اساس نامگذاری سوره ناس و فلق به معوذتین

بعضی از سوره های قرآن نامهای مختلفی دارند از جمله سوره های فلق و ناس است که یکی از نامهای آنها «معوذه» است و به هر دو سوره اطلاق «معوذتین» (دو معوذه) شده است، لذا به این دو سوره «معوذتین»‌می گویند و در روایات هم به این دو سوره مبارکه اطلاق «معوذتین» ‌شده است.(۱)

کلمه معوذه از «عَوْذ» گرفته شده به معنای پناه بردن و حفظ کردن خویش و پرهیز دادن از شر، از راه پناه بردن به کسی که می تواند آن شر را دفع کند.(۲)

علت نامگذاری این دو سوره به معوذتین

تذکر این مسأله لازم است که قرآن خود را به عنوان شفاء معرفی می کند و می فرماید: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلاَّ خَساراً»(۳) و ما آنچه از قرآن فرستیم شفای دل و رحمت الهی به اهل ایمان است لکن کافران را به جز زیان چیزی نخواهد افزود. قرآن می تواند برای کسانی که به او تمسک می کنند و با او مأنوس هستند هم شفای ظاهری برای آنها باشد و هم شفای معنوی و روحی او باشد. (۴)

امّا نسبت به این سوره از روایات اینگونه استفاده میشود که اگر انسان خود یا دیگران را بوسیله این دو سوره تعویذ کند، مریضی او خوب می شود و از شروری که در این دو سوره بیان شده در امان خواهد بود، لذا از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده که: «پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ مریض شدند، تب ایشان شدت پیدا کرد، جبرئیل (و میکائیل) این دو سوره را برای شفای پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل کردند، جبرئیل به قرائت سوره فلق و میکائیل به قرائت سوره ناس در پایین پای آن حضرت برای شفا متوسل شدند».(۵)

همچنین امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: اگر کسی خواست به دیگری بدی انجام بدهد، و او بخواهد که خدا این شخص را از او دور کند (و مانع بدی او شود) پس وقتی که او را می بیند بگوید: «اَعُوذُ وَ بِحَولِ اللهِ وَ قُوَتِهِ مِن حَولِ خَلقِهِ وَ قُوُّتِهِم» و سوره فلق را بخواند بعد هم این آیه را بخواند: فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِی اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَلَیهِ تَوَکَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ(۶) در این صورت خداوند فریب هر فریبکاری و مکر هر مکرکننده ای و حسد هر حسدورزی را از او دور می کند و باید این کلمات را در صورت او بخواند».(۷)

باز نقل شده که امام رضا ـ علیه السّلام ـ یک فرد صرعی را (غشی) دید، یک کاسه آب درخواست کرد و بعد امام ـ علیه السّلام ـ سوره حمد و سوره فلق و ناس (معوذتین) را قرائت فرمود و در آب دمید، آب را روی آن مریض ریختند بعد هم مریض خوب شد و امام ـ علیه السّلام ـ فرمود :«دیگر به آن حالت بر نمی گردد».(۸)

و نقل شده که بسیار می شد پیامبر صلّی الله علیه و آله، امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام را با این دو سوره تعویذ میفرمود.(۹)

همچنین پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرموده اند: «آیاتی بر من نازل شده که نظیرش نازل نشده و آن در سوره قل اعوذ است».(۱۰)

علامه طباطبایی در توضیح این حدیث می فرماید: شاید مراد پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از اینکه فرمود مثل این دو سوره بر من نازل نشده، این باشد که تنها این دو سوره در مورد عوذه و حرز نازل شده و هیچ سوره ای دیگر این خاصیت را ندارد.(۱۱)

پس می توان گفت: این دو سوره خاصیت تعویذ (پناه بردن به خدا) را دارد که باعث می شود انسان با این دو سوره خود را از شروری حفظ کند و بدین جهت این دو سوره به معوذتین نامگذاری شده است. در سوره فلق به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ دستوری می دهد از چند چیز به خدا پناه ببر البتّه این دستور اختصاصی به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ ندارد.

۱. از شر هر مخلوقی چه جن و چه حیوانات و هر مخلوق دیگری که شری همراه خود دارد.

۲. از شر شب وقتی که با ظلمتش داخل میشود، در اینجا خداوند شر را به شب نسبت داده، زیرا شبِ‌ تاریک، انسان شرور را در رساندن شر کمک می کند لذا به همین خاطر شر در شب بیشتر از روز است، علاوه بر این. انسان که مورد حمله شرور واقع میشود در شب ناتوانتر از روز است.

۳. از شر زنان جادوگر و ساحر.

۴. از شر حسود وقتی که مبتلاء به حسد گشته و مشغول اعمال حسدورزی میشود.

بعضی هم گفته اند این آیه شامل شورچشمی نیز می شود چون چشم زدن هم ناشی از نوعی حسادت است.(۱۲)

و در سوره ناس هم انسان خود را از وساوس شیطانی که هر دم وسوسه نموده، تعویذ می کند و خود را در پناه خدا قرار می دهد.

البتّه همانطوری که میدانیم این دو سوره با «قل اعوذ» شروع شده اند که متضمن تعویذ (پناه بردن به خدا) میباشد از این رو به این دو سوره معوذتین گفته اند.

پی نوشت:

1. جویباری، رستگار، تفسیر بصائر، قم، ناشر مؤلف، چاپ اول، ۱۴۱۳ هـ ، ج ۶۰، ص ۶۵۸.
2. ر.ک، هاشمزاده هریسی، هاشم، شناخت سورههای قرآن، تهران، انتشارات کتابخانه صدر، ۱۳۷۳، ص ۶۳۲. و طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، ج ۲۰، ‌ص ۶۸۰.
3. اسراء: ۸۲.
4. طبرسی، مجمعالبیان، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۸ هـ ، ج ۶، ص ۲۲۶.
5. خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، انتشارات دوستان، چاپ اول، ۱۳۷۷، ج ۲، ص ۲۱۲۳.
6. توبه : ۱۲۹ .
7. علی بن جمعه العروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ هـ ، ج ۸، ص ۳۷۹.
8. علی بن جمعه العروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ هـ ، ج ۸، ص ۳۷۹.
9. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، ج ۲۰، ص ۶۸۳.
10. همان .
11. علی بن جمعه العروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ هـ ، ج ۸، ص ۳۷۹.
12. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر میزان، مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، ج ۲۰، ص ۶۸۰.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.