزمن
• ورم لوزه مزمن
• زکام های حلق و بینی
• زکام های نای و نایژه
• ناراحتی های کلیه و مثانه
• امراض زنان (تورم لگن خاصره، اختلالان قائدگی، نازایی، یائسگی)
• اگزما
• دمل
• کورک و کهیر
• امراض چشمی مثل آب سبز
• سر درد مزمن
• افسردگی
• ضعف جنسی
• هیجان شدید
• وسواس
• نوالژی، مخصوصا میگران
• سرطان قبل از آشکار شدن

اشاره دکتر الکسیس کارل به بدن فرد روزه دار و تاثیر روزه بر آن

روزه ای که اسلام واجب کرده، بزرگترین ضامن سلامتی بدن است.

دکتر کارل (فیزیولوژیست بزرگ فرانسوی) می گوید: لزوم روزه داری در تمام ادیان تاکید شده است. در روزه ابتدا گرسنگی و گاهی نوعی تحریک عصبی و بعد ضعف احساس می شود، ولی در عین حال کیفیات پوشیده ای که اهمیت زیادی دارند، به فعالیت می افتند و بالاخره تمام اعضا، مواد خاص خود را برای نگهداری و تعادل محیط داخلی و قلب، قربانی می کنند.

با روزه دارى قند خون در کبد میریزد و چربی هایى که در زیر پوست ذخیره شده اند و پروتئین هاى عضلات و غدد و سلول هاى کبدى آزاد مى شوند و بصرف تغذیه مى رسند

تاثیر روزه از نظر دکتر بندیکت

بندیکت (Benedict) دانشمند فیزیولوژى، یک دوره روزه را، سى و یک روز دانسته و مى گوید در این مدت در ترکیب خون هیچگونه اختلاطى بهم نرسیده و آن نورى که در بعضى از روزه داران دیده مى شود یک حالت جوانى و نشاطى است که براى روزه داران رخ مى دهد.

دکتر تومانیاس

فایده بزرگ کم خوردن و پرهیز نمودن از غذاها در یک مدت کوتاه، آن است که چون معده در طول مدت یازده ماه مرتب پر از غذا بوده و در مدت یک ماه روزه داری، مواد غذایی خود را دفع می کند و همین طور کبد، که برای حل و هضم غذا مجبور است دائما صفرای خود را مصرف کند، در مدت سی روز، ترشحات صفراوی را صرف حل کردن باقیمانده غذای جمع آوری شده خواهد کرد.

دستگاه هاضمه در نتیجه کم خوردن غذا اندکی فراغت حاصل نموده و رفع خستگی می نماید. روزه یعنی کم خوردن و کم آشامیدن در مدت معینی از سال و این بهترین راه معالجه و حفظ تندرستی است که طب قدیم و جدید را از این حیث متوجه خود ساخته، مخصوصا امراضی را که به آلات هاضمه به خصوص کلیه و کبد عارض می شود و توسط دارو نمی توان آن ها را علاج کرد، روزه بخوبی معالجه می نماید.

چنانچه بهترین داروها برای برطرف کردن سوء هاضمه، روزه گرفتن است، مرض مخصوص کبد نیز که موجب یرقان می گردد، بهترین طریقه معالجه اش همان روزه گرفتن است، چه آنکه ایجاد این مرض اغلب اوقات بواسطه خستگی کبد است، که در مواقع زیادی عمل و فعالیت نمی تواند صفرا را از خون بگیرد.

تاثیر روزه در تحقیقات شهید دکتر پاک نژاد

در ظرف مدت یک ماه روزه داری، آدمی دارنده یک بدن تازه تعمیر شده و آزاد گردیده و از قید و بند سموم رها شده است.

دیدگاه دکتر کلوخ (پزشک مشهور آمریکایی) در مورد تاثیر روزه بر امراض بدن

سرطان از تماس زیاد میکروب های عفونی و سم های آن ها با بدن پدید می آید، سرطان ابتدا دمل کوچکی است که در روده یا معده می روید، این دمل ها را می توانیم به آسانی با یکی دو هفته، روزه گرفتن، معالجه کنیم. معالجه کم خونی معمولی، سیلیس، مالاریا، از جمله فواید روزه به شمار می آید.

تاثیر روزه از نگاه دکتر آلکسی سوفورین (پزشک روسی)

تنها طریق برای قطع ریشه سرطان روزه است. درمان از طریق روزه فایده ویژه ای در بیماری های کم خونی، ضعف روده ها، التهاب بسیط و مزمن، دمل های خارجی و داخلی، سل، نقرس، بیماری های چشم، مرض قند، بیماری های جلدی، بیماری های کلیه، کبد، اسکلیرور، روماتیسم، استسقا، نوراستنی، عرق النساء، خراز (ریختگی پوست) و بیماری های دیگر دارد.

دکتر اتوبو خنگر در کنگره پزشکی بغداد

شخص روزه دار با سوزاندن رسوبات بیمارگونه و چربی های زائد بدن، کوره متابولیسم خود را می افروزد. در مدت پنجاه سال که از تاسیس کلینک اتوبوخنگر می گذرد، بیش از پنجاه هزار بیمار در این کلینیک، توسط روزه، درمان شده اند. دانستن فلسفه احکام، سبب معرفت و شناخت بیشتر نسبت به دین می گردد و همین شناخت، باعث تقویت اعتقاد و ایمان انسان خواهد شد.

یکی از فوائد و منافع فرعی روزه داری، که با خودداری از هر گونه خوردن و آشامیدن ارادی، به دست می آید، پالایش، پاک سازی و نوسازی در سیستم متابولیک بدن است که سلامتی اندام های بدن، به ویژه اندام های حیاتی بدن را به دنبال دارد.

روزه داری، یکی از اعمال و مناسک های عبادی مسلمانان و تمامی پیروان شرایع الهی در طول تاریخ ادیان توحیدی است؛ در میان مناسک و رفتارهای دینی، روزه داری، تنها عملی است که ماهیتش، جز ترک برخی اعمال نیست؛ یعنی همین که فرد، کارهای خاصی را، در محدوده زمانی معین، انجام ندهد، روزه داری تحقق یافته است.

توصیه های غذایی برای عدم آسیب به بدن فرد روزدار

با توجه به مطالعات و بررسی های پزشکان رعایت موارد زیر برای عدم آسیب به بدن فرد روزدار توصیه می گردد:

1. در هنگام افطار از آغازکردن تغذیه با آب سرد، نوشابه و مانند این ها باید خودداری شود؛ مصرف نوشابه های گازدار موجب تحریک معده می شود.
2. آغاز افطار بهتر است با خوردن خرما، کشمش، عسل، یا یک قند باشد تا اشتها کنترل شود.
3. خوردن آب ولرم، شیر گرم، چای کم رنگ، فرنی، حلیم بدون روغن در آغاز افطار مناسب است. چنانچه امام صادق (علیه السلام) در انتخاب غذای افطار از قول پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
   وَ قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ ع‏ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یُفْطِرُ عَلَى الْحُلْوِ فَإِذَا لَمْ یَجِدْهُ أَفْطَرَ عَلَى الْمَاءِ الْفَاتِرِ وَ کَانَ یَقُولُ هُوَ یُنَقِّی الْکَبِدَ وَ الْمَعِدَهَ و…؛[۵] پیامبرخدا با شیرینی افطار می نمود و اگر شیرینی نمی یافت با آب ولرم افطار می نمود و می فرمود: کبد ومعده را شستشو می دهد… .
4. نان، پنیر، سبزی و یا گردو در هنگام افطار سفارش می شود؛ البته خوردن سبزی هنگام سحر، گاهی موجب تشنگی می گردد.
5. باید از آشامیدن آب فراوان در وسط غذا خودداری کرد؛ زیرا موجب اختلال در هضم می شود؛ البته در فاصله بین افطار تا سحر نوشیدن آب توصیه می گردد.
6. اگر در هنگام افطار از تخم مرغ اسفاده می گردد، توصیه می شود که به صورت آب پز مصرف شود؛ زیرا تخم مرغ نیمرو دیرهضم است.
7. مصرف غذا در زمان روزه داری باید به ۲ وعده منحصرشود وغذای افطار نباید پرحجم باشد؛ غذا را باید به آرامی میل کرد به نحوی که معده فرصت هضم غذا را قبل از غذای سحری داشته باشد.
8. حتما در غذای افطار خصوصا سحر، میوه، خیسانده برگه، آلو، انجیر فراموش نشود؛ گوجه فرنگی هم می تواند نقش میوه را داشته باشد.
9. کسانی که دچار یبوست می شوند از خورشت های ملین مثل خورشت آلو و خورشت های سبزی دار استفاده کنند.
10. در طول زمان امساک، از رفتن به حمام داغ و خون دادن اجتناب شود.
11. بادمجان، فلفل و سایر ادویه ها، گاهی موجب تشنگی در طول روز می شود.
12. اگر به جهت فعالیت های زیاد بدن فرد روزه دار در طول روز تعریق دارد، بایستی نمک از دست رفته به جهت تعریق را به صورت های مختلف در افطار و سحر جبران کند.
13. غذاهایی مانند کله پاچه و سیرابی موجب تشنگی می شود؛ پس بهتر است میل نشود.

جمع بندی

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «در روزه آنقدر فایده هست، که قابل شمارش نیست».[۶]

همچنین حضرت زهرا (سلام الله علیها) می‏ فرماید: «… فرض الله الصیام تثبیتا للاخلاص»[۷] ؛ خداوند روزه را برای تثبیت اخلاص واجب کرد.

نمیتوان اطمینان پیدا کرد، مواردی که به عنوان فایده و ضرر برای احکام شرعی از طریق عقل و تجربه استنتاج میکنیم، علت برای جعل و تشریع احکام هستند؛ چراکه به جز برخی از علل احکام که در متون شریعت بیان شده است، نمیتوان علتی از طریق عقل و تجربه برای احکام قرار داد. البته قطعا احکام بر اساس مصلحت انسان ها وضع شده اند. در نتیجه این گونه تحقیقات فقط جنبه بررسی اقوال تجربی موجود در فواید دنیوی فروعات دین، مانند روزه را بر عهده دارند.

از طرفی عمل به احکام شریعت مانند روزه داری باید با نیت تقرب به خداوند متعال و با اخلاص باشد، نه اینکه چون تجربه و پزشکان امروز قائل به فواید روزه هستند، صرفا چند روزی از خوردن و … امساک کرد، گرچه گرفتن روزه به طور خودکار فوایدی را در بر خواهد داشت.

اگر هدف از روزه این باشد که مثلا روزه بگیرد تا در چاقی و لاغری اثر کند و یا در قند و چربی خون و … موثر واقع شود، این روزه نزد خداوند سبحان مقبول نیست.

نویسنده: محمد ارباب

پی نوشت ها

[۱] . بحار الانوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، ج‏۹۳، ص۲۵۵، باب ۳۰ فضل الصیام.

[۲] . وسائل الشیعه، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، ج‏۱۰ ، ص۴۰۹، باب استحباب الصوم فی الحر و احتمال الظمإ فیه.

[۳] . کولیت اولسراتیو نوعی بیماری التهابی مزمن است که در آن مخاط معقد و روده بزرگ دچار التهاب و زخم یا اولسرهای کوچک می ‌شود.

[۴] . من لا یحضره الفقیه، ج‏۲، ص ۷۶، باب فضل الصیام؛ الکافی (ط – دارالحدیث) ،ج‏۷،باب ما جاء فی فضل الصوم و الصائم.

[۵] . روضه الواعظین و بصیره المتعظین (ط – القدیمه)، ج‏۲، ص ۳۴۱؛ مجلس فی ذکر فضل شهر رمضان، ص : ۳۳۸؛ المقنعه ص ۳۱۷، باب فضل السحور و ما یستحب أن یکون علیه الإفطارص : ۳۱۶.

[۶] . بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۲۵۴.

[۷] . بحار الانوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح جمعى از محققان‏، ج‏۹۳، ص۳۶۸، باب ۴۶ وجوب صوم شهر رمضان و فضله .

منابع

• علی نژاد، احمد، فلسفه روزه، لوح محفوظ، ۱۳۸۸.
• مهری، محمد جواد، آثار و برکات روزه‌داری در دنیا، قبر و قیامت، رواق دانش، ۱۳۸۰.
• گوهرشاهی، راشین، حفظ سلامت در روزه‌داری، کتاب سبز، ۱۴۰۰.
• هربرت م شلتون، روزه می تواند زندگی ات را نجات دهد، نسل نو اندیش، ۱۳۹۹.
• پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، اخلاق، ۱۳۹۳.