آیین همسرداری در اسلام بخش اول

اسلام برای زن و شوهر، حقوق واجب و مستحبی را قرار داده که می توان آن را در قالب آیین همسرداری مورد بررسی قرار داد. این حقوق، پایه های اساسی خانواده را تشکیل می دهد و خیر و سعادت، لذّت و آرامش و بقای زندگی مشترک را تأمین می کند.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: ازدواج، کامل کننده نیمی از دین شما هست و در اهداف ازدواج، قرآن حکیم، اساسی ترین فلسفه تشکیل خانواده را، آرامش و تحکیم پیوند مودت و رحمت معرفی می کند. از اصول ثبات خانواده می توان به: ۱-انتخاب آگاهانه ۲-انتظارات معقول از ازدواج و… اشاره کرد که رعایت این اصول، تاثیرات فراوانی در برآورده نمودن ثبات فردی و اصلاح نظام اجتماعی خواهد داشت.

بر مبنای آیین همسرداری در اسلام، هر یک از زن و مرد، دارای حقوقی هستند که رعایت هر کدام از این حقوق، برای طرف مقابل لازم و ضروری است و در صورت عدم رعایت آن، بنیان خانواده و روابط ایشان به سستی و فروپاشی می انجامد.

در این راستا الگو گرفتن از شخصیت هایی که در همه زمینه ها به خصوص همسرداری موفق عمل کرده اند، برای هموار شدن راه، بسیار ضروری است و باید گفت حضرت علی (علیه السلام) و فاطمه الزهرا (سلام الله علیها)، بهترین الگوی همسرداری عالم هستی هستند که در همه اعصار می توانند الگو‌های همسران قرار گیرند.

علاوه بر این، توجه به نکاتی که در دین مقدس اسلام برای تحکیم خانواده آمده است مهم خواهد بود که در این پژوهش، به نکات اساسی برای ازدواج موفق جوانان پرداخته شده است؛ امید آن که راه گشای تمام خواهران و برادران گردد.

مقدمه

سپاس و ستایش بیکران، خداوند یگانه رحمان را سزاست که در روی کره ای متحرک، کوه و صحرا، جزیره و دریا و جاندار آفرید و انسان را پدید آورد، تا ظلمتکده تیره و تاریک زمین را به نور صفا زینت بخشد و در میان خرابی، آبادی آرد.

از میان کره زمین که به صورت جمادی بی شعور ساخته شده بود، نبات و حیوان برافراشت و بر تارک سرش، انسانی خردمند گذاشت و او را بر همه اقطار جهان فرمانروا ساخت، تا از میان کره ای خاکی و تاریک، جنبش و حرکت، سعادت و عزت و عیش و عشرت پدید آورد.

نور و صفا، نغمه و نوا، تکامل و تعالی، دستگیری و رحمت و عطوفت، همگی از میان همین کره تیره و ظلمانی برخاست و همگی از برکت عقل و احساس بود که به انسان عنایت فرمود، تا با وی انس و الفت گیرد.

میان پسر و دختر بیگانه و نا آشنا، مودت و رحمت مقرر داشت تا یکدیگر را در آغوش گیرند، تولد و تناسل نمایند تشریک مساعی کنند.

محیط آبادی را که از پدران و مادران خود به ارث گرفته اند، آبادتر کنند. و درود و رحمت به روان مطهر رسولان مخصوصاً حضرت محمّد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان معصوم آن حضرت (صلوات الله اجمعین من الان الی قیام یوم الدین) که همگان، عمر عزیز خود را در راه رسانیدن انسان به اوج تکامل و سعادت معروف داشتند و در پیمودن این راه از بذل جان شیرین خود دریغ ننموده.

و امّا پسر و دختری که با یکدیگر ازدواج می کنند، در حقیقت تولد تازه ای می یابند و در اقیانوس تازه ای وارد می شوند که باید کارآموزی و تجربه قبلی کسب کرده و یا دارای هوش باشند که بتوانند خود را با جذر و مد دریا هماهنگ نموده و با آن محیط سازگار شوند وگرنه عصری کوتاه و پر مشقت دارند و به زودی در گرداب ها هلاک می شوند.

دین اسلام برای راهنمایی و تامین سعادت بشر نازل گشته و تمام ابعاد وجودی او را در تمام مراحل زندگیش رعایت کرده،و دختر و پسر را که می خواهند در آینده پدر و مادر خانواده و رکن اجتماع انسانی باشند، در این وادی خطرناک بدون راهنما رها نکرد این که با کمال و عنایت، دست ایشان را گرفته و قدم به قدم رهبری کرده و آنان را از خطرات طوفان ها بر حذر داشته.

در این مقاله در حد بسیار کمی برای تأمین این هدف یعنی آداب و آیین همسرداری، از چندین کتاب بهره گرفته و به طرح مسائلی که در ابتدای آن به اهمیت و اهداف ازدواج اشاره شد می پردازد که از مهمترین بخش های آن می تواند به:

۱ -حقوق مرد و زن و حقوق زن بر مرد و همچنین حقوق متقابل آنها

۲-الگوی همسرداری نمونه در اسلام

۳-اصول ثبات و استحکام خانواده

۴-نکته هایی ناب برای ازدواج موفق همراه با احادیث و آیاتی در این زمینه اشاره کرد.

اصول مدیریت خانه و خانواده

از آنجایی که یکی از حساس‌ترین، پیچییده ترین و مهمترین نهادهای اجتمایی به ظاهر کوچک، خانه و خانواده است، اداره آن نیاز به مدیریتی با کفایت و عالمانه دارد. چنانکه مدیریت اصولی خانواده سبب شکوفایی غنچه های عدالت، امنیت، صداقت، صفا و محبت در گلستان وجود مرد و زن خانه می شود.

از این رو، آموزش و به کارگیری گام به گام اصول مدیریت علاوه بر آثار فردی، در عرصه حفظ و ارتقاء فرهنگ یک جامعه نیز موثر است که در اینجا به صورت مختصر به موارد آن اشاره خواهد شد:

۱-اصل محبت ورزی (گنج زندگی)

امام علی (علیه السلام): (پرسود‌ترین گنج ها، بدست آوردن محبت دلهاست)(۱)

از جمله عوامل محبت ساز:

۱-حسن خلق و گشاده رویی

۲-احسان و نیکی

۳-تواضع و فروتنی

۴-سخاوت و گشاده رویی

۵-رفق و مدارا

۶-هدیه دادن در مناسبتهای مختلف

از جمله عوامل محبت سوز:

۱-جدال و گفتگوهای تند و توهین آمیز

۲-بخل

۳-عدم ابراز محبت

۴-حساسیت نابجا

۵-قدر نشناسی

نقش محبت در زندگی خانوادگی

یکی از احتیاجات روانی هر انسان، «محبّت» است. دل انسان، به محبّت زنده است و کانون خانوادگی بیش از هر چیز احتیاج به محبت دارد. این فروغ محبّت است که خانه را روشن می کند و هر خانه ای که با چراغ محبت روشن نباشد خانه خاموشان است.

پروردگار مهربان در قرآن مجید، محبّت و مهربانی زن و شوهر در محیط خانه را یکی از آیات قدرت و حکمت خود معرفی می کند و می فرماید:

(وَ مِن آیَاتِهِ اَن خَلَقَ لَکم من اَنفُسِکُم اَزوَاجاً لَّتسکُنُوا الَیهَا وَ جَعَلَ بَینَکُم مودهً و رحمه انَّ ذالک لآیات یتفکرون) «یکی از نشانه های قدرت و حکمت خداوند، این است که برای شما از جنس خودتان، همسرانی آفرید تا با او انس بگیرید و میان شما و همسرانتان، دوستی و مهربانی برقرار ساخت و در این موضوع برای اندیشمندان نشانه خداشناسی پدیدار است.»(۲)

باید توجّه داشت که برای این که بنیان زناشویی استوار و محیط خانه به چراغ محبّت همیشه روشن باشد، باید محبّت دو طرفه باشد زیرا دلها به هم راه دارند و محبت می آورد و لذا در اسلام همان طور که به زن سفارش شده و تاکید شده که شوهر خود را دوست بدارد، به مرد هم تاکید شده است که همسر خود را دوست بدارد و او را مورد احترام و اِکرام قرار بدهد.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: بهترین زنان شما، زنهایی هستند که نسبت به شوهرانشان عشق و محبّت داشته اند.(۳) حضرت رضا (علیه السلام) فرمودند: زنانی که به شوهران اظهار عشق و محبت می کنند، بهترین غنیمت برای آنها می باشند.(۴)

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: هر چه ایمان کاملتر باشد به همسرش بیشتر اظهار محبت می نماید.(۵) و در مورد دیگر می فرماید: این سخن مرد که به همسرش بگوید: «واقعاً تو را دوست دارم»، هرگز از قلب همسر خارج نخواهد شد و از یاد او نخواهد رفت.۹

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: زن، از مرد آفریده شده است (از همان گلی که خداوند مرد را آفرید، زن را نیز از آن گل آفرید) و تمام توجّهَش به مرد، معطوف است پس همسرانتان را دوست بدارید. و نیز آن حضرت فرمود: از اخلاق پیامبران این است که نسبت به همسرانشان، محبّت دارند.(۶)

و نیز فرمودند: به کسی که دوستش میداری، خبر بده.(۷) و نیز باید توجّه داشت که آثار محبّت میان زن و شوهر، باید در رفتار و گفتار آنها نمایان باشد و حرفها و حرکات آنها نسبت به هم محبّت‌انگیز باشد و سعی کنند که هرگز حرفی و حرکتی که بنیان محبّت را سُست و جلوه دوستی را کم رنگ می کند از هیچ یک از آنها صادر نشود و اگر احیاناً صادر شد سعی کنند که عذر بخواهند و جبران نماید.

تعریف و تمجید از یکدیگر مخصوصاً در حضور بستگان و آشنایان و اهدای هدایا و امثال این موضوع و اظهار محبّت و جلب محبّت بسیار مؤثر است و بالاخره در هر سازمانی که بر اساس محبّت استوار است، هرگز خلل و خرابی راه پیدا نمی کند.

خلل پذیر بود هر بنا که می‌بینی

به جز بنای محبّت که خالی از خَلَل است

هر انسانی، به شخصیت خودش علاقه دارد و می خواهد که دیگران، به شخصیت او احترام بگذارند و هر کس به او احترام بگذارد، او نیز متقابلا به او احترام خواهد گذاشت.

احترام گذاردن زن به شوهر و به یکدیگر در محیط خانه، رشته محبّتشان را محکمتر می کند و به پیمان زناشویی دوام بیشتری می بخشد و فرزندانی که در چنین محیطی رشد می کنند این عادت انسانی را سرمشق زندگی خود قرار می دهند. اسلام، رسم احترام گذاری زن و شوهر به یکدیگر را به عنوان یک وظیفه اخلاقی مورد تاکید قرار می دهد.

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: وظیفه زن این است که تا در خانه به پیشواز شوهر برود و به وی خوش آمد بگوید.(۸) امام صادق (علیه السلام) فرمودند: هر زنی که به شوهرش احترام بگذارد و به او آزار نرساند، خوشبخت و سعادتمند خواهد بود(۹)

این نوع دستورات، نمونه ای از وظیفه اخلاقی زن نسبت به شوهر است. احترام گذاری مرد نسبت به همسرش نیز با این قبیل تعبیرات مورد تاکید قرار گرفته است. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: (ما أکرَمَ النَّساءَ إلا کَریمٌ وَ ما أهانَهُنِّ إلا لَئیمُ)؛ افراد کریم و بزرگوار، زنان خود را مورد احترام قرارمی دهند و افراد پست به زنان اهانت می کنند. (۱۰)

و نیز حضرتش فرمود: هر کس به خانواده اش توهین کند، خوشی زندگی را نخواهد دید.(۱۱) حضرت صادق (علیه السلام) از پدرش نقل کرده که فرمودند: هر کس زن بگیرد، باید او را گرامی و محترم بشمارد(۱۲)

احترام به شخصیّت افراد مخصوصاً در محیط خانوادگی و احترام به همسر، یکی از نشانه های شخصیّت و شرافت اشخاص محسوب می شود و موجب افزایش محبّت می شود. امیرمومنان (علیه السلام) فرمودند: (شَرَفُ المَرءِ بِالعِلمِ وَ الاَدَبِ لا بِالاصلِ وَ النَّسَب)؛ شرافت انسان، تنها به درجات علم و ادب او بستگی دارد نه به نَسَب و قبیلگی او.

خلاصه این که محبّت در محیط خانوادگی، تلخی ها را شیرین و سختی های زندگی را آسان می گرداند.

از محبّت تلخ ها شیرین شود

از محبّت مس ها زرین شود

از محبّت خارها گل می شود

از محبّت سرکه ها مُل می شود

از محبّت نار نوری می شود

از محبّت دیو حوری می شود

از محبّت سقم صحت می شود

از محبّت قهر رحمت می شود

از محبّت مرده زنده می شود

از محبّت شاه بنده می شود

۲-اصل عدالت محوری

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: (لحظه ای عدالت، برتر از یک سال عبادت است)(۱۳)

عدالت یعنی حق شناسی و ادای حقوق و حق، به معنای طلبی است که دیگران از ما دارند و لزوماً به معنای پرداخت طلب دیگران است. طلب های دینی، مالی، عاطفی، عقلی… در خانواده نیز هر یک از اعضاء خانواده به نوبه خود، حقی دارند که محترم شمردن آن، بر دیگران لازم است. ما در فصلی جدا به حقوق مرد بر زن و زن بر مرد پرداخته ایم.

۳-اصل لذت جویی و تمتّع

رابطه سالم جنسی بین زن و مرد، تبادل خالصانه احساسات و محبت ها و ارضاء عواطف و نیازهای عاطفی در خانه و نظام خانواده مورد سفارش اسلام است.

۴-اصل تقسیم کار

از جمله فوائد تقسیم کار:

۱-ایجاد حس مسئولیت بین افراد

۲-افراد خانه، خود را در اداره منزل سهیم می دانند.

۳-ضایعات مالی و زمانی کاهش می یابد.

۴-محیط خانه با نشاط و شاداب خواهد شد.

۵-عبادت بزرگی است.

۵-اصل عفو و صفح

عفو یعنی بخشیدن خلاف؛ و صفح، مرتبه ای بالاتر از عفو و نادیده گرفتن خلاف است. عفو و صفح یعنی رهایی ذهن از رنجش ها.

۶-اصل تدبیر و برنامه ریزی

امام علی (علیه السلام) می فرمایند: تدبیر و برنامه ریزی، سبب اصلاح امور زندگی است.(۱۴)

از آثار مهم برنامه ریزی می توان به آرامش روانی، سهولت جریان زندگی، رسیدگی به همه کارها، الگو شدن برای دیگران و تقلیل درگیری ها اشاره کرد.

۷-اصل سازگاری و انعطاف

امام علی (علیه السلام) می فرمایند: (نرمی، کلید کامیابی است)(۱۵) و سازگاری به معنای درک متقابل از یکدیگر و تطبیق دادن خود با شرایط و روحیات طرف مقابل است.

۸-اصل مادرمحوری

۹-اصل قناعت و کنترل تقاضاها

امام علی (علیه السلام) می فرمایند: (زیبایی زندگی و رفاه، به قناعت است )(۱۶)

۱۰-اصل توسعه اخلاق

حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: اخلاق نیکو، روزی را زیاد می کند و میان دوستان، انس و الفت پدید می آورد.)(۱۷)

۱۱-اصل تغافل و نادیده انگاری

حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: هر کس بر بسیاری از امور چشم پوشی نکند، زندگیش ناگوار شود. (۱۸)

۱۲-اصل هنر استراحت

استراحت، شرطی لازم برای رسیدن به اهداف بزرگ است و پشتوانه موفقیت و افزایش کارایی و کیفیت فعالیت ها می باشد.

۱۳-اصل میهمان پذیری

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: زکات خانه، مهمان است و میهمان، راهنمای بهشت است. (۱۹)

۱۴-اصل سخاوتمندی

امام رضا (علیه السلام) می فرمایند: مرد را سزاوار است که بر عیالش توسعه بدهد؛ تا آرزوی مرگ او را نکنند.)(۲۰)

۱۵-اصل معنویت گرایی

از سعادتمندی های مردان و زنان بزرگ، این است که یک مسکن خاکی را تبدیل به مسجد نورانی برای مناجات و ارتباط با عالم معنوی کنند.

۱۶-اصل پاکی

۱۷-اصل تشکر و قدردانی

۱۸-اصل شناخت روانشناسی زن و مرد

یکی از محوری ترین و بلکه اساسی ترین ارکان نظام خانواده، وجود ارتباط سالم فراگیر و پویا بین زن و شوهر است و از یک منظر ارتباطات به دو قسم کلامی و غیرکلامی تقسیم می شوند:

الف) ارتباط کلامی مانند:

۱-اصل گفتگو برای تبادل اطلاعات

۲-استفاده از لحن مناسب

۳-جلوگیری از زخم زبان و یا سکوت های آزاردهنده

۴-ارتباط کلامی و عاطفی و محبت آفرین

ب) ارتباطات غیر کلامی مانند:

۱- نگاه در نگاه

۲- گوش دادن به سخن

۳- نوازش

۴- خنده در چهره طرف مقابل

۵- سر تکان دادن به نشانه تأیید

۶- به استقبال شخص رفتن

حقوق مرد بر زن از نظر اسلام

هر شرکت و سازمانی، نیازمند به مقام مسئول و رئیس است وگرنه خواه ناخواه منجر به هرج مرج شده، زیا‌ن های فراوانی به بار می آورد و سرانجام به نابودی خواهد گرایید؛ زیرا مدیریت، نقش موثری را ایفا می کند و این مدیریت است که باید از نظر فکری و خصوصیات روانی واجد شرایط خاصی باشد تا بتواند از حداقل نیرو، حداکثر استفاده را جلب کند.

بنابراین، سازمان و شرکتی که زن و مرد از راه ازدواج و تشکیل خانواده به وجود می آورند، ناگزیر باید سرپرست و مقام و مسئولی داشته باشد که بتواند به طرز شایسته ای برای تامین نیازمندی های آن همت گمارد و خط مشی درستی فرا راه افراد خانواده قرار دهد و اداره عمومی و مسئولیت های این کانون مقدس را به عهده بگیرد، و تا خود و افراد خانواده از مزایای آن بهره مند شوند، و در کنار یکدیگر، احساس خوشبختی نمایند و فرزندان خود را با روشی صحیح، تربیت کنند و در سعادتمند نمودن آنان، موفق گردند.

مدیر مسئول

اکنون باید دید چه کسی بهتر است عهده دار سرپرستی و قیمومت تشکیلات خانوادگی باشد. زن یا مرد و یا هر دو، بدون تردید ریاست هر دو برای سر و سامان دادن به امور خانواده صحیح نیست؛ زیرا در این صورت، هیچکدام از آن دو نفر، آن چنان که شایسته است، احساس مسئولیت نمی کنند، به علاوه هر دو نفری، دو گونه طرز تفکر و دو گونه سلیقه دارند و در مواردی که اختلاف سلیقه دارند، هیچکدام حاضر نیستند تسلیم فکر و نظریه دیگری شود و در نتیجه کار به جنگ و نزاع می کشد و قانون مهر و محبت آنان بدل به جهنم سوزانی از اختلاف و کشمکش می گردد.

خطر بزرگ دیگری که از رهگذر اختلاف زن و شوهر پدید می آید، مربوط به سرنوشت فرزندان آنان می باشد زیرا در روانشناسی ثابت شده است، «کودکانی که در سایه پدر و مادری تربیت می شوند که میان آنان کشمکش و نزاع وجود دارد، دچار اختلال عواطف و عقده های روحی و نگرانی های فکری می گردند».

بنابراین گذشته از این که زندگی در کام زن و شوهر تلخ می شود، دود این آتش، به چشم کودکان معصومی نیز می رود که باید در پناه پدر و مادر، کاخ سعادت و شخصیتشان پی ریزی گردد. پس اختیار سرپرستی و ریاست خانواده را باید به یکی از زن یا مرد واگذار کرد.

نتیجه گیری

آیین همسرداری در اسلام، مجموعه حقوقی است که خداوند برای هر یک از زن و شوهر قرار داده و رعایت این حقوق، برای طرف مقابل ضروری است و در صورت عدم رعایت آن ها، بنیان خانواده و روابط همسران به سستی و فروپاشی می انجامد. در این راستا به هجده اصل کلی و مهم اشاره شد و در ادامه به بحث حقوق اختصاصی مرد بر زن اشاره گردید.

ادامه این مقاله را می توانید در اینجا مطالعه فرمایید.

پی نوشت ها

۱-غرر الحکم

۲- آیه ۲۱ سوره روم، ۹؛ شافی ج۲ ص۱۳۸

۳- علامه مجلسی، بحارالانوار ج ۳۰ ص۲۳۵

۴- علامه نوری، مستدرک الوسائل ج۲ ص۵۳۲

۵- علامه مجلسی، بحارالانوار ج ۱۰۳ ص۲۲۸

۶- علامه مجلسی، بحارالانوار ج۱۰۳ ص۲۲۳ و۲۳۶

۷- علامه مجلسی، بحارالانوار ج۷۴ ص۱۸۱

۸- علامه نوری، مستدرک الوسائل ج۲ ص۵۵۱

۹- علامه مجلسی، بحارالانوار ج۱۰۳ ص۲۵۳

۱۰- نهج الفصاحه ص۳۱۸

۱۱- المواعظ العددیه ص۱۵۱

۱۲- علامه مجلسی، بحارالانوار ج۳ ص۲۲۴

۱۳- نهج الفصاحه ح۲۴۲۷

۱۴- غررالحکم

۱۵- میزان الحکمه ح۷۳۶۵

۱۶- غرر الحکم ص۹۰

۱۷- میزان الحکمه ح۵۰۰۲

۱۸- میزان الحکمه ح۱۵۲۲۰

۱۹- علامه مجلسی، بحارالانوار ج۷۲ ص۴۶۰

۲۰- حر عاملی، وسائل ج ۱۵ ص۲۹۴