آیا حضرت ابراهیم معصوم بوده است؟

شبهه: این گفته ابراهیم«علیه السلام» در برابر ستاره‏ پرستان یا ماه‏ پرستان یا خورشید پرستان که: «هذا ربّی…؛ این پروردگار من است» چگونه با مقام نبوت و عصمت آن حضرت سازگار است؟

پاسخ:

حضرت ابراهیم مشهور به ابراهیم خلیل، دومین پیامبر اولوالعزم است. ابراهیم در بین النهرین به پیامبری مبعوث شد و نمرود حاکم زمان خود و مردم آن ناحیه را به آیین توحید دعوت کرد. عده کمی دعوت او را پذیرفتند و چون او از ایمان‌آوردن آنها مأیوس شد، به فلسطین مهاجرت کرد.

برپایه آیات قرآن، قوم بت‌پرست ابراهیم، او را به‌جهت آنکه بت‌هایشان را شکسته بود، در آتش انداختند، اما آتش به فرمان خدا سرد شد و ابراهیم از آن سالم بیرون آمد.

اسماعیل(ع) و اسحاق(ع) دو فرزند ابراهیم و جانشینان او هستند. نسب قوم بنی‌اسرائیل که پیامبران زیادی از بین آنها ظهور کرد و همچنین حضرت مریم مادر حضرت عیسی، از طریق اسحاق به ابراهیم(ع) می‌رسد. پیامبر اسلام هم به اسماعیل فرزند دیگر او نسب می‌بَرد.

قرآن بنای خانه کعبه و دعوت مردم به مناسک حج را به ابراهیم نسبت داده و او را خلیل الله (دوست خدا) معرفی کرده است. طبق آیات قرآن او پس از آزموده‌شدن با بلاها ازجمله ذبح فرزندش به فرمان خدا، علاوه بر نبوت به مقام امامت هم نائل شده است.

نبوت، امامت و خلیل‌اللهی

در آیاتی چند از قرآن، از نبوت حضرت ابراهیم و دعوت او به توحید سخن آمده است همچنین در آیه ۳۵ سوره احقاف از پیامبران اولوالعزم نام آمده است  که طبق روایات، ابراهیم از جملهٔ آنان و دومین پیامبر اولوالعزم پس از حضرت نوح(ع) است. مطابق با آیه ۱۲۴ سوره بقره، خداوند حضرت ابراهیم(ع) را پس از چند امتحان به مقام امامت نصب کرد. به نظر علامه طباطبایی مقام امامت در این آیه به معنای هدایت باطنی است؛ مقامی که رسیدن به آن، لازمه برخورداری از کمال وجودی و مقام معنوی ویژه‌ای است که پس از مجاهدت‌های بسیار به دست می‌آید.

بر اساس آیات قرآن، خداوند ابراهیم را به عنوان خلیل (دوست) برگزیده است. از این‌رو به خلیل الله ملقب شده است. برپایه روایاتی که در علل الشرایع نقل شده، کثرت سجده، ردنکردن خواسته دیگران و درخواست نکردن از غیرخدا، اطعام دادن و عبادت شب از دلایل انتخاب او به عنوان خلیل از سوی خدا بوده است.

درباره اینکه ابراهیم«علیه السلام» یک بار در برابر ستاره و یک بار در برابر ماه و یک بار در برابر خورشید ابراز کرد: «هذا ربی؛ این پروردگار من است» و آنگاه از آنها برائت جست دو احتمال ذکر شده است: اوّل این که ابراهیم«علیه السلام» در اوایل نوجوانی به میان قوم خود رفت و قبل از آن به طور پنهانی تحت سرپرستی مادرش زندگی می‏کرد؛ زیرا نمرود به خاطر خوابی که دیده بود با کودکی که در شب تولد ابراهیم«علیه السلام» به دنیا آمد دشمنی داشت؛ امّا ابراهیم«علیه السلام» در خفا تولد یافت ورشد کرد. در اویل نوجوانی و در ابتدای سیر و سلوک معرفتی‏خود، هنگام مشاهده ستاره‏ای چنین فرض کرد که آن ستاره پروردگار و «تدبیر کننده» امور اوست تا ببینید آثار پذیرش چنین ربی چیست. ضمن اینکه او اعتقاد داشت خالق و «ایجاد کننده» موجودات اللَّه تعالی‏ است. زیرا از کلام سابق او درباره بتها به خوبی برمی‏آید که او به خالقیّت خداوند اعتقاد داشت؛ علاوه بر این در انتهای همین ماجرا در قرآن کریم از قول ابراهیم«علیه السلام» آمده است: «یا قوم انّی بری‏ءٌ مما تشرکون(۱)؛ ای قوم همانا من از آنچه که شما با آن شرک می‏ورزید بیزارم». به این معنا که ابراهیم از اعتقاد دخالت ماه و ستاره و خورشید در تدبیر امور جهان و انسان(یعنی شرک در تدبیر) بیزاری جست. تمامی این ماجرا در کمتر از دو روز به قوع پیوست.(۲) در این باره روایاتی نیز از معصومان«علیهم السلام»، وجود دارد(۳).

دوّم این که: این بیانات، روش ابراهیم«علیه السلام» در بحث و برخورد با پرستندگان ماه و ستاره و خورشید بوده است؛ به این معنا که آن حضرت خود را مانند ایشان فرض کرده و به طور ظاهر اعتقاد آنها را پذیرفته، آنگاه به بیان بطلان اعتقاد آنان پرداخته است. این روش در فرد مخالف مؤثّرتر است و کمتر تعصّب و عناد او را برمی‏انگیزد. اینکه ابراهیم به توحید و ربوبیّت خداوند اعتقاد داشته از گفتگوی او با آزر در سوره مریم که قبل از برخورد با ستاره‏پرستان و ماه‏پرستان و خورشید پرستان برمی‏آید: «یا أبت انی قدجاءنی من العلم مالم یأتک فاتبعنی اهدک صراطا سویا. یا ابت لاتعبد الشیطان ان الشیطان کان الرحمن عصیا. یاابت انی اخاف ان یمسّک عذاب من الرحمن فتکون للشیطان ولیا. قال أراغب ان عن آلهتی یا ابراهیم لئن لم تنته لارجمنک و اهجرنی ملیا. قال سلام علیک سأستغفر لک ربی انه کان بی‏خفیاً(۴)؛

ای پدر به راستی مرا از دانش [وحی، حقایقی به دست‏] آمده که تو را نیامده است. پس، از من پیروی کن تا تو را به راهی راست هدایت نمایم. پدر جان شیطان را مپرست، که شیطان‏[خدای ]رحمان را عصیانگر است . پدر جان من می‏ترسم از جانب‏[خدای‏] رحمان عذا بی به تو رسد و تو یار شیطان باشی. گفت «ای ابراهیم؟ آیا تو از خدایان من متنفری؟ اگر باز نایستی تو را سنگ سار خواهم کرد و [برو] برای مدتی طولانی از من دور شو. ابراهیم«علیه السلام» گفت: درود بر تو باد، به زودی از پروردگارم برای تو آمرزش می‏خواهم، زیرا او همواره نسبت به من پرمهر بوده است.»

 براساس این آیات، ابراهیم«علیه السلام» می‏دانسته که رب او و آنکه امور او را تدبیر می‏کند خداوند متعال است و الله ‏تبارک و تعالی‏ در حق او پرمهر بوده است(۵). در این باره نیز روایتی وجود دارد(۶).

پى نوشت ها:

۱) سوره انعام، آیه ۷۸٫

۲) نگاه کنید به: المیزان، ج ۷، صص ۱۷۲ تا ۱۷۶٫

۳) نگاه کنید به: تفسیر نورالثقلین، ج ۲، ذیل آیه ۷۴ سوره انعام؛ و نیز بحارالانوار، ج ۱۲، ص ۳٫

۴) سوره مریم، آیات ۴۷ – ۴۳٫

۵) المیزان ، ج ۷، صص ۱۷۶ و ۱۷۷٫

۶) تفسیر نورالثقلین، ج ۲، ذیل آیه.

منبع:  واحد پاسخ به سؤالات دفتر تبلیغات اسلامی