یکی از سفارش های مهم اخلاقی قرآن، ابراز همدردی و همدلی با دیگران و در غم دیگران شریک بودن و به فریاد آنان رسیدن است. در آموزه های اسلامی، همواره از جود و سخاوت و بخشش تمجید شده و بخل و حرص مورد مذمت قرار گرفته است. طبق این آموزه ها، دست کسی که انفاق می کند، بعد از دست خدا قرار دارد.
متاسفانه امروزه در گوشه و کنار جامعه می بینیم که به این موضوع کمتر توجه می شود و افراد، تنها به فکر آسایش و رفاه خود هستند و از دیگر افراد جامعه، به ویژه مومنان و خویشان و بستگان و نزدیکان خود غافل و بی خبرند.
باید گفت ریشه همه این غفلت ها و بی توجهی ها، وجود ضعف ایمان است. حقیقت این است هر چه باورهای دینی در وجود انسان تقویت و پررنگ تر شود، ظهور و بروز آن در کردار و رفتار او بیشتر جلوه یافته و نمودار می شود. در ادامه از باب نمونه به یکی از آیات مهم قرآن پیرامون انفاق اشاره می کنیم:
یَسۡـَٔلُونَکَ مَاذَا یُنفِقُونَۖ قُلۡ مَآ أَنفَقۡتُم مِّنۡ خَیۡرٖ فَلِلۡوَٰلِدَیۡنِ وَ ٱلۡأَقۡرَبِینَ وَ ٱلۡیَتَٰمَىٰ وَ ٱلۡمَسَٰکِینِ وَ ٱبۡنِ ٱلسَّبِیلِۗ وَ مَا تَفۡعَلُواْ مِنۡ خَیۡرٖ فَإِنَّ ٱللَّهَ بِهِۦ عَلِیمٞ(۱)
از تو مى پرسند که چه انفاق کنند؟ بگو: هر خیرى (مالى) که انفاق مى کنید به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان باشد، و هر کار نیکى کنید بى شک خدا به آن داناست.
در آیه فوق خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: یَسْئَلُونَکَ مَاذَا یُنفِقُونَ… از تو سوال می کنند چه چیز انفاق کنند.
نقل شده روزی یکی از ثروتمندان مسلمان، خدمت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) رسید و عرض کرد: چه چیز انفاق کنم؟ محدوده انفاق تا کجاست؟ و به چه کسانى انفاق نمایم؟
در پاسخ به سوال اول او این آیه نازل شد و خداوند به پیامبرش فرمود: (قُلْ مَا أَنفَقْتُمْ مِنْ خَیْر) بگو هر چیز خیرى، قابل انفاق است.
بنا بر این آیه شریفه، هیچ محدودیتى در انفاق وجود ندارد، مال و ثروت، ملک و املاک، کتاب و نوشتجات، تهیه ابزار آزادى زندانیان بى گناه، آماده ساختن جهیزیه نو عروس ها و دختران دم بخت، اداى دین بدهکاران و مقروضان، نشر علم و دانش و آگاهی ها، استفاده از آبرو و اعتبار براى حل گرفتاری ها و مشکلات دیگران، انفاق وقت براى جلوگیرى از هم پاشیدن زندگى مشترک زن و شوهر، تاسیس و تعمیر و آباد نمودن مساجد، حسینیه ها، تکایا، مدارس دینى و غیر دینى، درمانگاه ها و بیمارستان ها و خلاصه مطلب این که هر گونه کار خیرى، داخل در محدوده انفاق است.
نتیجه این که خیر، معناى گسترده و وسیعى دارد و شامل تمام کارهاى خوب و پسندیده می شود و انفاق منحصر در مواردی خاص و امور مالى و مادى نیست.(۲)
در ادامه، خداوند در پاسخ به سوال دوم ـ که به چه کسانى انفاق کنیم؟ ـ به پنج گروه اشاره می کند:
۱-پدر و مادر
فَلِلْوالِدَیْنِ: پدر و مادر اولین گروهى هستند که شایسته انفاق و نیکی اند. پدر و مادر در صورت نیاز و عدم قدرت بر رفع نیازمندی ها، واجب النفقه فرزندان خویش هستند.
فرزندان ـ چه پسر و چه دختر ـ هر کدام در حد توان و وسع مالى و افتصادی خود، باید نیازهاى مالى و اقتصادی والدین را برطرف سازند. یعنى همان گونه که انفاق بر همسر و فرزندان واجب و لازم است، انفاق بر پدر و مادر نیازمند نیز واجب است. چرا که همه اینها واجب النفقه انسان هستند و اگر هم به اندازه کافى برای گذران زندگى و رفع نیازهای خود اموالى دارند، باز سزاوار است فرزندان براى توسعه زندگى و راحت تر زندگى کردن والدین به آنها انفاق کنند.
۲-بستگان و خویشاوندان
وَ الاَْقْرَبِینَ: دومین گروهى که خداوند دستور داده به آنها انفاق شود، بستگان و اقارب نسبى هستند. باید توجه داشت که صله رحم، فقط دید و بازدید و احوالپرسى از خویشاوندان نیست بلکه یکى از مصادیق بارز آن، برطرف نمودن نیازهاى مادی بستگان و انفاق بر آنهاست.
۳-یتیم ها و کودکان بی سرپرست
وَ الْیَتَامى: یکى از سفارشات مهم پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله و سلم) در خطبه معروف شعبانیه، رسیدگى به یتیمان و کودکان بی سرپرست است. خداوند متعال نیز در این آیه شریفه، نسبت به این موضوع سفارش و تاکید می کند. در این راستا اگر کمک به ایتام به صورت برنامه اى منظم و سازماندهى شده صورت گیرد، همان گونه که بعضى از سازمان ها یا نهاد هاى مردمی متکفل کمک به نیازمندان برنامه ریزى کرده اند، بی شک مفیدتر و موثرتر خواهد بود.
۴-فقیران و نیازمندان
وَ الْمَسَاکِینِ: مسکین و فقیر به شخص نیازمندى گفته می شود که در نهایت فقر و تنگدستی و سختى به سر می برد. واژه مسکین، از ماده سکون گرفته شده و علت نامگذارى آن به این خاطر است که چنین شخصى، به قدرى نیازمند و وامانده است که گویا به زمین افتاده و ساکن و بی تحرک شده است و نمی تواند از جای خود برخیزد.
۵-واماندگان در راه
وَ ابْنِ السَّبِیلِ: واماندگان در راه و مسافران نیازمند و آبرومند، پنجمین گروهى هستند که خداوند نسبت به آنها سفارش به انفاق نموده است. ابن السبیل کسى است که پول و توشه سفر خود را گم کرده و یا سارقى از او به سرقت برده و اکنون دست خالى و تهیدست در سفر نیازمند کمک و انفاق دیگران است، هر چند ممکن است در وطن فرد پولدار و ثروتمندى باشد.
عجیب این که شخصى با تحمل سختی هاى سفر و هزینه کردن مبالغ زیادى خود را به حرم امامزادگان یا امامان یا پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) یا خانه خدا می رساند تا بار خود را سبک و براى گناهان و خطاهایش چاره اى بیندیشد و شخص بیچاره و بدبختی حتى در آن مکان هاى مقدس، دست به سرقت می زند و بارى بر بار گناهان خویش می افزاید. به راستی این کجا و آن کجا!
خداوند در ادامه می فرماید: (وَ مَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْر فَإِنَّ اللهَ بِهِ عَلِیمٌ)؛ و هر آنچه از کار خیر انجام دهید، پس [بدانید] مسلما خدا به آن داناست.
یعنی نسبت به انفاق هایى که می کنید لازم نیست مردم اطلاع دهید و آن ها آگاهى داشته باشند بلکه کافى است خداوند متعال از آن مطلع باشد و خداوند نسبت به اعمال همگان آگاه است.(۳)
پی نوشت ها
۱-بقره/۲۱۵
۲-مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۲ ص ۱۲۷
۳-شهسواری گوغری، یسئلونک: از تو می‌پرسند؟ از دیدگاه: آیت الله جوادی آملی، آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله طباطبایی، استاد محسن قرائتی
منابع
- قرآن کریم
- مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ تهران؛ انتشارات دار الکتب الاسلامیه؛ چاپ چهل و نهم؛ ۱۳۸۸ ش
- شهسواری گوغری، حدیث؛ یسئلونک: از تو می پرسند؟ از دیدگاه: آیت الله جوادی آملی، آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله طباطبایی، استاد محسن قرائتی
