شهر مکه مهمترین و مقدس ترین شهر برای مسلمانان جهان

مکه، مقدس ‌ترین شهر مسلمانان و محل ظهور اسلام و زادگاه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، واقع در شبه جزیره عربستان است. از نام ‌های دیگر مکه معظمه، بکه، بلد الحرام، بلد الامین و ام ‌القری است.

شهر مکه به دلیل وجود کعبه در آن، قبله ‌گاه همه مسلمانان از فرقه ها و مذاهب مختلف است و هر سال میلیون ‌ها مسلمان از مرد و زن برای ادای مناسک حج و زیارت اماکن مقدس مکه، به این شهر مسافرت می ‌کنند.

علت نامگذاری مکه به این نام

در کتاب های تاریخی و روایی، برای نامگذاری این شهر به «مکه» دلایلی ذکر شده است که برخی از مهم ‌ترین آن ها عبارتند از:

مکه، ترکیبی از مک (به معنای بیت) و رب بوده و مکه یعنی، بیت الرب یا بیت الله؛ مکه، ترکیب از مک (به معنای واحه و وادی) و رب بوده و مکه یعنی وادی رب؛ نوح مکه در اصل، مکرابا که از کلمه مقرب گرفته شده و این مکان به معنای مکانی است که به خداوند تقرب ایجاد می شود؛

مکه از ریشه مکک (به معنای هلاک شدن و کم شدن) مشتق شده و مکه یعنی مکانی که هر ستمگری نظر سوئی به آن شهر داشته باشد سرنوشتی جز هلاک و نابودی نخواهد داشت؛

مکه از ماده «مک (به معنای «جذب») مشتق شده که این بدان جهت است که مردم از هر دیار به آن سرزمین جذب می ‌شوند.[۱]

موقعیت جغرافیایی شهر مکه

این شهر در فاصله هشتاد کیلومتری شرق دریای سرخ واقع است. شهر مکه در طول ۴۰ درجه و ۹ دقیقه و عرض ۳۱ درجه و ۲۸ دقیقه خط استوا قرار گرفته و ۳۳۰ متر از سطح دریا بلندی دارد.

کوه های مهم شهر مکه

ابو قُبیس

این کوه که بر اساس روایات، پرفضیلت‌ ترین کوه‌ های مکه است، با ارتفاع ۴۲۰ متر، در شمال شرقی مسجد الحرام قرار دارد. به دلیل همسایگی با کعبه، از کوه ‌های مقدس دانسته شده است. گفته شده، در جریان طوفان نوح، امانت دار حجر الاسود بوده است. به همین جهت، آنرا امین نیز خوانده ‌اند. اولین اعلان رسالت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از فراز این کوه بوده است.[۲] کوه صفا که در ابتدای مسیر سعی قرار گرفته است، در دامنه این کوه قرار دارد.

جبل النور یا حراء

این کوه در ۴ کیلومتری شمال شرقی مکه و کنار راه منا به عرفات است. با ارتفاع ۶۳۴ متر در شمال شرق مکه قرار دارد. غار حراء که در بالاترین نقطه این کوه قرار دارد، محل اعتکاف و عبادت پیامبر در ماه ‌های رمضان هر ساله ایشان قبل از مبعوث شدن بوده است. حضرت علی(علیه السلام) نیز در این ایام، همراه با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است.[۳] همچنین اولین آیات قرآن بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز در این غار بوده است.[۴]

شعب ابی طالب: شعب یا دره ابی طالب که امروزه شعب علی(علیه السلام) نیز نامیده می‌ شود،[۵] محلی است که مسلمانان به مدت سه سال، به منظور در امان ماندن از آزار و اذیت مشرکان به آنجا پناه بردند.[۶]

دیگر کوه‌ های مکه عبارتند از: حجون، قعیقعان یا جبل هندی، خندمه، عمر، ثبیر.

مکه در دوره اسلامی

قرآن و شریعت اسلام در مکه بر محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)، پسر عبد الله و نوه عبد المطلب، نازل شد. حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) تا سه سال به صورت غیر علنی و پس از آن، به صورت آشکار به اسلام دعوت کرد. پس از دعوت آشکار، مردم مکه به مبارزه با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و اسلام پرداختند.

یکی از راه‌ های مبارزه آنها، آزار دادن مسلمانان بود. گروهی از مسلمانان در سال پنجم بعثت، برای رهایی از آزار آن ها به حبشه سفر کردند. از سال یازدهم بعثت، مردم یثرب، شهری در حجاز در فاصله حدود ۴۰۰ کیلومتری مکه، به اسلام گرایش یافتند و در سال سیزدهم بعثت، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و دیگر مسلمانان مکه به این شهر مهاجرت کردند.

از این پس، درگیری ‌هایی بین مسلمانان مدینه و مشرکان مکه در قالب جنگ‌ هایی مانند جنگ بدر، احد و خندق روی داد. در نهایت مکه به دست مسلمانان فتح شد.

عصر پیامبر (ص) و خلفا

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با وجود اهمیت مکه، این شهر را پایتخت حکومت خود قرار نداد؛ بلکه مدینه را به دلیل قولی که به انصار (مردم مدینه) داده بود به عنوان پایتخت تعیین کرد. در سال دوم هجرت، قبله مسلمانان از بیت‌ المقدس به کعبه تغییر یافت و این گونه، شهر مکه اهمیتی بیشتر پیدا کرد. در دوره پیامبر صلی الله علیه و آله ، مدتی معاذ بن جبل و زمانی حارث بن نوفل بن حارث بن عبد المطلب و زمانی عتاب بن اسید بر مکه حکومت کردند.

در زمان خلفا برخی از مهم ترین والیان مکه عبارت بودند از: نافع بن عبد الحارث؛ عبد الله بن ابزی؛ خالد بن عاص مخزومی؛ عبدالله بن خالد بن اسید اموی.

در زمان امام علی(علیه السلام) نخستین حاکم مکه ابوقتاده انصاری و دومین آن‌ ها قُثم بن عباس و سپس معبد بن عباس بود. آخرین حاکم این شهر از سوی امام علی و امام حسن (علیه السلام)، جاره بن قدامه بود.

فضایل شهر مکه

مکه در بُعد دینی، دارای فضایل بی شماری است. مهم ترین فضیلت آن، وجود خانه خدا و مسجد الحرام و به تعبیر ابراهیم بیتک المحرم است. خداوند این شهر را در قرآن، در کنار کوه مقدس طور قرار داده و فرموده است: “وَ التِّینِ وَالزَّیْتُونِ • وَ طُورِ سِینِینَ • وَهَذَا الْبَلَدِ الامِینِ”.[۷]

خداوند همچنین دعای ابراهیم (علیه السلام) را در باره این شهر اجابت کرد؛ زمانی که به پروردگار خود عرض کرد: “رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَداً آمِناً وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنْ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الاْخِرِ”[۸]

و آن را حرم امن خود قرارداد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به هنگام خروج از حرم می فرمود: مَا أَطْیَبَکِ مِنْ بَلَد وَ أَحَبَّکِ إِلَیَّ وَ لَوْ لا أَنَّ قَوْمِی أَخْرَجُونِی مِنْکِ مَا سَکَنْتُ غَیْرَکِ.[۹] چه شهر پاکی هستی تو و چقدر دوست داشتنی برای من. اگر نبود که قوم من، مرا از این شهر بیرون کردند، جز در تو سکونت نمی کردم.

امام باقر (علیه السلام) در باره این شهر فرمود: النَّائِمُ بِمَکَّهَ کَالْمُتَهَجِّدِ فِی الْبُلْدَانِ؛[۱۰]. خوابیدن در مکه، مساوی با شب زنده داری در شهرهای دیگر است.

امام صادق (علیه السلام) نیز فرمود: أَحَبُّ الاَْرْضِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مَکَّهُ وَ مَا تُرْبَهٌ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ تُرْبَتِهَا وَ لا حَجَرٌ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حَجَرِهَا وَ لا شَجَرٌ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ شَجَرِهَا وَ لا جِبَالٌ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ جِبَالِهَا وَ لا مَاءٌ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مَائِهَ.[۱۱] دوست داشتنی ترین زمین نزد خداوند، سرزمین مکه است. نزد خدا نه خاکی از خاک آن محبوب تر است، نه سنگی از سنگ آن، نه درختی از درخت آن، نه کوهی از کوه های آن و نه آبی از آب آن.

فتح مکه

واقعه فتح شهر مکه در سال هشتم هجری به دست مسلمانان و به فرماندهی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در واکنش به نقض پیمان حدیبیه توسط قریشیان بود و نتایجی همچون روی‌آوردن مشرکان شبه‌جزیره عربستان به اسلام در سال های بعد را در پی داشت. سران مشرکان قریش از جمله ابوسفیان قبل از ورود مسلمانان به شهر مکه، اسلام آوردند. پیامبر با ندای اَلْیَوم یَومُ الْمَرحَمَه (امروز، روز رحمت و گذشت است) فرمان عفو عمومی صادر کرد.

مساجد و اماکن مذهبی مکه

مسجد الحرام، عرفات، مشعر الحرام و سرزمین منا برخی از مهم ‌ترین اماکن مقدس و مذهبی این شهر است.

کعبه

کعبه سازه ای مکعبی شکل، معروف به «بیت الله؛ خانه خدا»،‌ که مسلمانان آن را قبله خود دانسته و طواف، یکی از اعمال حج و عمره را دور این سازه انجام می دهند. کعبه بر اساس برخی روایات، به دست حضرت آدم(علیه السلام) ساخته شد و بعدها که در گذر زمان از میان رفته بود، به وسیله حضرت ابراهیم (علیه السلام) بازسازی شد.

حمله ابرهه برای ویران کردن کعبه، تولد امام علی (علیه السلام) در کعبه، تخریب آن توسط سپاه یزید، تجدید بنا توسط عبدالله بن زبیر و تخریب آن توسط حجاج بن یوسف، برخی از وقایع تاریخی مربوط به کعبه است.

زَمزَم، چاهی مشهور واقع در مسجدالحرام در فاصله ۲۱ متری شرقِ کعبه است. این چاه، بنا بر روایات، در آغاز، چشمه ای بوده که به لطف خداوند برای حضرت اسماعیل جاری شده است. پیامبر اکرم (ص) آب آن را برترین آب های زمین و شفابخش خوانده‌ است.

زمزم

این چاه در آغاز، منبع تامین آب مکه بود و پس از آن چاه‌‏های دیگری در مکه و اطراف آن ایجاد شد. این آب همواره نزد مردم مکه قداست و اهمیت فراوانی داشته است. آنان مردگان خود را با آب زمزم غسل می‏ دادند و خود مقید به استفاده و نوشیدن از آن بودند. در حال حاضر آب آن توسط پمپ از طریق لوله کشی به زائرین می رسد و بسیاری از آن‌ها این آب را به عنوان سوغات با خود می برند.

مسجد الحرام

مسجد الحرام شریف ترین مسجد میان مسلمانان است که کعبه در آن قرار دارد و عمل طواف در این مسجد و دور کعبه انجام می شود. این مسجد شامل حجر الاسود، حجر اسماعیل، مقام ابراهیم (علیه السلام)، مسعی و زمزم است. در حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، مسجدالحرام قدیمی ترین مسجد زمین معرفی شده و در روایات، ثواب عبادت در این مسجد، بیشتر از مکان های دیگر شمرده شده است.

مسجد الحرام در طول تاریخ تغییرات زیادی کرده که بیشترین آن در دوره عباسیان و آل سعود بوده است.

مسجد الجن

این مسجد در کنار قبرستان ابوطالب قرار دارد و بنابر نقلی، جنیان در این مکان به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)‌ ایمان آوردند.

مسجد الاجابه

به گفته تاریخ نگاران،‌ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از برگشت از عمره، در این مکان استراحت کرد.

مسجد شجره

گفته شده رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در این مکان نماز خوانده و بر اساس روایتی، یکی از معجزات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در این محل رخ داده است.

مسجد الرایه

گفته شده پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگام فتح مکه دستور داد پرچم اسلام در این مکان نصب شود.

مسجد الغنم

این مسجد نزدیک سوق الغنم واقع شده و محلی است که پس از فتح مکه، مسلمانان‌شده هایِ مکه با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بیعت کردند.

مسجد مختفی

مسجدی که از میان رفته و گفته شده محل مخفی شدن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگام پرتاب سنگ توسط مخالفان، از خانه ابولهب بوده است.

مسجد بلال

مسجدی که از میان رفته و گفته شده که بلال بن رباح در آن مکان اذان گفته است.

مسجد ابوبکر

این مسجد از مکان هایی دانسته شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در آن نماز خوانده است. همچنین گفته شده ابوبکر، خلیفه اول، هنگام خلافتش نماز عید را در این مکان برگزار می کرد.

شیعیان در استان مکه عربستان

شهر جده یکی از محل های زندگی شیعیان عربستان است و ده ها هزار شیعه عربستانی در محلات مختلف شهر جده زندگی می کنند. این شیعیان معمولا از استان الشرقیه و شهر مدینه برای کار به شهر جده مهاجرت کردند و از ده ها سال پیش در این شهر زندگی می کنند.

شیعیان جده از داشتن هر گونه مسجد یا حسینیه ای در این شهر محروم هستند. آنها مراسم های مذهبی خودشان را در منازل شخصی برگزار می کنند که حتی همین مساله هم با واکنش رژیم سعودی مواجه می شود و این رژیم به صورت مستمر ضمن پلمپ منازل شیعیان فعال شهر جده، آنها را دستگیر می کند.

حضور شیعیان در شهر مکه محدودتر از شهر جده است و تعداد شیعیان شهر مکه در حد چند هزار نفر هستند که البته بیشتر آنها هم به دلیل حضور پررنگ جریان وهابیت در شهر مکه تقیه می کنند. برخی از شیعیان شهرهای مکه و جده از اشراف هستند که در واقع از نسل سادات بنی هاشم می باشند و آنها از صدر اسلام تاکنون اعتقاد خودشان به مذهب تشیع را حفظ کردند.[۱۲]

پی نوشت ها

[۱] . جعفری، «نام های شهر مکه»، ص۲۰۵.

[۲] . قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۰.

[۳] . قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۱۰۸.

[۴] . فاکهی، اخبار مکه، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۸۰-۸۳.

[۵] . ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۱، ص۳۷۵-۳۷۶.

[۶] . جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۴ش، ص۳۷و ۳۸.

[۷] . التین/سوره۹۵، آیه۱-۳.

[۸] . بقره/۱۲۶.

[۹] . سنن ترمذی، ج۵، ص۳۲۷، ش۳۹۲۶.

[۱۰] . من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۸.

[۱۱] . من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۴۳.

[۱۲] . https://www.shia-news.com/fa/news/116041

منابع

• جعفری، یعقوب، «نام‌های شهر مکه»، مجله میقات حج، شماره ۲، زمستان۱۳۷۱ش.
• قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه ومدینه، قم، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
• جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، نشر مشعر، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
• فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، تحقیق: عبدالملک بن عبدالله، مکه، مکتبه النهضه الحدیثه، ۱۴۰۷ق.