کیفیت نگارش قرآن در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

بررسی تاریخی نگارش قرآن کریم، یکی از مباحث مهم علوم قرآنی است. هر مسلمانی، علاقه مند است با تاریخچه کتاب دینی خود آشنا شود و از بین مدارک و منابع موجود، میزان توجه و اهتمام مسلمانان صدر اسلام و یاران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را به این کتاب مقدس به دست آورد. برای مسلمانان جالب است بدانند قرآنی که اکنون بی هیچ تغییر و تحریفی در دستشان قرار گرفته، چه فراز و نشیبی را در بستر تاریخ پیموده است.

تاریخ به روشنی گواهی می دهد که عرضه وحی آسمانی بر مردم، با چنان استقبالی رو به رو شد که همگان را شگفت زده کرد. مسلمانان در دو زمینه «حفظ» و «کتابت قرآن» همه توان و امکانات خویش را به کار گرفتند و با چنان شور و عشقی پای در این عرصه نهادند که قلم از توصیف آن ناتوان است.

در ادامه، ابعاد مختلفی را در موضوع نگارش قرآن مورد بررسی قرار می دهیم.

مرحله حفظ در نگارش قرآن

در آغاز، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و یاران گرامی او به ضبط قرآن در سینه ها و حافظه ها همت گماردند. عرب از این نعمت خدادادی (حافظه قوی) در حد کمال برخوردار بود. آنها گرچه محرومیت های فراوانی داشتند، اما در هوش و قوت حافظه، سر آمد روزگار خویش بودند. قصیده های بلند و طولانی را به آسانی حفظ می کردند و در حافظه خود، دیوان های شعر را جای می دادند. عرب در عصر ظهور اسلام، گاه آنچه را تنها یک بار می شنید، برای همیشه به ذهن می سپرد. این ویژگی، آنان را زبانزد خاص و عام کرده بود.

قرآن با بیان سحر انگیز خود، هم در قالب و هم در محتوا، زیباترین سخن و پیام را که در عمق جان نفوذ می کرد، به چنین گروهی عرضه کرد. آیات و سوره های اولیه که در مکه نازل می شد، مسجع و تقریبا موزون بود. آهنگ آیات و سوره ها چنان دلکش و جذاب بود که آنان را از خود بی خود می کرد.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز یاران خود را به حفظ آیات و سوره ها تشویق می کرد. در آغاز رسالت در شهر مکه، نه شمار نویسندگان زیاد بود و نه ابزار نوشتن، فراهم؛ چنین بود که مسلمانان عرب، قدرت حافظه خویش را در مقدس ترین راه به کار گرفته، سینه ها و قلب های خود را جایگاه آیات نورانی قرآن ساختند.

مرحله کتابت قرآن

ضرورت نگارش قرآن کریم در زمان حیات رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) کاملا روشن بود؛ زیرا اعتماد بر حفظ قرآن در حافظه ها نمی توانست اطمینان خاطر در صیانت قرآن را فراهم سازد.

از این رو، گرچه در عصر نزول، آنان که سواد خواندن و نوشتن داشتند، بسیار اندک بودند -به گونه ای که بعضی شمار با سوادان مکه را که با خط آن روز آشنایی داشته اند، هفده تن ذکر کرده اند- اما پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و به جهت اهتمام خاص به قرآن، برای نوشتن وحی، آنان را که نوشتن می دانستند، برگزید تا با دقت به ثبت و ضبط آیات بپردازند و هرگاه آیاتی از قرآن نازل می شد، نویسندگان وحی را فرا خوانده، آنان را به نوشتن وحی فرمان می داد. این گروه «کتاب وحی» نامیده می شدند.

ابزار نگارش قرآن

ابزار نویسندگی در عصر نزول قرآن، بسیار ساده بود. مسلمانان از هر چه که نوشتن بر آن ممکن بود، استفاده می کردند. در بسیاری از احادیث جمع آوری و کتابت قرآن کریم، به این ابزار، اشاره شده است که همه قرآن شناسان بر آنها اتفاق نظر دارند.

• عسب (جمع عسیب): چوب خرما که برگ هایش را می کندند و در قسمت پهن آن می نوشتند.
• لخاف (جمع لخفه): سنگ های کوچک و صفحه های نازک سنگ.
• رقاع (جمع رقعه): برگ های کاغذ، درخت یا پوست نازک.
• ادیم (جمع اَدَم یا اُدم): قطعات پوست دباغی شده حیوانات.
• اکتاف (جمع کَتِف): استخوان شتر یا گوسفند.
• اقتاب (جمع قتب): تخته چوبی که بر پشت شتر می گذاشتند که بر آن بنشینند.
• اضلاع (جمع ضِلع): استخوان های صاف دنده های حیوانات.
• حریر: پارچه ابریشمی که گاهی قرآن را بر آن می نوشتند.
• قراطیس (جمع قرطاس): به معنای کاغذ.
• شظاظ: نوعی چوب.[۱]

دکتر رامیار می نویسد:

اعراب، کاغذ را از قدیم می شناختند. آن هنگام کاغذ در هند ساخته می شد و از آنجا به یمن می فرستادند، و توسط کاروان های تجارتی تابستانی و زمستانی، از یمن به شام و از آنجا به روم می رفت و عربستان آن موقع، واسطه تجارت جنوب و شمال بود.[۲]

کاتبان وحی

درباره امام علی (علیه السلام) تقریبا همه تصریح دارند که از کاتبان اولیه و مداوم وحی بوده است.[۳] باید بدانیم که غیر از کاتبان وحی، نویسندگانی بوده اند که عهدنامه، صلح نامه ها و یا نامه های معمولی را برای پیامبر می نوشته اند و احتمال آن که نام این افراد در شمار کاتبان وحی قرار گرفته باشد، بعید نیست.

یعقوبی در تاریخ خود می نویسد:

برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نویسندگانی بود که وحی، نامه و عهدنامه ها را می نوشتند که عبارتند از: علی بن ابی طالب، عثمان بن عفان، عمرو بن عاص بن امیه، معاویه بن ابی سفیان، شرحبیل بن حسنه، عبدالله بن سعد بن ابی سرح، مغیره بن شعبه، معاذ بن جبل زید بن ثابت، حنظله بن ربیع، ابی بن کعب، جهیم بن صلت و حصین بن نمیر.[۴]

ابن شهر آشوب در مناقب در ذکر کاتبان وحی می نویسد:

علی (علیه السلام) بیشتر، کتابت وحی می کرد و غیر وحی را نیز می نوشت. ابی بن کعب و زید بن ثابت، وحی را می نوشتند. زید و عبدالله بن ارقم به پادشاهان نامه می نوشتند. علاء بن عقبه و عبدالله بن ارقم قبالات را می نوشتند. زبیر بن عوام و جهیم بن صلت، کتابت صدقات را داشتند. عثمان، خالد و ابان (دو فرزند سعید بن عاص)، مغیره بن شعبه، حصین بن نمیر، علاء بن حضرمی، شرحبیل بن حسنه، حنظله بن ربیع اسدی و عبدالله بن سعد بن ابی سرح – که خائن در کتابت بود و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) او را لعن کرد و مرتد شد – برای پیامبر کتابت می کردند.[۵]

ابن ابی الحدید می گوید:

محققان تاریخ نویس برآنند که وحی را علی (علیه السلام) و زید بن ثابت و زید بن ارقم می نوشتند و حنظله بن ربیع و معاویه بن ابی سفیان برای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نامه های پادشاهان و روسای قبایل و … را می نوشتند.[۶]

بدین ترتیب، روشن می گردد که تنها درباره عده ای محدود از صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که کتابت وحی را بر عهده داشته اند، اتفاق نظر وجود دارد و بسیاری از آنها که نامشان در شمار کاتبان وحی آمده است، کتابت غیر وحی را بر عهده داشته اند.

رافعی پس از بیان این نکته که در تعیین نویسندگان وحی، اختلاف نظر وجود دارد، می نویسد: درباره پنج تن که عبارتند از علی بن ابی طالب، معاذ بن جبل، ابی بن کعب، زید بن ثابت و عبدالله بن مسعود اتفاق نظر وجود دارد.[۷]

چگونگی کتابت آیات قرآن کریم

نگارش قرآن به حسب ترتیب نزول آیات

نویسندگانی که کتابت وحی را بر عهده داشتند، آیات را پی در پی و به ترتیب نزول می نوشتند. هرگاه «بسمله» ای نازل می شد، در می یافتند که سوره قبل، پایان یافته و سوره ای دیگر آغاز شده است. در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «کان یُعرفُ انقضاء سورهٍ بِنُزُولِ بسم الله الرحمن الرحیم ابتداء لأخرى»؛[۸] پایان هر سوره ای به واسطه نزول بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز سوره دیگر شناخته می شد.

ابن عباس گفته است: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با نزول بسم الله الرحمن الرحیم می دانست که سوره قبلی پایان یافته و سوره دیگری آغاز شده است.[۹]

بدین ترتیب، آیات قرآن بر اساس ترتیبی طبیعی، که همان ترتیب نزول بود، در قالب سوره ها مرتب شد؛ آیات مکی در سوره های مکی و آیات مدنی در سوره های مدنی. هر چند گاه ممکن بود تکمیل سوره ای که آیاتش پاره پاره نازل می شد مدتی به طول انجامد.

کتابت، بدون رعایت ترتیب نزول، به دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

بر اساس مدارک تاریخی، گاه آیه یا آیاتی نازل می شده، ولی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به نویسندگان وحی دستور می داده است که آن آیه یا آیات را در لا به لای سوره ای که قبلا نازل شده و پایان یافته بود، قرار دهند. این گونه تنظیم آیات که خارج از روال طبیعی نزول آیات بوده، نیاز به تصریح و تعیین شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) داشت و بی گمان، حکمت و مصلحتی در آن نهفته بوده است.

ابن عباس می گوید: زمانی بر پیامبر خدا  (صلی الله علیه و آله و سلم) می گذشت و سوره هایی چند بر او نازل می شد. وقتی آیاتی بر او نازل می شد، بعضی از نویسندگان را احضار کرده، می فرمود: «این آیات را در سوره ای که فلان خصوصیات را دارد بگذارید».[۱۰]

در نقل دیگری از ابن عباس آمده است که آخرین آیه ای که نازل شد، آیه «وَاتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى الله»؛ بود. جبرئیل به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اعلام کرد که آن را آیه ۲۸۰ سوره بقره قرار دهد.[۱۱]

البته این نوع تنظیم آیات، در اسناد تاریخی، بسیار کم گزارش شده است و تنظیم عمده آیات به همان ترتیب طبیعی نزول بوده است. نمونه ای دیگر از این آیات، چنین است:

عثمان بن ابی العاص می گوید: در محضر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بودم که جبرئیل بر او نازل شد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: جبرئیل مرا امر کرد که آیه «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی القُربی…»؛ را در این موضع از سوره نحل قرار دهم و آیه، میان آیات استشهاد و آیات عهد سوره نحل قرار داده شد.[۱۲]

نگارش قرآن، بدون رعایت ترتیب نزول، به اجتهاد صحابه

در برخی از سوره های قرآن کریم، ترتیب و تنظیم آیات، مطابق با ترتیب طبیعی نزول نیست و مدرکی نیز در دست نیست که تنظیم آن را به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)  نسبت دهد.

علامه مجلسی (رحمه الله) در بحار الانوار یکی از این سوره ها را سوره «ممتحنه» ذکر می کند. نه آیه آغاز این سوره، در سال هشتم هجری، در شان حاطب بن ابی بلتعه نازل شده است.[۱۳]

به دنبال این آیات، دو آیه وجود دارد که در سال ششم هجری، پس از صلح حدیبیه در شان فرار زنی به نام سبیعۀ اسلمیه یا کلثوم بنت عقبه نازل شد.[۱۴] نزول آیه دوازدهم نیز در سال نهم هجرت بوده که مربوط به بیعت زنان است.[۱۵] آخرین آیه این سوره، کاملا با آیات اولیه، از نظر محتوا هماهنگ است.[۱۶]

جامعان قرآن

گرچه گروهی کتابت قرآن را برای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بر عهده داشتند، اما این امر، مانع از آن نبود که تعدادی از اصحاب، به نوشتن آیات و سوره های قرآن برای خود نیز اقدام کنند.

قتاده از انس بن مالک سوال می کند: «مَنْ جَمَعَ القرآنَ عَلَى عَهْدِ رسول الله؟»؛ و او پاسخ می دهد: «أربعه کلُّهم من الأنصار: أبی بن کعب، معاذ بن جبل، زید بن ثابت و أبوزید»؛[۱۷] جمع کنندگان، چهار تن و همگی از انصار بودند: ابی بن کعب، معاذ، زید و ابو زید.

در نقل دیگری آمده است: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رحلت فرمود، در حالی که قرآن را جز چهار تن جمع نکرده بودند: ابو الدرداء، معاذ بن جبل، زید بن ثابت و ابوزید.[۱۸]

ابو عبدالله زنجانی می گوید:

بعضی از صحابه، تمام قرآن را در زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و بعضی دیگر، قسمتی از قرآن را جمع آوری و پس از رحلت تکمیل کردند. محمد بن اسحاق در الفهرست، جامعان قرآن در عهد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را علی بن ابی طالب (علیه السلام)، سعد بن عبید بن نعمان بن عمرو بن زید، ابوالدرداء (عویمر بن زید)، معاذ بن جبل، ابو زید بن ثابت بن زید بن نعمان، ابی بن کعب بن قیس، عبید بن معاویه و زید بن ثابت دانسته است.[۱۹]

بعضی گفته اند: تعبیر جمع در این روایات، به معنای حفظ است؛ چون به حافظان قرآن «جماع» نیز اطلاق می شده است؛ ولی اگر چنین چیزی هم درست باشد، درباره این روایات، صادق نیست؛ زیرا همان گونه که گفتیم، قراء و حافظان قرآن در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بسیار زیادتر از این تعداد بوده اند و اگر مراد از جمع، حفظ باشد، دلیلی ندارد که افراد به این چند تن محدود گردنند.

حتی بعضی معتقدند، نویسندگان قرآن نیز بیش از این تعداد بوده اند؛ زیرا در بسیاری از روایات، به قرائت قرآن از روی مصحف تشویق شده است، که نشان وجود نوشته های قرآنی فراوان در عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است.[۲۰]

حاکم در مستدرک می گوید: «قرآن سه بار جمع شد، که مرتبه نخست آن در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود».[۲۱]

البته دلیلی وجود ندارد که جمع کنندگان قرآن در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به تنظیم سوره های قرآن و مرتب کردن آنها پرداخته باشند. آنچه مسلم است، اصل کتابت و نگارش قرآن در عهد آن حضرت است و همه شواهد و قرائن حکایت از اهتمام شدید پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به این امر دارد.

نتیجه گیری

با سفارش پیامبر اکرم (ص) مسلمانان با دو روش حفظ و کتابت، به ثبت و ضبط قرآن کریم اهتمام داشته اند. به نویسندگان وحی کاتبان وحی گفته می شود که امیرالمومنین علی (ع)، از اولین های آنان بوده است. مسلمانان در نوشتن از هر چه که نگارش قرآن روی آن ممکن بود، به عنوان کاغذ استفاده می کردند. کاتبان وحی گاه آیات را پی در پی و به ترتیب نزول می نوشتند و گاه آیه یا آیاتی نازل می شد و پیامبر (ص) به نویسندگان وحی دستور می داد که آن آیه یا آیات را در لا به لای سوره ای که قبلا نازل شده و پایان یافته بود، قرار دهند

پی نوشت ها

[۱]. ر.ک: بحار الانوار، ج ۸۹، ص۴۰.

[۲]. تاریخ قرآن فی علوم القرآن، ص ۲۷۷.

[۳]. محمود رامیار، تاریخ قرآن می ۲۶۶.

[۴]. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۸۰.

[۵]. مدخل التفسیر ، ص ۲۴۰.

[۶]. همان، ص ۲۴۱.

[۷]. اعجاز القرآن، ص ۳۲.

[۸]. التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۱۲ .

[۹]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۲، ص ۱۲۷ و ۱۲۸.

[۱۰]. البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۳۴؛ الاتقان فی علوم القرآن ، ج ۱، ص ۱۹۰، نوع ۱۸.

[۱۱]. مجمع البیان، ج ۲، ص ۳۹۴.

[۱۲]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۲، ص ۱۲۷؛ الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص۱۹۰.

[۱۳]. حاطب بن ابی بلتعه، اسلام آورد و به مدینه هجرت کرد، در حالی که همسرش در مکه باقی مانده بود. قریش از این نگران بودند که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به جنگ با آنان برخیزد. بنابراین از همسر حاطب خواستند تا در ضمن نامه ای که به حاطب می نویسد، اخباری را در این زمینه از او جویا شود. نامه ای نوشتند و حاطب نیز در جواب آنان در نامه اش اطلاع داد که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قصد جنگ دارد. نامه را به دست زنی به نام صفیه داد. وی نامه را در موی سر خویش پنهان و حرکت کرد. در این هنگام، جبرئیل نازل شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را آگاه کرد. حضرت، علی (علیه السلام) و زبیر بن عوام را به جست و جوی آن زن فرستاد. وقتی او را یافتند، امیرالمومنین (علیه السلام) فرمود: نامه کجاست؟ زن انکار کرد. او را بازرسی کردند ولی چیزی نیافتند. زبیر گفت: ما با او چیزی ندیدیم. علی (علیه السلام) فرمود: به خدا قسم که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به ما دروغ نگفته است … آنگاه رو به زن کرد و فرمود: به خدا قسم که یا نامه را می دهی با سرت را نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خواهم برد! زن نامه را داد و علی (علیه السلام) آن را خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آورد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به حاطب فرمود: این چیست؟ او سوگند خورد که نفاق نکرده و تنها به خاطر حسن برخورد قریش با همسرش می خواسته پاداشی به آنها بدهد. در این حال، خداوند این آیات را بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل فرمود (المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲۹، ص ۲۳۵).

[۱۴]. سبیعۀ اسلمیه، زن مسلمان مهاجری بود که شوهر کافر خویش را رها و به مدینه فرار کرد و نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد. شوهرش به دنبال او به حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و آمدن او مصادف با صلح حدیبیه بود و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با قریش عهد بسته بود که هر کس از قریش به مسلمانان پناهنده شود، آن را برگرداند. در چنین شرایطی بود که این دو آیه نازل شد.

[۱۵]. در هنگام فتح مکه، وقتی پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) که بر روی صفا بود، از بیعت مردان فارغ شد، زنان نیز آمدند تا با او بیعت کنند. (مجمع البیان، ج ۹، ص ۴۱۳).

[۱۶]. ر.ک: بحار الانوار ، ج ۸۹، ص ۶۷- ۷۰؛ التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۱۴.

[۱۷]. صحیح بخاری ، ج ۹، ص ۴۷؛ البرهان ، ج ۱، ص ۳۳۴.

[۱۸]. بحار الانوار، ج ۸۹، ص۷۷.

[۱۹]. تاریخ القرآن، فصل هشتم، ص ۴۶.

[۲۰]. حقائق هامه حول القرآن الکریم، ص ۹۹ و ۱۰۰.

[۲۱]. البرهان ، ج ۱، ص ۳۳۱؛ الاتقان ، ج ۱، ص ۱۸۱.

منابع

• حقائق هامه حول القرآن الکریم: جعفر مرتضی العاملی، قم، دفتر انتشارات اسلامی ۱۴۱۰ق.
• البرهان فی علوم القرآن: محمد بن بهادر عبد الله زرکشی، تحقیق عبد الرحمن مرعشلی، حمدی ذهبی و ابراهیم عبدالله کردی، بیروت، دار المعرفه ۱۴۱۰ق.
• الاتقان فی علوم القرآن: جلال الدین عبد الرحمن ابوبکر سیوطی، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر ۱۴۱۴ق.
• مجمع البیان: امین الاسلام طبرسی، بیروت، دالمعرفه، چاپ دوم ۱۹۹۰م.
• التمهید فی علوم القرآن: محمد هادی معرفت، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
• صحیح بخاری : محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بخاری، تحقیق قاسم الشماعی الرفاعی، بیروت، دار القلم ۱۴۰۷ق.
• بحار الانوار: محمد باقر مجلسی، بیروت، الوفاء ۱۴۰۳ق.
• تاریخ القرآن: ابو عبد الله زنجانی، تحقیق محمد عبد الرحیم، دمشق، دار الحکمه ۱۴۱۰ق.
• تاریخ قرآن: محمد رامیار، تهران، سپهر ۱۳۶۲ش.
• المیزان فی تفسیر القرآن: محمد حسین طباطبائی، بیروت، موسسه الاعلمی ۱۳۹۴ق.
• مدخل التفسیر : محمد فاضل لنکرانی، تهران، مطبعه الحیدی ۱۳۹۶ق.
• اعجاز القرآن: مصطفی رافعی، بیروت.

برگرفته شده از کتاب درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته، انتشار یافته توسط بوستان کتاب.