اسلام و تفریح

اهتمام اسلام به تفریح

تفریح در لغت:در لغت تفریح به معنى شادمانى کردن، شادمانى و خوشى است[۱] و با واژه هاى نزهت، تفرّج، فرح، راحتى و آسایش هم خانواده است.

تفریح در فرهنگ اسلامى: در واقع در فرهنگ غنى اسلام تفریح از مراحل و اجزاء سیر تکاملى و رشد شخصیت فردى و اجتماعى انسان به حساب مى آید. به گونه اى که هر کسى از این قسمت (تفریح) استفاده نکند، در بعدى از ابعاد تکاملى شخصیت خود کوتاهى کرده است و این قصور باعث کندن سیر رشد و تکامل ابعاد دیگر شخصیت او مى گردد. تفریح نشاطى است که انسان پس از تلاش و فعالیت هاى سنگین جسمى و روحى بر مى گزیند تا رنج و اندوه و همّ و غم را از خود دور کند.[۲]

از آن جایى که انسان داراى دو بعد جسمانى و روحانى است و این دو بعد بر همدیگر اثر مى گذارند (مثبت و منفى)، باید بداند که تفریح براى بازپرورى و نشاط در کار، رغبت و رشد در تمام جهات زندگى یک ضرورت است که مورد تأکید و تأیید ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ (در عمل توصیه به آن ها و تأیید افرادى که به تفریحات سالم مى پرداختند) بوده است. در بحث فعلى، تفریح به معنى هر چیزى است که باعث شادى، نشاط، رفع خستگى و غم، اعم از تفریح حرکتى (ورزش) و غیر حرکتى است.

ویژگى هاى تفریح اسلامى:

۱. در راستاى فرآیند تکامل و رشد شخصیت اسلامى و انسانى است؛ ۲. نشاط آور؛ ۳. در چهارچوب قوانین شرع (واجب، حرام، مباح، مکروه و مستحب)؛[۳] ۴. تعادل در آن مهم است (نه افراط نه تفریط)؛ ۵. فواید عقلى، جسمى و روحى دارد؛[۴] ۶. بعد اجتماعى در آن لحاظ شود مثل ادخال سرور در قلب مؤمنین.[۵] ۷. فقط وقت پرکنى و تضییع وقت نیست.[۶] ۸. هر تفریحى که انسان را یک پله از رشد الهى پایین آورد مذموم (حرام یا مکروه) است؛ ۹. فعال و پرتحرک بودن مثل اسب سوارى، کشتى و ….؛

۱۰. هر تفریحى که باعث خفت و سبکى عقل شود و یا عقل را تعطیل کند حرام است (توجه به عقل و تفکر در نظام اسلام) مثل شرب خمر، موسیقى مبتذل، مواد مخدر، قمار؛ ۱۱. برد و باخت در بازى حرام است (غیر از تیراندازى و اسب سوارى)؛ ۱۲. آزار و اذیت حرام است (تحقیر، مسخره کردن، آزار دادن همسایه و مردم و…)؛ ۱۳. ضررى به خود یا دیگران نرسد؛ ۱۴. لذت آن پایدار باشد (کمک کند به شادى در آخرت)؛[۷] ۱۵. تقویت کننده بعد جسمانى و روحى (شجاعت و ….) باشد.

نکته: با توجه به ویژگى هاى تفریح اسلامى باید متذکر شویم که اسلام ما را در تفریحات محدود نمى کند، امّا آن چه که مهم است میزان حرکت است یعنى باید در هر تفریحى اول دقت کنیم و ببینیم که آیا با معیار اسلام سازگار است یعنى آیا کمال آور، لذت آور و آخرت آور هست یا نه، هر چه به عنوان لذت، تفریح، شادى باشد و انسان را از مسیر بندگى و کمال دور سازد به تعبیر على ـ علیه السلام ـ آخرش به هلاکت ختم خواهد شد.

تفریحات اسلام: همانطور که ذکر شد اسلام براى هر کارى ملاک معرفى کرده است. اسلام در تفریح، ما را محدود نکرده است، اما چیزى که مهم است باید خارج از مسیر بندگى نباشد و ویژگى هاى تفریح اسلامى مذکور در آن رعایت گردد. اینک به برخى از تفریحات مورد توجه اسلام اشاره مى کنیم. لازم به ذکر است که با توجه به تعریف لغوى تفریح باید گفت که دایره تفریح خیلى وسیع تر از آن است که غالباً تصور مى شود چون تفریح به معنى شادى و شادمانى است و هر چه باعث زایل شدن همّ، غم، خستگى و رنج شود به نوعى تفریح محسوب مى شود.

۱. کار و تلاش:[۸] حضرت على ـ علیه السلام ـ فرمودند: کار بزرگترین تفریح است. کار باعث شکوفا شدن استعداد و خلاقیت انسان مى گردد و انسان را از همّ و غصه نجات مى دهد، بسیارى از اضطراب ها و نگرانى هاى جهان امروزى به خاطر بى حرکتى و عدم فعالیت هاى جسمانى است. امروزه کار درمانى براى زدودن یأس، نگرانى و اضطراب براى بیماران روانى هم تجویز شده است.

برنارد شاو نویسنده معروف انگلیسى مى گوید: راز بدبختى و بینوایى ما داشتن اوقات فراغتى است که صرف فکر کردن درباره خوشبختى و بدبختى مى شود.[۹]

۲. تیر اندازى.[۱۰]

۳. اسب سوارى.[۱۱]

۴. کشتى:[۱۲] در متون دینى داریم که پیامبر ـ صلى الله علیه و آله و سلم ـ از امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ خواستند که با هم کشتى بگیرند و یا این که ایشان خودشان با شتر خودشان با دیگران مسابقه مى دادند.

۵. شنا:[۱۳] پیامبر اکرم ـ صلى الله علیه و آله و سلم ـ والدین را توصیه نموده اند که به فرزندان خود شنا یاد دهند و زمینه یادگیرى شنا را برایشان فراهم کنید.

۶. صله رحم و معاشرت با نزدیکان: این امر بسیار مورد توجه اسلام شده است. انسان وقتى نزدیکان خود را مى بیند باعث سرور و شادى مى شودو دورى از آن ها غم و غصه به بار مى آورد، مثلا افرادى که براى تحصیل از محیط خود فاصله مى گیرند این امر را تجربه کرده اند.

۷. خوشرویى و خوشگویى.

۸. نظافت (بدن، لباس، موى سر و صورت) و زدودن موهاى زائد بدن، آرایش مرد براى همسر و زن براى همسر، غسل هاى مستحبى.

۹. یاد خدا (دعا، نیایش، تلاوت قرآن)؛ کمک به دیگران، یتیم نوازى، احسان، رضایت خاطر براى انسان به بار مى آورند.

۱۰. توجه به اعیاد مذهبى (جمعه ها، فطر، غدیر، قربان)؛ پوشیدن لباس هاى روشن و شاد.

۱۱. انگشتر فیروزه: حضرت على ـ علیه السلام ـ انگشترهاى متعددى داشتند که هر کدام خاصیتى داشت و انگشتر فیروزه باعث زدودن غم و پیروزى و شادابى است.

۱۲. شاد کردن مؤمنین مستحب مؤکد است (عبادت). در بین مؤمنین، یتیمان و فقرا نیاز بیشترى به شاد شدن دارند و ائمه به همین جهت (جبران نیاز روحى آن ها) به آن ها اهتمام زیادى داشتند.

۱۳. عطر: بوى خوش باعث شادابى روحى و در نتیجه آن خرمى جسم مى شود انسان را محبوب دیگران مى کند به همین جهت بود که در مورد پیامبر مى خوانیم که ایشان توجه زیادى به استفاده و خریدن عطر مى نمودند. امام خمینى ـ رحمه الله ـ که زندگى ساده اى داشتند تنها جایى که دنبال مرغوب ترین بودند همان وقت انتخاب عطر و ادکلن بود.

۱۴. هدیه دادن و هدیه گرفتن.

۱۵. داشتن دوست صالح: انسان موجودى است اجتماعى، افرادى که مشکلات و حتى شادى هاى خود را به شکل کلامى و غیر کلامى با دوستان و آشنایان خود در میان مى گذارند و در دل خود ذخیره و انبار نمى کنند از نشاط و خرمى بیشترى برخوردارند. در روایت داریم عاجزترین مردم کسى است که از انتخاب دوست مؤمن ناتوان باشد و ناتوان تر از او کسى است که دوست خود را از دست بدهد.

۱۶. لطائف و حکمت آموختن:[۱۴] حضرت على ـ علیه السلام ـ مى فرمایند: قلب ها مثل بدن ها خسته و ملول مى شوند، پس شما باید با (شنیدن، خواندن) حکمت هاى دقیق و لطیف آن ها را شاداب کنید.

۱۷. سفر و رفتن به مناطق سرسبز، دیدن جریان آب: سفر باعث با تجربه شدن انسان، آشنایى او با نشانه هاى مختلف خدا (فرهنگ هاى مختلف، زبان هاى گوناگون و ….) و توجه به آثار گذشتگان و عبرت از آن ها مى شود. علاوه بر آن ها سفر موجب سلامتى روح مى گردد. (سافروا تصحّوا: مسافرت کنید تا سالم و شاداب شوید.) سفر و اردوهاى دسته جمعى براى جوانان لذت بسیار بیشترى دارد چرا که با همسالان خود هستند. در سفر دوستیابى، ایثار، گذشت، تعاون …. را یاد مى گیرند. در روایات مى خوانید که در سفر مزاح را کمى بیشتر کنید ولى افراط نشود.

نکته: در تفریحات، سنین مختلف نقش مهمى را به خود اختصاص مى دهد مثلا تفریح کودک با نوجوان و یا زن و مرد بسیار با هم فرق دارد. یک جوان از آنجایى که ابعاد روحى او رشد کرده نیاز به احترام، شخصیت، عزت نفس و …. در خود احساس مى کند، هرگاه نیازهاى معنوى، جسمانى و عقلانى او ارضاء مى گردد. احساس شادابى و خرمى بیشترى مى کند و هرگاه این ها از طرف دیگران در خطر باشد، او احساس افسردگى، خمودى و غم مى کند.

بهترین تفریح در دیدارهاى دسته جمعى

در دیدارهاى دسته جمعى برخى تفریحات هستند که جنبه گروهى و عمومى پیدا مى کنند و برخى دیگر جنبه خصوصى تر. البته بستگى دارد این گروه در چه جایى باشند (منزل، مدرسه، تأتر، مسجد، اردو، خارج از منزل). به هر حال بهترین تفریح در این موارد، چیزى است که هر سنى و جنسى (مذکر یا مؤنث) به سهم خودشان از آن استفاده کنند یعنى باید طورى برنامه ریزى شودکه جنبه همگانى آن رعایت گردد. البته گاهى هم ایجاب مى کند که هر دسته اى جداگانه با هم باشند، مثل زمانى که بزرگترها مشغول بحث هاى جدى و مهم خود هستند.

در ذیل برخى از تفریحات دسته جمعى ذکر مى شود: ۱. اجراى مسابقه و تهیه جایزه از طرف بزرگترها، مشاعره، کشتى، مسابقه معلومات عمومى، لطیفه گویى؛ ۲.معاشرت هاى سازنده و صله رحم؛ ۳. مسافرت هاى کوتاه و بلند مدت، رفتن به پارک و مناطق سرسبز، دیدن جریان آب رودخانه، دریا و …؛ ۴. آزاد کردن ذهن از مسائل کارى و مشکلات زندگى: امام محمد غزالى مى گوید بهتر است شاگردان پس از مدتى تعلیم رها گردند تا بازى و تفریح کنند، چون تعلیم و درگیرى جدى ذهن با مسائل علمى آنها را از درس دلزده و فرارى مى کند، امّا در تفریح نباید افراط گردد[۱۵]

و …. با توجه به مطالب گذشته باید بگوییم بهترین تفریح از نظر اسلام این است که سنین مختلف در آن رعایت شود. (کودک با یک شکلات دل خوش است، ولى جوان نیازها و خواسته هایش بیشتر است و …. .) دیگر این که شادى و تفریح نباید به اصل حرکت در مسیر رشد و بالندگى انسانى و اسلامى فرد ضرر برساند و در آن افراط نشود و از سویى دیگر زمینه ساز بازگشت به کار و اعمال زندگى بانشاط بیشتر مى گردد. (در اسلام محدودیت در تفریح نیست مگر این که امر خلاف شرع و اخلاق در آن رخ دهد).

نکته پایانى: در این بحث بیان داشتیم که اسلام هر تفریحى را نمى پسندد تفریحى مناسب است که با اصول تربیت و تعلیم اسلامى و رشد استعدادهاى روانى و شخصیتى مغایرت نداشته باشد، باعث آزار و اذیت دیگران نشود. به دیگران و خود زیان مالى، آبرویى، جانى نرساند، جزء تفریحاتى نباشد که انسان را از دایره بندگى خدا بیرون مى کند (قمار، شراب خوارى، مجالس لهو و رقص، مواد مخد، موسیقى هاى لهوى و ترانه هاى مبتذل، مسابقه هایى که برد و باخت در آن ها حرام است[۱۶] مثل فوتبال، دو میدانى و…)

البته دامنه تفریحات به موارد یاد شده خلاصه نمى شود. هر چیزى که در آن گناه صورت نگیرد و افراط نشود را مى تواند شامل گردد (رعایت ویژگى هاى تفریح اسلامى). مثل فوتبال، کشتى، شمشیر بازى، دو، اسب سوارى، کوهنوردى، شنا، گردش در دشت و صحرا، رفتن به پارک ها، شنیدن موسیقى هاى غیر حرام، دیدن فیلم هاى سینمایى مفید (مستند، کمدى، رزمى و….) خواندن مطالب طنز، شعر، حل جدول، مشاعره، لطیفه گویى، مسابقه علمى، مهمانى رفتن، پذیرفتن مهمان، لباس نو خریدن، عطر زدن و …. لازم به ذکر است که در تفریح باید به معنى لغوى آن و اصطلاحى توجه داشته یعنى دایره تفریح و شادمانى خیلى وسیع است تا آنجایى که خلاف رشد و کمال و مسائل شرعى نباشد.

پى نوشت:

[۱] . فرهنگ عمید.

[۲] . احمد عبدالعزیز ابو سمک، التربیه الترویحیه فى الاسلام، دار النفائس للنشر و التوزیع، الاردن، ص ۴۰.

[۳] . همان، ص ۸۰.

[۴] . همان، ص ۵۹.

[۵] . همان.

[۶] . همان.

[۷] . مصباح یزدى، محمد تقى، پندهاى امام صادق، موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، ۱۳۸۱، ص ۱۰۴ـ ۱۰۷.

[۸] . صادقى اردستانى، احمد، نیازهاى جوانان، قم، نشر خرم، ۱۳۷۹، ص۱۸۵.

[۹] . دیل کارنگى، آیین زندگى، جهانگیر افخمى، ارمغان، ۱۳۷۶، ص ۶۹ ـ ۷۰.

[۱۰] . نیازهاى جوانان، ص ۱۸۵ـ ۱۹۲.

[۱۱] . همان.

[۱۲] . همان.

[۱۳] . همان.

[۱۴] . نهج البلاغه، محمد دشتى، حکمت ۳۹.

[۱۵] . التربیه الترویحیه فى الاسلام، ص ۴۴.

[۱۶] . در استفتاء از امام خمینى: ۱. درمسابقات علمى مثل حل جدول و پاسخ به سوالات چون قمار و برد و باخت پیدا نمى کند و چیزى به عنوان جایزه براى تشویق افراد پرداخته مى شود اشکالى ندارد؛ ۲. در مسابقاتى مثل فوتبال و والیبال و این گونه بازى ها اگر شرط بندگى در کار نباشد و شخص سومى به افراد به عنوان جایزه چیزى پرداخت کند، مانعى ندارد (مثل برگزارى مسابقه از طرف مدیر مدرسه).

منبع :سایت مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه (نویسنده:محمد حسین قدیرى)