تاریخچه عروسک باربی، اسباب بازی جهانی

مطالعه و بررسی تاریخچه عروسک باربی به عنوان مشهورترین عروسک جهان، خالی از لطف نیست و بررسی آن می تواند از انگیزه های تولید و عمق تاثیر این اسباب بازی بر فرهنگ و تربیت کودکان پرده بردارد. تاریخچه عروسک باربی نشان می دهد که روند تولید آن از سیری تکاملی، هدفمند و روشمند برخوردار بوده که امروزه به عروسکی جهانی تبدیل شده است.

تاریخچه عروسک باربی، پیش از تولد!

از یک نظر می توان آغاز تاریخچه عروسک باربی را به کمپانى متل نسبت داد. این کمپانی در سال ۱۹۴۵، توسط زوج هندلر و مت، در ایالت کالیفرنیاى جنوبى آمریکا تاسیس شد. این شرکت در زمینه هاى مختلفى فعالیت داشت؛ ولى در سال ۱۹۵۵ وارد حیطه تولید اسباب بازى شد. دختر هندلر به عروسک هاى کاغذى علاقه زیادى داشت.

خانم رت هندلر دریافته بود که فرزندش باربارا، به شخصیت پردازى از بزرگترها در رفتار با عروسک هاى کاغذى می پردازد، بنابراین ایده ابداع عروسک واقعى (سه بعدى) به ذهن او خطور کرد و این شرکت نیز طرح ساخت عروسک را دنبال کرد که به عقد قرارداد براى دریافت امتیاز عروسک آلمانى (لى لى) منتهى شد. عروسک لى لى، در واقع برگرفته از شخصیت، اندام و چهره یک زن خیابانگرد آلمانى به همین نام بود.

تاریخچه عروسک باربی، تولد

کمپانى متل، پس از خرید امتیاز عروسک لى لى، تغییراتى را در صورت بندى نژادى آن ایجاد کرد و آن را به نژاد (آمریکایى – انگلیسى آنگلوساکسون) همانند کرد و به تولید آن در آمریکا پرداخت. این عروسک تغییر یافته، باربى نامگذاری شد و این گونه بود که تاریخچه عروسک باربی شکل گرفت.

باربى، اسم خلاصه شده باربارا، دختر کوچک آقاى هندلر بود. باربى به زودى در صف اول اسباب بازى دختران غربى قرار گرفت. به مرور زمان، با جا افتادن این عروسک در بین جوامع، قیمت آن نیز افزایش یافت. شرکت متل (جک رایان) طراح موشک در پنتاگون را به دلیل تخصص و استعدادش در شناخت فرم هیکل زنان استخدام کرد.

سال ۱۹۶۱ در تاریخچه عروسک باربی تحولی ایجاد شد و این شرکت، عروسک (کن) را تولید کرد. این عروسک، پسرى بود با لباس هاى شیک و موهاى قهوه اى، با نامى برگرفته از نام پسر هندلر. به این ترتیب عروسک باربى، صاحب یک دوست پسر شد. بعدها در سال ۱۹۶۳، عروسک (میچ) و در سال ۱۹۶۵، عروسک (اسکیپر) به جمع کن و باربى اضافه شد.

در سال ۱۹۶۸، رویداد جدید دیگری در تاریخچه عروسک باربی رقم خورد و کمپانى متل، با هدفى مشخص و به منظور این که به باربى یک شخصیت تربیتى جهانى ببخشد، اقدام به ساخت و فروش عروسک هاى سیاه و زردى کرد که هیکل و اندام آنها کاملا همانند اندام باربى، رنگ پوست و چهره آنها متفاوت بود.

عروسک دورگه آفریقایى -آمریکایى، براى کودکان سیاه پوست آمریکا و آفریقا که به باربى سیاهان معروف شد، با نام (کریستین) توسط شرکت متل به بازار آمد.

تاریخچه عروسک باربی به آمریکا و آفریقا ختم نشد و در سال ۱۹۸۸ (ترزاى) آمریکاى لاتین و در سال ۱۹۹۰ (کى یرا)، باربى ژاپنى و چینى ساخته و روانه بازار شد. این سیاست شرکت متل موجب شد که غرب، عملا در تربیت دختران در مناطق مختلف جهان دخالت داشته باشد.

از سال ۱۹۶۵، شرکت یاد شده براى گسترش باربى، به ساخت و فروش اسباب بازى هاى جنبى پرداخت و در همین راستا، در سال ۱۹۶۸، شرکت هنگ کنگى (اراکو) را تاسیس کرد. با توجه به گسترش نفوذ باربى، این متل در سراسر جهان، شرکت هاى متعددى را تأسیس کرد.

سال ۲۰۰۱ را باید نقطه عطفی در تاریخچه عروسک باربی دانست. در این سال، نخستین فیلم باربى با نام (باربى در فندق شکن) وارد بازار شده از آن پس، تعداد قابل توجهى فیلم کامپیوترى، انیمیشن، سینمایى و مستهجن سکسى در مورد باربى تولید شده است. باربى در طى این سال ها، در شخصیت هاى متفاوت عرضه شده است که پرستار، افسر پلیس، آموزگار، پزشک، روانپزشک، خواننده و… از آن جمله است.

تاریخچه عروسک باربی در حوزه سیاسی

تاریخچه عروسک باربی صرفا به حوزه کودک و بازی ختم نمی شود و به حوزه و مسائل سیاسی هم مربوط می شود! طى ۴۰ سال گذشته، عروسک باربى در سیاست آمریکا فعال بوده است. در طول انتخابات ایالتى و ملتى، باربى بسیار فعال است.

در تاریخچه عروسک باربی، نقش آفرینی این عروسک در جنگ ها نیز مشهود است! باربى در جنگ هاى ویتنام، گرانادا، پاناما و در انتهاى جنگ سرد، نقش هاى متفاوتى ایفا کرد. در جنگ عراق و آمریکا در سال ۱۹۹۰، عروسک باربى، با پوشش یونیفورم نظامى آمریکایى، به تهییج افکار عمومى آمریکا پرداخت.

بخشی از تاریخچه عروسک باربی به حادثه ۱۱ سپتامبر اختصاص دارد. پس از واقعه سپتامبر نیز، باربى با پوشیدن یونیفورم نیروهاى نظامى ضد تروریست، با ایفاى نقش جدید خود، به تهییج افکار عمومى پرداخت. تیتر آگهى هاى تبلیغاتى باربى، براى نبردتروریسم این بود: باربى، روح آمریکایى.

از آنجا که بیان دکترین فرهنگى آمریکا بر اومانیسم (بشرمدارى به جاى خدا محورى)، لیبرالیسم (اباحى گر) سکولاریسم (عرفى اندیشى و دنیا گرایى) و هدونیسم (لذت محورى) است، طبیعى است که سیاستمداران و استراتژیست هاى فرهنگى آمریکا تلاش کنند تا با شیوه ها و راهکارهاى مختلف، بنیان فرهنگى را تقویت، و آن را در آمریکا و سراسر جهان بسط و تسرى دهند.

یکى از این شیوه ها، تربیت دختران آمریکا و سراسر جهان، با گزاره هاى فرهنگ آمریکایى است؛ از این رو به عنوان بهترین و کارآمدترین راه، اگر دختران سایر ملت ها با (ارزش)هاى آمریکایى تربیت شوند، این دختران، نقش همسران و مادران را در جوامع خود عهده دار می شوند، و به دنبال آن بر اساس ارزش هاى آمریکایى، جامعه شان را اداره می کنند و این مهمترین کارکرد تهاجمى یک فرهنگ مهاجم است که شهروندان دیگر ممالک را با ارزش هاى خود بیگانه بپرورانند.

تاریخچه عروسک باربی در ایران

حقیقت این است عروسک باربی در ایران نیز از محبوبیت بالایی برخوردار است. این عروسک از دهه ۱۹۶۰ وارد ایران شده و در طول سال ها، نسل های گوناگونی از دختران ایرانی با این عروسک بازی کرده و خاطره دارند. باربی در ایران با نام های مختلفی مانند باربی، باربیا، باربیان و باربی جون شناخته می شود.

نکته جالب و قابل توجه این که در بررسی تاریخچه عروسک باربی در ایران با «باربی فیک» هم مواجه می شویم! باربی فیک، شکل پلاستیکی ارزان قیمت و ساده ای از عروسک باربی است که در بسیاری از اسباب بازی فروشی های کوچه و بازار به وفور دیده می شود و از عروسک های مورد علاقه دختر بچه هاست و به علت قیمت مناسبی که دارد از فروش خوبی نیز برخوردار است.

الگوسازی در کودکان

حال پس از آشنایی اجمالی با تاریخچه عروسک باربی، لازم است به موضوع الگوسازی در کودکان اشاره ای شود. مهمترین و کلیدی ترین عامل در روش هاى تعلیم و تربیت، بحث «الگوسازى» است. هر سن و هر جنس، الگوى خاص خود را برمی تابد. در این میان، مهمترین سن، دوران کودکى است.

تربیت دوران کودکى، با بهره گیرى از الگوهاى خاص و ویژه این دوران همراه است. طبیعى است که الگوهاى دوران کودکى، به طور عمده، از مؤلفه هاى عاطفى به جاى گزاره هاى عقلانى بهره می برند؛ از این رو رمز و رازهاى موجود در خیال پردازى هاى کودکانه، جایگزین گزاره هاى واقع گرایانه در تربیت بزرگسالان می شود.

دختر بچه ها، انحصارا به عروسک علاقمند هستند. این علاقه، از عاطفه ویژه دختربچه ها و نیز قدرت برتر عروسک در ایجاد حس همذات پندارى و تفاهم خیالى با کودک نشأت گرفته است و این یکى از ابزارهایى است که غربى ها براى انتقال فرهنگ دلخواه خود، از آن استفاده کرده اند و البته در این راه، تلاش ها و هزینه هاى زیادى کرده اند.

انتقال فرهنگ، جز با ابزار آن امکانپذیر نیست. شناخت مخاطب و ابزارسازى در راستاى هدف، از ملزومات این عرصه است. ذائقه فرهنگى امروز، متفاوت از دیروز، به نگرشى نو، به مخاطب و در انداختن طرحى نو در امتداد طرح ها و سنن قبلى نیاز دارد.

همانطور که گذشت تاریخچه عروسک باربی حکایت از آن دارد که دنیاى غرب با توجه به این موضوع، یک برنامه ریزى و تبلیغاتی نظام مند و مدون را براى تهیه خوراک فرهنگی خانواده ها و کودکان تدارک دیده است.

آثار ضد تربیتى باربى

مطالعه تاریخچه عروسک باربی، در واقع مقدمه ای است تا آثار فرهنگى و اجتماعى این عروسک، بیشتر و بهتر مورد بررسی قرار گیرد. بررسی ها نشان می دهد دامنه آثار فرهنگی و تربیتی باربی، بسیار وسیع تر از اثرات اقتصادى آن است. این عروسک، سمبل و خلاصه شده یک تمدن است؛ تمدنى که زن را به این دلیل می خواهد که در زمینه جنسى از آن استفاده ابزارى کند. پس این عروسک نیز، همانند آن تفکرات درست می شود.

مطالعه تاریخچه عروسک باربی نشان می دهد که تولید این عروسک و نقش آفرینی آن در عرصه های مختلف فرهنگی، تربیتی و سیاسی، با اهداف و انگیزه های خاصی همراه بوده است.

تردیدی نیست که اسباب بازى کودکان، مهمترین کالاى فرهنگى به حساب می آید و در تعلیم و تربیت کودکان، نقش کلیدى دارد. در این میان، عروسک ها مصداق بارز فرهنگى ترین محصول هستند. تحقیقات روانشناسان کودک، این نکته را ثابت کرده که بخش عمده شخصیت یک کودک، از نخستین روزهایى که با حواس خود، دنیاى پیرامونش را درک می کند، در تماس با عروسک ها شکل می گیرد.

این احساس به ویژه در بین دختربچه ها، نیازى فطرى است و جایگزین ندارد. غرب نیز همواره در پى ساخت دهکده اى یکپارچه، به تربیت نسل غربى همت گمارده و در این راه، هزینه ها کرده است. در دنیاى کنونى، چیزى وجود ندارد که خنثى باشد؛ بدین معنا که در ماهیت هر چیز، اثرات یک فرهنگ و تمدن مشاهده می شود.

نمونه هاى این نظریه، فراوان است که در مثال می توان به لباس غربى و شرقى اشاره داشت. لباس غربى، به دلیل اثرى که از فرهنگ اومانیستى غرب می گیرد، هر روز، به بدن نماتر شدن حرکت می کند، و لباس، دیگر پوششى براى حفظ بدن نیست. اسباب بازى و هر چیز دیگرى که از دل هر فرهنگى خارج می شود، رد پایى از عقاید، فرهنگ و تمدن سازنده آن به بازار می آید.

عروسک باربى نیز یکى از همین نمونه هاست. در روش هاى تعلیم و تربیت، مهمترین و کلیدى ترین عامل، بحث الگوسازى است. هر سن و هر جنس الگوى خاص خود را دارد که در این میان، سن کودکى، یکى از مهمترین این سنین است. در سنین کودکى، دختربچه ها به عروسک خیلى علاقه دارند که این علاقه، نشأت گرفته از عاطفه ویژه دختربچه ها، به دلیل قدرت همذات پندارى و خیال پردازى کودک است.

از این منظر، نقش عروسک، بسیار برجسته است؛ زیرا بالاترین نقش تربیتى را به ویژه در شکل دهى و پایه ریزى شخصیت دختران دارد. عروسک باربى نیز، نه تنها از این امر مستثنی نیست، بلکه به دلیل زیبایى و انعطاف پذیرى و ترکیب بدنى اش، تأثیر بسیار بیشترى در این امر دارد.

عروسک باربى نیز در راستاى همین اهداف قرار دارد. همانطور که در تاریخچه عروسک باربی نشان داد، این عروسک، نمادى از روح تجدد آمریکایى است که در قالب اسباب بازى دختربچه ها، به همه جاى دنیا صادر شده است. این عروسک، عملا هدیه بزرگترها به کودکان است تا آنها را براى پذیرفتن تمدن شیطانى آماده کنند.

پس از ساخت باربى، تصمیم بر آن شد تا مدل هاى گوناگونى از لباس، در اختیار کودکان قرار گیرد تا آنان بتوانند، شخصیت دلخواه خود را در مدل هاى مختلف، به باربى ببخشند. به مرور زمان، باربى کارکرد مهمى یافت؛ باربى، به دختران آموزش می داد که جامعه مدرن، از آنها به عنوان یک زن، چه انتظارى دارد.

از طرفى عروسک باربى، بر خلاف سایر عروسک ها، تداعى کننده یک بچه نبوده و داراى چهره بچه گانه نیست، بلکه یک زن ۲۰ ساله آمریکایى، با تمام مشخصات اندامى آن است که با دقت فراوان طراحى و ساخته می شود و با حضور تصاویرش در اکثر مایحتاج ضرورى کودکان و نوجوانان، از جمله لوازم التحریر و… ملکه ذهنى کودکان و نوجوانان (به خصوص دختران) گردیده و خود را به آنان تحمیل کرده و موجب خرید عروسک می شود.

این امر، بدیهى است که از آن پس، دختران سعى در این مسئله دارند که خود را بیشتر به این عروسک نزدیک کرده و دقیقا داراى سلیقه اى همانند باربى (یک زن آمریکایى) باشند.

در همین راستا، دختران نوجوان غرب و سایر کشورها، براى این که اندامشان شبیه باربى شود و یا از الگوى باربى زیاد فاصله نداشته باشند، از خوردن غذا به اندازه کافى در سن رشد خود پرهیز کنند.

از این رو آمار سوء تغذیه دختران غربى که توسط سازمان هاى بهداشتى گزارش می شود، حیرت آور است؛ چون مطرح می شود که ترکیب اندام باربى، هیچ گاه به هم نخواهد خورد، لذا در تربیت دختران، براى این که در سنین بزرگ، هیچ گاه آبستن نشوند، جهت حفظ تناسب اندام بسیار موثر بود.

مطالعات پیرامون تاریخچه عروسک باربی نشان می دهد که در دهه ۹۰ میلادى، به دلیل کاهش نرخ تولید مثل در غرب، به ویژه آمریکا، باربى براى تربیت دختران در آن زمینه وارد صحنه شد و این عروسک، با یک جنین در شکم خود، به بازار آمد تا دختران نوجوان، با وضع حمل باربى به دست خود، به مادر شدن اشتیاق یابند.

امروزه اسکیپر که خواهر کوچک باربى محسوب می شود، بخشى از پاسخ به درخواست سیاستگذاران فرهنگى، براى بچه دار بودن باربى است.

با توجه به مطالب بیان شده پیرامون تاریخچه عروسک باربی، عمق اثر و تاثیر فوق العاده این عروسک بر روى افکار، رفتار و عمل دختران مشهود است. تعداد زیادى از هنرپیشه ها و خوانندگان زن غربى، با صرف هزینه هاى زیاد، اندام و چهره خود را همچون باربى می سازند، تا مورد توجه عموم واقع شوند و این، خود می تواند دلیلى بر بلوغ دختران و بلوغ زودرس آنها در غرب باشد.

این عروسک، به عنوان تبلور تمام عیار مدرنیزه، نقش اساسى در انتقال این فرهنگ به سایر جوامع دارد، فرهنگى که به زن نگاهى ابزارى دارد، و شعارهاى فمینیستى می دهد.

بررسی تاریخچه عروسک باربی و انگیزه های ساخت این عروسک توسط غربى ها، از اهداف مورد نظر آنها پرده بر میدارد؛ این در حالى است که نظام خاطرات سنتى ما، به یاد دارد که عروسک هاى شرقى، برگرفته از روح شرق و در موارد اسلامى، داراى وجاهت و ارزش هاى انسانى است؛ حتى یک کودک مسلمان که تحت تاثیر فرهنگ غرب قرار نگرفته، بدون تعلیم، عروسکى می سازد که در آن، اثر یک زن دیندار و متدین مشهود است.

به عنوان مثال، نوع لباسى که برایش تهیه می کند، حجاب نسبى که برایش در نظر می گیرد و اسمى که برایش انتخاب می کند، همه و همه، حکایت از خنثى نبودن این عروسک نسبت به فرهنگ سازنده آن دارد.

طبیعى است که سازنده غربى این عروسک هاى باربى، جدا از آن که به فرهنگ مدرن غرب معتقد است، براى صرفه اقتصادى، با برنامه ریزى، عروسکى می سازد که بتوان از آن، به عنوان سوغاتى براى نسل بعد و کشورهاى شرقى استفاده کرد. از آنجا که ساخته یک کودک، از فرهنگ و تفکر او جدا نیست، مطمئنا ساخته هایى که توسط غرب به سراسر دنیا عرضه می شود، حاصل فرهنگ آنهاست و با هدفى خاص انجام می گیرد.

برای آگاهی بیشتر از آثار مخرب عروسک باربی بر کودکان، به مقاله «با آثار و تاثیرات منفی عروسک باربی آشنا شویم» مراجعه فرمایید.

جمع بندی

مطالعه و بررسی تاریخچه عروسک باربی، بیانگر آن است که ساخت این عروسک با اهداف و انگیزه های فرهنگی و تربیتی خاصی انجام یافته است. تاریخچه عروسک باربی از یک روند هوشمند و روشمند در تولید یک محصول فرهنگی مبتنی بر علاقمندی های کودکان حکایت دارد و در این راستا تلاش شده تا فرهنگ غربی در بین جوامع ترویج شود.

اقتباس از: مقاله آمریکایی کردن دختران؛ هفته نامه پگاه حوزه؛ شماره ۲۰۷- ۱۳۸۶؛ مرتضى شیرودى (تبیان)