جوانان و مدگرایى-۲

۶. مدگرایى و تشخُّص‌‏طلبى

برتری‌‏جویى و تشخّص‌‏طلبى، از دیگر عوامل پیدایش مُد در بین جوانان است. افرادى که خود را برتر از دیگران و مربوط به قشر مرفّه جامعه می‌‏دانند، سعى می‌‏کنند این برترى را در گویش، لباس پوشیدن، محیط‌آرایى و سبک آرایش و زیورآلات خود نشان دهند و لذا مُدهاى جدید را مطرح می‌‏کنند.

تورْشتایْن وِبْلن (Thorstein veblen) مد را وسیله‌‏اى براى این ‏که افراد، نشان دهند ثروتمند و با شخصیت و یا داراى اندیشه‌‏اى خاص هستند، می‌‏داند؛ (۷) لذا به محض این ‏که مُدى در جامعه گسترده شد، اشراف‏‌زادگان و ثروتمندان، به سراغ این مد جدید می‌‏روند؛ زیرا مُد قدیمی‌، دیگر آنها را از طبقات دیگر جامعه متمایز نمی‌‏کند.

نقش تولیدکنندگان در اشاعه مُد

شرکت‏هاى تولیدى، از طریق روان‏سنجى و شناخت روحیات افراد جامعه و با توجه به همین روحیه نوگرایى و میل به امروزى شدن در جوانان، هر روز، یک فُرم شلوار، پیراهن، کفش، کلاه، عینک، آباژور، کاغذ دیوارى، گوشى تلفن و… را عرضه می‌‏کنند و اندک تغییرى از جانب آنها، یک مُد جدید می‌‏شود و حتّى گاهى براى آن‏ که کالاى تولیدی‌‏شان زودتر در جامعه مُد شود، از یک فرد مشهور (مثل یک هنرمند سینما یا ورزشکار)، با اِعطاى مبلغ زیادى پول، می‌‏خواهند که براى یک‏بار هم که شده، از آن کالاى جدید استفاده کند و در فیلم یا صحنه تلویزیون، ظاهر شود.

یکى از دلایل عمده‌‏اى که تولیدکنندگان و طرّاحان خارجى توانسته‌‏اند در سطح جهانى براى خود، جایى باز کنند و مُدآفرینى داشته باشند، آشنایى آنها با مبانى روان‏شناختى «تأثیرگذارى» و به کارگیرى روش‏ ها و اصول فنّى مناسب در کار است، در حالی ‏که تولیدکنندگان داخلى و محدود، معمولاً به الگوبردارى و تقلید از آنها می‌‏پردازند و به نحوى مُدهاى غربى را در جامعه ترویج می‌‏کنند.

رسانه‏‌ها و ترویج مُد

شبکه‏‌هاى تلویزیونى، مطبوعات و پایگاه‏‌هاى فعّال اینترنتى، انواع مدهاى جدید را تبلیغ می‌‏کنند و از این طریق، زمینه را براى گرایش خانواده‌‏ها و به خصوص جوانان به‏ سوى مدهاى نو مهیّا می‌‏سازند.

اسلام، مدگرایى و امروزى شدن

حال، این سؤالْ مطرح است که مدگرایى، تجدُّد و امروزى شدن، تا چه اندازه مطلوب است؟ و نظر اسلام در این زمینه چیست؟ در یک نگاه کلى، اسلام با همه نوع مُد، مخالف نیست. اسلام، امروزى شدن و نوگرایى در سبک و شیوه لباس پوشیدن را نیز به صورت کلّى پذیرفته است.

آنچه اسلام با آن مخالف است، پشت‏ پا زدن به ارزش ‏ها (مثل: پوشش شرعى، پرهیز از اسراف، و…)، رعایت نکردن اخلاق اجتماعى، آزادى مطلق در روابط دختر و پسر، و همانندسازى با بیگانگان است. حال اگر این پدیده‌‏هاى انحرافى در قالب مُد به خود جوانان داده شوند و میل فطرى «نوگرایى» و نیازِ «امروز شدن» به لجنزار انحرافات سوق یابد، اسلام با آن مخالف است.

پس مُدهاى خوب داریم و مُدهاى بد! امروزى شدن نیز همین ‏گونه است. گاه، امروزى شدن، رابطه انسان را با گذشته ‏اش (که همان سابقه تاریخى و هویت فرهنگى اوست)، قطع می‌‏کند و گاه در امتداد دیروز و با حفظ تعلّقات انسان به سنّت ‏ها و ارزش‌‏هاى پیشین است. اسلام با این نوع تجدُّد و امروزى شدن که در راستاى ارزش ‏ها و با حفظ اصول و مبانى اعتقادى باشد، هیچ‏گاه مخالف نیست.

آسیب‏‌شناسى مدگرایى جوانان

مدگرایى، گرچه ریشه در نیازهاى طبیعى جوانان دارد و برخاسته از روحیه نوگرایى جوانان است، اما به لحاظ آن‏ که مُدها و مُدِل‏ ها نمایانگر علایق و ارزش ‏هاى مسلّط یک زمان و یک قشر خاص‌‏اند و افزون بر آن، می‌‏بینیم که امروزه جوانان ما از مدهایى (چون: رَپ، هِوى متال، و…) پیروى می‌‏کنند و ناخواسته به رهنجارهایى رومی‌‏آورند که چه بسا با فرهنگ و ارزش ‏هاى اجتماعى ما در تضاد است.

پس می‌‏توان گفت که مدگرایى در جامعه ما تا حدود زیادى کارکرد منفى به خود گرفته است و پیامدهاى آن، به شدّت، جوانان ما را تهدید می‌‏کند. لذا بحث از آسیب‏‌شناسى مدگرایى ضرورت می‌‏یابد.

پیامدهاى منفى مدگرایى

با توجه به این ‏که بیشتر مُدهاى رایج در بین جوانان و نوجوانان برگرفته از الگوهاى بیگانه و غیر خودى است، می‌‏توان گفت که مدگرایى به معناى جدید آن، نوعى از خودبیگانگى و تقلید از فرهنگ غربى را القا می‌‏کند، تا آن‏جا که الآن بعضى از جوان‏ ها از نوک پا تا فرق سرشان غربى است و حتّى وقتى نگاه می‌‏کنى، می‌‏بینى کلمات یا جملاتى بر روى لباس یا داشبورد ماشین یا آینه و کُمد شخصى یا درِ ورودى مغازه‏شان نوشته شده که کم‏تر ارتباطى با زندگى شخصى یا آرمان‏ ها و علایق فردى آنها دارد و گاه حتّى معناى آن را نیز به درستى نمی‌‏دانند و شاید اگر بدانند، موجب شگفتى، خنده یا ناراحتى‏شان بشود، عباراتى مثل: «ما پسران شیطانیم»، «گروه لجن!»، «سفید، امّا آشغال»، «گروه سیاهان بوگندو!»، «زیبایى کثیف»، «عشق نشئه»، «گناه تا مرگ»، «بوسه بر صندلى الکتریکى» و…

این، چیزى است که از مُدگرایى یا مدپرستى جوانان امروز ما به چشم می‌‏آید؛ چیزى که شاید بتوان گفت تا حدّ زیادى، ناشى از تقلید کورکورانه و غفلت از خویش است؛ چرا که کلمات و عبارات بالا، شعارهاى آخرین مُدهاى شخصیتى است که غربی‌ها به جوانان جهان تقدیم کرده‌‏اند، در حالی که جوان امروز ما، نگاه خاص خودش، شخصیّت خودش و حتى مشکلات خودش را دارد!

تقلید هر روزه از آخرین مدهاى رایج در جهان غرب، به چه معناست، جز: از خودبیگانگى، بحران هویت، تزلزل شخصیت، وابستگى اقتصادى، احساس حقارت و…؟ از همه دردناک‏تر، این است که بسیارى از رفتارها و هنجارهایى که امروزه به عنوان مُد در جامعه ما مطرح است و از سوى عده‏اى تبلیغ هم می‌‏شود، با اصول اخلاقى و ارزش ‏هاى فرهنگى جامعه ما به هیچ وجه همخوانى ندارد.

روابط بى ‏قید و شرط دختر و پسر، عدم رعایت پوشش اسلامی‌، آرایش مو و صورت صرفاً به قصد جلب توجه (مثلاً به سبک جنس مخالف و یا به سبک‏ هاى بسیار پیچیده و وقت‌گیر)، آرایش مو به سبک جوانان منحرف غربى (مثلاً به سبک همجنس‏گرایان)، به کارگیرى وسایل تزئینى غیرمتعارف (مثلاً حلقه بینى براى دختران و حلقه گوش و انگشتر طلا براى پسران) و… همه به نحوى شخصیت جوان مدگراى امروزى را به نمایش می‌‏گذارند؛ مدهایى که به اتلاف وقت و انرژى و قابلیت‏ هاى فکرى و سرمایه‏‌هاى مادّى جوانان و خانواده می‌‏انجامند و شاید بتوان گفت که هیچ سهم و نقشى در نو شدن و امروزى شدن جوان و جامعه ندارند!

فرهنگ خودى، اصلی‌ترین ضابطه مدگرایى و امروزى شدن

فرهنگ و ارزش ‏هاى اجتماعى، از اساسی‌‏ترین عناصر یک نظام اجتماعى هستند که پایه ارزیابى ما را از پدیده‌‏هاى اطرافمان تشکیل می‌‏دهند و در واقع، رفتار ما را نسبت به آنها تنظیم می‌‏کنند. بنابراین، در پذیرش یا عدم پذیرش الگوها و مدهایى که در جامعه رواج می‌‏یابند، ابتدا باید رابطه آنها را با نظام ارزشى حاکم بر جامعه و اصول و مبانى مورد قبول آن مردم، مورد ارزیابى قرار داد و میزان همگرایى یا واگرایى آنها را از یکدیگر سنجید.

به عنوان نمونه، مدهاى لباس، اگر در عین جذابیّت و امروزى بودن، برخاسته از فرهنگ خودى باشند و با اصول و مبانى اعتقادى و اخلاقى جامعه ما تعارض نداشته باشند، نشانه خلاقیّت و نوآورى جوانان ما بوده، هویت فرهنگى آنان را به نمایش می‌‏گذارند. بنابراین، باید تدابیرى سنجیده شود تا مُدها و مُدل‏ ها، هم نیاز به تنوع‏‌طلبى و نوجویى و میل به امروزى شدن جوانان را تأمین کنند و هم جوانان ما از پیامدهاى منفى مدگرایى، در امان بمانند. (۸)

نکته آخر

همه ما به خوبى می‌‏دانیم که پیروى از الگوها و مدهاى غربى و پوشیدن لباس‏ هاى با آرم خارجى یا تقلید از مدل موى سر فلان فوتبالیست، نمی‌‏تواند به ما شخصیت اعطا کند و موجب پیشرفت و ترقّى ما گردد.

عوامل اصلى موفقیت در تمامی‌ زمینه‏‌ها، خودباورى (اعتماد به نفس) و پایبندى به اصول اعتقادى و ارزش ‏هاى اخلاقى است. تا زمانى که علم و دانش در وجود ما شکوفا نگردد و زیرساخت‏‌هاى شخصیت ما مبتنى بر الگوهاى فرهنگ اصیل این مرز و بوم، شکل نگیرد، آرایش ظاهر و تقلید از مدها و الگوهاى دیگران، جز بحران هویت و دور شدن از اصالت فرهنگى خویشتن، نتیجه‌‏اى در پى نخواهد داشت.

پس بیایید یک‏بار دیگر در رفتارمان تجدیدنظر کنیم و اصالت‏‌هاى فرهنگیمان را در پرتو جذابیت‏‌هاى دروغین فرهنگ بیگانه از دست ندهیم. همان‏گونه که میل به امروزى شدن و مُدگرایى (که از ویژگی‌هاى دوران جوانى است)، ناخواسته ما را به پیروى از الگوهاى بیگانه می‌‏کشانَد، غرور و احراز هویت نیز به همین دوره سنّى اختصاص دارد.

چه خوب است غرور ملى و غیرت دینى را در خویش تقویت کنیم و میل به امروزى شدن و مدگرایى را با الهام گرفتن از آموزه‏‌هاى تمدّن‏‌ساز اسلام و فرهنگ غنى اسلامی‌ – ایرانى خویش و متناسب با هویت فرهنگى خود، به فعلیت برسانیم.

پی نوشت ها

۱- براى مطالعه بیشتر ر.ک به: روانشناسى رشد، وندر زندن، ترجمه: حمزه گنجى، انتشارات بعثت، ۱۳۷۶، بخش سوم.

۲- درآمدى بر تئورى‏ ها و مدل‏ هاى تغییرات اجتماعى، احمدرضا غروى‏ زاد، تهران: جهاد دانشگاهى، ۱۳۷۳، ص ۱۹۶

۳- لغت‏نامه، على‏اکبر دهخدا، ج ۱۲، ص ۱۸۱۱۵-

۴- براى مطالعه بیشتر، ر.ک به: درآمد بر مکاتب و اندیشه‌‏هاى معاصر فرهنگ واژه ‏ها، عبدالرسول بیات و همکاران، مؤسسه اندیشه و فرهنگ دینى، ۱۳۸۱

۵- زمینه روانشناسى، ریتا اتکینسون، ترجمه: محمدتقى براهنى و همکاران، ج ۱، تهران: رشد، ۱۳۷۵، ص ۱۵۸.

۶- براى مطالعه بیشتر، ر.ک به: آناتومی‌ جامعه، فرامرز رفیع ‏پور، تهران: شرکت سهامی‌ انتشار، ۱۳۷۸، بخش ۷ و ۸.

۷-. Veblen, Thorstein )1191(. the theory of the leisure class.new york. p 7

۸- انتشار سه نشریه ویژه مد در ایران (که هم زمان به مباحث نظرى و نمونه‏ هاى ایرانى مد می‌‏پردازند)، شاید بتواند گام نخست در این زمینه باشد: ماهنامه طرح و مد (ویژه لباس، محیط و تزیینات)، ماهنامه لوتوس (ویژه مدهاى ایرانى لباس) و ماهنامه آرایه (ویژه محیط آرایى و تزیینات داخلى). (حدیث زندگى)

منبع: دو ماهنامه حدیث زندگى؛ سال سوم؛ شماره چهار؛ مهر و آبان ۱۳۸۲؛ ویژه بهداشت روان؛ نویسنده: محمد صادق شجاعى