تاثیر رسانه بر سبک زندگی کودکان و نوجوانان

یکی از نگرانی های عمده، در باب تاثیر رسانه بر سبک زندگی، مخاطبان کودک و نوجوان هستند. در عصر کنونی، رسانه ها مانند دریچه ای به جهان خارج در دیدگاه ها، نگرش ها و رفتارهای افراد جامعه مؤثر هستند و تصور بسیاری از ما از جهان خارج و خودمان، به ناچار به واسطه تاثیر رسانه ها شکل گرفته است. نهاد رسانه به کار تولید، بازتولید و توزیع معرفت به معنای وسیع آن، یعنی نمادها یا مرجع های معنی دار و قابل تجربه در جهان اجتماعی، اشتغال دارد.

غالباً حدود و ثغور محیط نمادینی که در آن زندگی می کنیم (شامل اطلاعات، افکار و باورها) با کمک رسانه های جمعی بر ما مکشوف می شود. علاوه بر این، نباید از تاثیر رسانه ها غافل شد و آنها، نقش میانجی میان واقعیت اجتماعی و تجربه فردی را ایفا میکنند؛ میانجی مخاطب با دیگران و تجربه ای خارج از ادراک یا تماس مستقیم او، میانجی مخاطب و نهادهای قانونی، صنعتی، دولتی و ادراک مخاطب از سایر گروه ها.

از این رو، استعاره هایی مانند پنجره ای رو به جهان خارج، مفسر حوادث پیچیده، تریبون انتقال اطلاعات و عقاید، آیینه بازتابنده جامعه یا پرده و حجابی بر حقیقت و خدمت به مقاصد تبلیغاتی ناظر بر میانجی بودن رسانه های جمعی در روابط اجتماعی است (مک کوایل، ۱۳۸۵، ص۸۱ تا ۸۴).

نقش و تاثیر رسانه ها در شکل دهی سبک زندگی

اساساً تصور وجود سبک های زندگی بدون رسانه های جمعی، غیرممکن است. از نظر گیدنز، تاثیر رسانه ها بسیار مهم است و آنها نقش مهمی در تبلیغ سبک های زندگی مختلف دارند. طیف سبک های زندگی با گونه های آرمانی که در رسانه ها طرح می شوند شاید محدود باشند، ولی گسترده تر از سبک های زندگی ای هستند که افراد قاعدتاً در زندگی روزمره خود در قالب آنها جا می گیرند. البته به اعتقاد او رسانه ها در جهان جدید در عین اینکه امکان ها و گونه ها را به دست می دهند، تفسیرهای باریک اندیشانه ای از نقش ها یا سبک های زندگی خاص نیز ارائه میکنند.

سبک های زندگی، با توجه به محبوبیت و قدرت اجتماعی خویش، از رسانه های گوناگون برای اشاعه خود استفاده میکنند و شکل دهنده محتوا و فرم برنامه ها هستند. سبک زندگی میتواند به مثابه فرهنگ یا ارزش های ارتباطگران رسانه های جمعی نمود پیدا کند. برای مثال، نویسندگان، کارگردانان و سایر عوامل تولید در سریال های تلویزیونی بازتاب دهنده سبک زندگی خود، یعنی سبک زندگی طبقه متوسط، هستند.

پوشش خبری و تاثیر رسانه ها از این حیث، میتواند ترویج دهنده مبانی سبک های زندگی باشد. در مورد اخبار، بررسی این تاثیر رسانه ها، پیچیده تر و نیازمند این است که سیاست خبری، ایدئولوژی یا ارزش های اجتماعی مؤثر بر آن بررسی شود.

نهایتاً ممکن است ردپای سبک زندگی را با بررسی زنجیره ای از این موارد آشکار کرد. یکی از بارزترین جلوه های تاثیر رسانه، سبک خبری و ارزش های خبری است. محققان مختلفی الگوهایی از سبک خبری را تشریح کرده اند که نشان دهنده غلبه معیارها، مانند تشخص بخشیدن، ستیز، خشونت، ارجاع به ملت های نخبه، ارجاع به افراد نخبه و منفی بودن، کلانشهرگرایی (همه راه ها به شهرهای بزرگ ختم می شود)، طبیعی سازی (امر فرهنگی‌ـ‌تاریخی را طبیعی جلوه دادن) در گزینش و پوشش اخبار است. هر کدام از این عناصر، میتواند مرتبط با انگاره های سبک های زندگی باشد.

تاثیر رسانه ها با تنوع و بستر ارائه اطلاعات

هر چند امروزه رسانه هایی مانند تلویزیون یا فرارسانه هایی مانند اینترنت، بیشتر مرجع مخاطبان برای سبک زندگی هستند، ولی در بحث تاثیر رسانه، رسانه های نوشتاری مانند روزنامه ها و مجلات نیز به نوبه خود در ترویج و معرفی سبک های زندگی نقش دارند. این رسانه ها حوزه های مدگرایی، توریسم، بهداشت، دکوراسیون، موسیقی و… را پوشش می دهند. مجله های «life»، ماهنامه «Gentlemen’s Quarterly»، «Complex» (با گروه مخاطب هدف مردان دانشگاهی در کلانشهرها)، «Marie Claire» و «prima» (با مخاطب هدف زنان) نمونه هایی از نشریات سبک زندگی هستند.

در اینترنت نیز علاوه بر سایت های معروف و تخصصی سبک زندگی مانند «The Beauty Bean» (برای طراحی داخلی)، «Smitten Kitchen» (برای آشپزی و مواد خوراکی)، «Jezebel» (زندگی چهره های مشهور) و… حتی سایت های خبری معروف نیز بخشی را به سبک زندگی اختصاص داده اند تا به نیازهای خبری مخاطبان خود در این حوزه پاسخ دهند.

غالباً سبک زندگی مبتنی بر ارتباطات تصویری است و از رسانه تلویزیون بیشتر برای آن استفاده می شود. از پرطرفدارترین برنامه های تلویزیونی که در مقوله برنامه های سبک زندگی قرار می گیرند برنامه هایی هستند که در آنها ترکیبی متنوع از آشپزی، اخبار چهره های سرشناس، موسیقی و… به مخاطب عرضه می شود.

از دیگر اَشکال برنامه های سبک زندگی، برنامه های مربوط به پوشش است که در آن کارشناسان طراحی لباس و مد، برای مخاطبانی که با آنها مکاتبه کرده اند، مدل مو و پوشش و سایر خصوصیات ظاهری را طراحی میکنند. این نوع برنامه ها در مورد طراحی داخلی خانه های مخاطبان نیز تهیه می شود.

نمونه دیگر برنامه های سبک زندگی، مسابقاتی است که در آن مخاطبان بر اساس مهارت آشپزی خود با دیگران رقابت میکنند. «come dine with me» از اولین و معروف ترین نمونه های این نوع برنامه هاست که توسط شبکه تلویزیونی «itv» در انگلستان پخش می شود. نمونه هایی از این نوع برنامه ها در ۳۱ کشور، از ترکیه گرفته تا آفریقای جنوبی و دانمارک و مالزی و… پخش می شود.

عمق تاثیر رسانه ها با پیام های بازرگانی

شاید آشکارترین سطح تاثیر رسانه ها بر سبک زندگی، تبلیغات تجاری باشد. رسانه ها با تبلیغ محصولات و خدمات میتوانند در ترویج، اشاعه و تداوم سبک های زندگی مؤثر باشند. به تعبیر آسابرگر، تبلیغات برای اینکه بتواند کالا را به فروش برساند مجبور است نگرش ها، شیوه های زندگی، رسوم، عادات و ترجیحات مردم را زیر و رو کند. تبلیغات در حقیقت چیزی بیشتر از تجارت محض است.

تبلیغات، زندگی روزمره را در کنترل خود می گیرد و بر روابط اجتماعی سیطره می یابد و در عین حال مردم را به درونگرایی و جدایی گزیدن از دیگران رهنمون میکند و به آنها شکلی از سلیقه جمعی را تحمیل میکند. بال روکیچ (۱۹۸۴) حوزه تاثیر رسانه، نشان داد که تلویزیون میتواند ابزاری مناسب برای اغوای فرد به پذیرش ارزش های جدید باشد. او در مطالعه اش شواهدی را یافت مبنی بر پذیرش سریع ارزش های فردگرایانه توسط افرادی که در معرض فیلمها و برنامه های تلویزیونی غربی قرار می گیرند.

در مطالعه ای طولی از تأثیرات تبلیغات تلویزیون در ایالات متحده، مشخص شد که در معرض تبلیغات قرار گرفتن، ارزش های مادی گرایانه را ترویج میکند. این مطالعات مبتنی بر این فرضیه اند که تبلیغات، علاوه بر دریافت اطلاعاتی در باب محصولات و سرویس ها، ارزش های مصرف گرایانه را نیز بیان و القا میکنند.

همچنین پژوهشی در چین پیرامون تاثیر رسانه ها نشان داد که قرار گرفتن در معرض محتوای رسانه های غربی و همچنین رسانه های حاوی مطالب مصرف گرایانه، موجب پذیرش دو ارزش مصرف گرایانه، یعنی مصرف کیفیتی و مصرف نوآورانه و همچنین توسعه نگرش های مثبت تر نسبت به تبلیغات می شود و منجر به مصرف بیشتر می گردد (موحد و دیگران، ۱۳۸۹، ص۱۴و۱۵).

تحقیقات سبک زندگی در حوزه انتخاب رسانه ای و تاثیر رسانه، میتوانند هم ویژگیهای مخاطبان خاص را برای رسانه خاص شناسایی کنند و هم مخاطبان خاص را برای گروهی از رسانه ها. این شناسایی هم در هدفگذاری تولید رسانه ها از نظر کمّی و کیفی مفید خواهد بود و هم استراتژی تبلیغات رسانه ای را روشن میکند.

مهمترین مطالعات مرتبط با سبک زندگی در حوزه تولید رسانه ای توسط گروهی از محققان، از جمله پسیمر و تیلگرت، انجام شده است. آنها گروه هایی از خوانندگان مجلات را با ویژگیهای سبک زندگی آنها، متغیرهای جمعیت شناختی، استفاده از کالاها و ویژگی انتخاب شغل، مشخص و دسته بندی کردند. این مطالعات در طول بیش از سه دهه باعث شده است که بنگاه های تبلیغاتی، بسته به نوع کالایی خاص، تشریفات یا رسانه ها را برای تبلیغ مناسب بدانند و از این طریق به مدل انتخاب رسانه ای دست یافتند؛ با این فرض که هر رسانه اعم از نوشتاری یا دیداری برای محتوای خاصی تولید می شود و مخاطبان خاصی را نیز دارد.

فیلم و سریال، عاملی مهم در تاثیر رسانه

سطح دیگری از تاثیر رسانه ها برنامه های غیرخبری مانند سریال ها و فیلمهاست. رسانه ها با پخش سریال ها و سایر برنامه های تفریحی و سرگرمی میتوانند در تبلیغ سبک های زندگی به شکل مستقیم یا غیرمستقیم مؤثر باشند.

«فراغت مدرن» ناظر بر توسعه اختیار افراد در گزینش نحوه مصرف زمان ورای محدودیت های طبقاتی، جنسی، سنی و اساساً حاصل تجدید سازمان اقتصادی و اجتماعی کار در جوامع انسانی است. سبک فراغتی مشتمل بر مجموعه ای منسجم از ترجیحات و رفتارهای فراغتی است که انسجام آنها به واسطه تأثیر عوامل و تجربیات زمینه ای معین قابل تحلیل است.

نتایج حاصل از پژوهشی در ارتباط با میزان اهمیت عوامل تعیین کننده سبک فراغتی در جوانان تهرانی و نیز نوع تعامل تجربه های فراغتی «آنلاین» و «غیرآنلاین» و یا به عبارت بهتر، جایگاه استفاده از اینترنت در رفتارهای فراغتی افراد، بیانگر وجود سه سبک فراغتی متفاوت در بین جوانان مورد بررسی است.

سبک های فراغتی «مستقل»، «دانش محور» و «طبقه محور» از حیث منشأ و عوامل تعیین کننده و نیز نوع تعامل رفتارهای فراغتی افراد در اینترنت و رفتارهای فراغتی آنها در جهان واقعی، بیشترین تفاوت را در بین گروه بندی های رفتاری موجود داشته اند.

در سبک فراغتی «مستقل»، مصرف اینترنت جایگاه خاصی دارد. این جایگاه بیش از هر چیزی به واسطه نقش دوره سنی در جوانان متعلق به این سبک فراغتی قابل تحلیل است. این افراد عموماً مجرد، غیرشاغل و دارای تحصیلات دیپلم یا کمتر هستند. زمان زیاد فراغت، دریافت فراغت به معنی لذت بردن و خوشگذرانی، محوریت فراغت اجتماعی و نقش آن در هدایت سایر فعالیت های فراغتی، جایگاه ویژه جمع دوستان در فراغت اجتماعی و توجه به روش های فعال گذران فراغت، از مشخصات رفتارهای فراغتی در این سبک فراغتی هستند.

اما تأثیر مصرف اینترنت بر رفتارهای فراغتی افراد متعلق به سبک فراغتی «دانش محور»، متفاوت است. عامل مهم تعیین کننده این تفاوت، تحصیلات دانشگاهی و افزایش سواد رسانه ای و اطلاعاتی و نیز شبکه اجتماعی افراد تحصیل کرده است که موجب بروز رفتارهای فراغتی خاص در آنان می شود.

دریافت فراغت به مثابه استراحت کردن و به کارهای عقب افتاده پرداختن، اهمیت زمان در رفتارهای فراغتی، تمایل به شیوه های فردی گذران فراغت، تأثیر تجربه های غیرفراغتی در زمینه تحصیلات و روابط اجتماعی در تعیین محتوای فعالیت های فراغتی و غلبه گزینشگری و گذران فرهنگی فراغت در الگوی عام گذران وقت فراغت مهمترین ویژگیهای این سبک فراغتی به شمار می آیند. میزان زمان فراغت افراد و همچنین فعالیت های فراغتی آنان، متأثر از ویژگیهایی مانند پایگاه اقتصادی، اجتماعی، جنس، شغل، چرخه زندگی و… متفاوت است.

مهمترین ویژگی که در سبک فراغتی «طبقه محور» در تعیین جایگاه مصرف اینترنت در مجموعه رفتارهای فراغتی مؤثر است، زمانمندی و مکانمندی فعالیت های فراغتی است. افراد متعلق به این سبک فراغتی با توسعه رفتارهای فراغتی، که از حیث جغرافیای زمانی و مکانی با رفتارهای فراغتی سایر افراد و جوانان متفاوتند، در پی ایجاد نوعی تمایز بین خود و آنها هستند.

این موضوع پیامد مشخصی را در رابطه با مصرف اینترنت، که فعالیتی اساساً فاقد زمان و مکان است، در پی دارد و آن اهمیت بسیار اندک مصرف اینترنت در مجموعه رفتارهای فراغتی افراد متعلق به این سبک فراغتی است.

عمومیت یافتن کاربرد اینترنت ظرفیت آن را برای تعیین طبقاتی کاهش داده است و در واقع متغیر مهم در تعیین جایگاه اینترنت به عنوان وسیله و عرصه ای برای تجربیات فراغتی، در این سبک فراغتی، بیش از آنکه از سواد رسانه ای و دیجیتال ناشی شده باشد، از سواد طبقاتی ناشی شده است. سواد طبقات اشراف و مهارت در گزینش ابزارها و رویه ها بر اساس منطق حفظ تمایز طبقاتی است.

بر اساس نتایج پژوهشی که درباره شبکه های اجتماعی و سبک زندگی جوانان انجام شده است، ۳۰/۶ درصد مردان و ۴۱/۳ درصد زنان معتقدند شبکه های اجتماعی اینترنتی توانسته است به میزان بالایی در نوع ادبیات افراد جامعه مؤثر باشد. این مسئله بیانگر آن است که اکثر اعضای شبکه های اجتماعی معتقدند میان عضویت ایشان در شبکه های اجتماعی اینترنتی و سبک زندگی اعضای شبکه های مجازی، رابطه چشمگیری وجود دارد.

همچنین ۴۹/۵ درصد زنان و ۴۱/۴ درصد مردان بر این باور هستند که عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی در مقادیر متوسط به بالا توانسته است بر سبک پوشش ایشان در جامعه مؤثر باشد. در بخش های دیگری از این پژوهش، تأثیر عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی بر ادبیات هویتی افراد در ارتباط با جنس مخالف و تأثیر شبکه های اجتماعی اینترنتی بر سبک زندگی مجازی افراد بررسی شده است (بشیر و افراسیابی، ۱۳۸۸).

رشد اینترنت در سال های اخیر، زمینه هایی برای مصرف و خرید اینترنتی فراهم کرده است. در تحقیقی پیرامون رفتار مصرف کننده در اینترنت میان کاربران ایرانی، مشخص شد که از میان اولویت های کاربری اینترنت در خرید، دریافت اطلاعات محصول ۵۰/۷ درصد، مقایسه قیمت محصول ۸/۴ درصد، خرید ۳/۸ درصد و سفارش محصول ۹/۱ درصد از اولویت های کاربران را به خود اختصاص داده اند (حقیقی و احتشامی، ۱۳۸۵، ص۳۱).

از این رو، بخش زیادی از خرید اینترنتی در میان کاربران اینترنت، مربوط به بُعد ذهنی و نگرشی آن است و بُعد رفتاری و کنشی، درصد کمتری را به خود اختصاص میدهد. بنابراین اینترنت، به عنوان منبع کسب اطلاعات درباره خرید تبدیل شده است و بُعد رفتاری خرید و مصرف، در دنیای واقعی، جریان بیشتری دارد.

تاثیر رسانه ملی در سبک زندگی مخاطبان

گذشته از اینترنت، رسانه تلویزیون سهم قابل توجهی از اوقات فراغت مخاطبان را به خود اختصاص داده است. بر اساس پژوهشی که توسط سازمان ملی جوانان درباره نحوه گذران وقت در بین نوجوانان و جوانان و فعالیت فراغت آنان در شهر تهران انجام شده است، تماشای تلویزیون سهم عمده را در اوقات فراغت آنان با میزان ۳:۱۱ ساعت از کل ۷:۲۱ ساعت فراغت دارد. دیدار خویشاوندان و دوستان (۱:۱۰)، استراحت (۴۳ دقیقه)، گوش دادن به رادیو (۳۲ دقیقه) ورزش و بازی (۲۷ دقیقه) و کتابخوانی (۱۸ دقیقه) رتبه های بعدی را به خود اختصاص داده اند.

اما این پرسش مطرح می شود که تأثیرات تلویزیون بر سبک زندگی چگونه است؟ نظریه کاشت در حوزه تاثیر رسانه نشان داده است وجوه مشترک ظریفی زیربنای برنامه های متفاوت در تلویزیون را تشکیل می دهند. انگاره ها، تصاویر نسبتاً متداول و پایدار و مهمتر از همه الگوی کلی برنامه ها هستند که اجتماعات در یک دوره طولانی در معرض آنها قرار می گیرند. الگوی صحنه آرایی، انتخاب بازیگران، تیپ های اجتماعی و پیامدهای مرتبط در اکثر برنامه های تلویزیون وجود دارد.

خانم شور معتقد است که عامل تلویزیون در کنار از هم گسیختگی، پیوندهای همسایگی و ورود زنان به بازار کار، مصرف کنندگان کشورهای غربی را ترغیب نموده است که به جای همراهی با افراد همسایه و همتراز، نگاه خود را به سبک زندگی افراد ثروتمندتر از خویش معطوف نمایند. امروزه هنگامی که به تماشای یک فیلم می نشینید، احتمالاً در حال دیدن یک تبلیغ تصویری طولانی هستید. مثلا غالب سریال ها و برنامه های تلویزیونی در ایران سبک زندگی طبقه مرفه شهری و عناصر مرتبط با آن را نشان میدهد. نوع پوشش، منازل و مکانهای استفاده شده در سریال، وسایل نقلیه و… همگی الگوهایی برای سبک زندگی ارائه میکنند.

در پژوهشی با عنوان تحلیل محتوای پیامهای بازرگانی تلویزیونی با تأکید بر طبقه اجتماعی و سبک زندگی، که به تحلیل محتوای پیامهای بازرگانی پخش شده قبل و میان پربیننده ترین برنامه ها و سریال های تلویزیونی در سال ۱۳۸۴ پرداخته، مشخص شده است که پیامهای بازرگانی در ایران به مثابه زبان، تولیدکننده معانی مصرف است و نمایش دهنده سبک زندگی طبقه متوسط رو به بالاست؛ بطوریکه این تبلیغات حاوی ورزش های متعلق به طبقه بالا، خیابان های شمال شهر، منازل ویلایی و همچنین برجهای بلند و ماشین های گرانقیمت هستند.

بر اساس نتایج تحقیقی که به شکل خاص با هدف بررسی تأثیر برنامه های تلویزیون بر سبک زندگی انجام شده (خوشنویس، ۱۳۸۸) مشخص شده است که تلویزیون در بُعد اجتماعی سبک زندگی، اهمیت خاصی به جامعه مدرن و قشر مرفه داده است؛ بطوریکه گویی جامعه سنتی به همراه یک سری آداب و رسوم نادیده گرفته شده است و از سوی دیگر، قشر متوسط و پایین نیز چندان نمایش داده نمی شوند.

در بُعد فرهنگی نیز عدم توجه به جایگاه بانوان دیده شده و در بُعد مذهبی مشخص شده است که برنامه های تلویزیونی در تحکیم روابط خانواده مؤثر بوده اند، هر چند در تشویق جوانان به ازدواج توفیق چندانی نداشته اند و در نهایت، در بُعد روانی، که شامل مسائلی از قبیل الگوپذیری و حس همدلی مخاطب است، تلویزیون تأثیر چندانی نداشته است. این مسئله میتواند به بیگانگی مخاطب با برنامه ها و سریال های تلویزیون دامن زند؛ زیرا سبک زندگی کاملاً متفاوتی با واقعیات زندگی او به نمایش گذاشته می شود.

نتایج یک نظرسنجی از بینندگان سریال های تلویزیونی صداوسیما (عیوضی، ۱۳۸۸) در پاسخ به این سؤال که به چه میزان امکانات زندگی که در اکثر سریال ها نمایش داده می شوند با زندگی عموم مردم مطابقت دارد، نشان دهنده این است که درصد بالایی از بینندگان، شباهت موارد استفاده شده در آن سریال ها (یعنی خانه‌، لوازم منزل، اتومبیل ها، نوع لباس بازیگران و نوع تفریحات و سرگرمی های افراد) را با زندگی خودشان در حد «کم»، «خیلی کم» و «اصلاً» دانسته اند.

همانطور که گفته شد، تأثیر پوشش خبری، تبلیغات تجاری، سریال ها و برنامه های تلویزیونی و فضای مجازی بر سبک زندگی از حوزه های احتمالی تأثیر است؛ اما اصولاً نقش و تاثیر رسانه ها در سبک های زندگی را باید با سایر متغیرهای غیرارتباطی مانند سن، جنس، موقعیت اقتصادی و اجتماعی، تحصیلات و… در نظر گرفت. نمیتوان تمام ابعاد و وجوه سبک زندگی را متأثر از رسانه های جمعی دانست. نقش ارتباطات میان فردی و گروهی نیز در این میان حائز اهمیت است.

علاوه بر این، در مورد سبک های زندگی الزاماً شناخت، نگرش و رفتار افراد منطبق با هم نیست؛ زیرا افراد ممکن است نگرش مثبتی به یک سبک زندگی خاص داشته باشند، اما از عملی کردن وجوه آن سبک زندگی، بنا به دلایلی مانند عدم دسترسی به منابع مالی، هنجارها و ارزش های اجتماعی و… ناتوان باشند.

نگرانی ها از تاثیر رسانه ها بر مخاطبان کودک و نوجوان

یکی از نگرانی های عمده، در باب تاثیر رسانه ها بر سبک زندگی، مخاطبان کودک و نوجوان هستند. در مورد مخاطبان کم سن و سال، رسانه ها میتوانند سبک ها و شیوه های مصرف خاصی به وجود آورند. به خاطر کمبود توانایی ها و مهارت های شناختی، این گروه در برابر تبلیغات، شکننده تر هستند. معمولترین زمینه یا جذابیت (مانند استراتژی اقناع کننده) که در تبلیغات برای کودکان استفاده می شود، پیوند دادن محصول با تفریح و شادی (استفاده از شعر، رنگهای متنوع، شخصیت های کارتونی و…) است تا فراهم نمودن اطلاعات واقعی درباره کالا.

تأثیر تبلیغات تلویزیون بر بچه ها را میتوان طبق دو دسته تأثیرات عمدی و غیرعمدی مقوله بندی کرد. مثلا تبلیغ تنقلات، اثر عمدیِ تقاضای خرید محصول و افزایش مصرف را ایجاد میکند؛ اما ممکن است بر اثر نتایج غیرعمدی این تبلیغ، درک نادرستی در مورد عادت های غذایی یا کشمکش فرزندان‌ـ‌‌والدین به وجود آید و باعث شود بچه ها والدین خود را به خرید محصولات نامطلوب مجبور کنند.

در مورد گروه نوجوانان، عدم توانایی «نه» گفتن به دوستان، کنجکاوی، لذت جویی پرخطر، تنزل قبح رفتار ناسالم، تضاد بین حقیقت و واقعیت، شکاف نسلی و دوستان فراتر از والدین، از عناصر و زمینه های هستند که در شکل گیری سبک زندگی مؤثرند (زارعیان و دیگران، ۱۳۸۶).

اهمیت توجه به آموزه های دینی

یکی از منابع تأثیرگذار، توجه به آموزه های دینی و بومی است که میتواند تاثیر رسانه ها را خنثی نموده و در ایجاد، تغییر و اصلاح سبک زندگی و الگوی مصرف مورد توجه قرار گیرد. برای مثال، اسلام به مسلمانان تأکید میکند که از نعمت های الهی بهره مند شوند و نیازهای خود را برآورده سازند (ملک/۱۵؛ یس/۳۴و۳۵؛ سبأ/۱۵؛ نحل/۱۱۴؛ طه/۸۱؛ بقره/۱۷۲؛ مائده/۸۷و۸۸). بهره مندی و مصرف بهینه و دور از اسراف و تبذیر مورد تأکید اسلام است و مسلمانان از رهبانیت و سخت گرفتن بر خود و خانواده نهی شده اند.

الگوی مصرف در اسلام

اصولاً مصرف افراد در اسلام به صورت کلی به پنج دسته تقسیم می شود:

الف) مصارف واجب که به منظور تأمین نیازهای ضروری خود و افراد تحت تکفل و انجام واجبات عبادی استفاده می شوند، مانند خوراک و پوشاک و حج تمتع.

ب) مصارف مستحب که به منظور جلب رضای الهی، اهداف خداپسندانه و خیرخواهانه و کسب ثواب صورت می گیرند.

ج) مصارف حرام که در راه های نامشروع و حرام و در مواردی که از حد شرعی و نیاز خارج است استفاده می شوند.

د) مصارف مکروه که شامل مصرف بیش از حدِ متعارف و همچنین سختگیری در مصرف روزمره است.

ه) مصارف مباح که شامل مواردی غیر از موارد پیش گفته است و نکوهش و ثوابی در آنها نیست (سیدی نیا،۱۳۹۱).

با توجه به این زمینه ها و آموزه های دینیِ ناظر بر مسائل اجتماعی، میتوان جنبه های سبک زندگی را اصلاح کرد و آن را بهبود بخشید. طبعاً این امر نیازمند پیش بینی سازوکارهای مورد نیاز است. یکی از این زمینه ها فعالیت در قالب رسانه هاست. در حال حاضر، صداوسیما، با توجه به توانمندی های تکنیکی و فنی، قابلیت ایجاد شبکه سبک زندگی یا خانواده را، متناسب با فرهنگ و ارزش های جامعه، داراست. برنامه سازی در حوزه هایی مانند پوشش، طراحی داخلی، هنرها و صنایع دستی و آشپزی از جمله این مسائل هستند.

برنامه های پراکنده مرتبط با سبک زندگی در شبکه های مختلف ملی و استانی میتوانند در این شبکه تجمیع شوند تا نیازهای مخاطبان پاسخ داده شود. تنوع حوزه مرتبط با سبک زندگی و رقابت های میان رسانه های گوناگون در این حوزه، فعالیت را بسیار دشوار کرده و این مسئله مستلزم برنامه ریزی و سیاستگذاری هدفمند، بلندمدت و کاراست.

فعالیت در این حوزه، تنها شامل تغییر و اصلاح مسائل مرتبط با سبک زندگی نمی شود، بلکه میتواند در افزایش علاقمندی به تولیدات داخلی، شناخت قابلیت ها و ظرفیت های مغفول مانده فرهنگ جامعه در حوزه سبک زندگی مؤثر باشد. همچنین بازاندیشی در شیوه های تبلیغات بازرگانی در رسانه ها و پرهیز از رواج الگوهای مصرف گرایی از حوزه های دیگری است که نیازمند توجه و اهتمام بیشتری است.

جمع بندی

تاثیر رسانه ها (اعم از دیداری، شنیداری، نوشتاری و فضای مجازی) بر مخاطبان کودک و نوجوان، ابعاد بسیار گسترده و گوناگونی دارد. انواع فیلمها و سریالها، پیام های بازرگانی و اخبار، از مهمترین عوامل تاثیر رسانه بر این گروه سنی بوده و میتوانند در کنار مزایا، آسیب های گوناگونی نظیر گسیختگی از خانواده، تقویت مدگرایی، مادیگری و مصرف گرایی با خود به همراه آورند. یکی از مهمترین ابزارها و روش های مقابله با تاثیر رسانه ها، توجه به آموزه های دینی و تقویت آن در کودک و نوجوان است.

منابع

یوسف اباذری و حسن چاوشیان، از طبقه اجتماعی تا سبک زندگی: رویکردهای نوین در تحلیل جامعه شناختی هویت اجتماعی، نامه علوم اجتماعی، ۱۳۸۱، شماره۲۰، ص۳ تا ۲۷

حسن بشیر و محمدصاق افراسیابی، شبکه های اجتماعی و سبک زندگی جوانان: مطالعه موردی بزرگترین جامعه مجازی ایرانیان، پایان نامه کارشناسی ارشد (دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات)، ۱۳۸۸

سلیمان پاک سرشت و حسین نوری نیا، بررسی پیامدهای کاربرد فراغتی اینترنت بر رفتارهای فراغتی جوانان تهرانی، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ۱۳۸۶، شماره ۳

محمد حقیقی و کاملیا احتشامی اکبری، تحلیل رفتار مصرف کننده در اینترنت، فصلنامه دانش مدیریت، سال ۱۹، ۱۳۸۵، شماره ۵۷

ناهید خوشنویس، بررسی تأثیر برنامه های تلویزیونی بر سبک زندگی، ماهنامه علمی تخصصی انجمن روابط عمومی ایران، ۱۳۸۸، شماره ۶۹

زارعیان و دیگران، تبیین مفهوم سبک زندگی در نوجوانان پسر، پژوهش پرستاری دور ۲، ۱۳۸۶، شماره های ۶و۷

غلامحسن عیوض، سبک زندگی تلویزیونی و مصرف، فصلنامه فرهنگی دفاعی زنان و خانواده، سال پنجم، ۱۳۸۸

سیداکبر سیدی نیا، مصرف و مصرف گرایی از منظر اسلام و جامعه شناسی اقتصادی، ۱۳۹۱

محمد فاضلی، مصرف و سبک زندگی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و ارتباطات، ۱۳۸۲

دنیس مک کوایل، درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی، ترجمه پرویز اجلالی، تهران، دفتر مطالعه و توسعه رسانه ها، ۱۳۸۵

مجید موحد، محمدتقی عباسی شوازی و ندا مرحمتی؛ رسانه، جنسیت و مصرف گرایی؛ مطالعات راهبردی زنان؛ سال دوازدهم؛ ۱۳۸۹؛ شماره ۴۷

سعید مهدوی کنی، مفهوم سبک زندگی و گستره آن در علوم اجتماعی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، سال اول، ۱۳۸۶

منبع اقتباس: راسخون به نقل از برهان؛ نویسنده: سید یاسین ابراهیمی؛ کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی