نقش اخلاق در تبلیغ دین

اخلاق یکی از عناصر موثر در موفقیت و پیشبرد فعالیت های اجتماعی است و در موفقیت و به نتیجه رسیدن تبلیغ دینی نیز نقشی اساسی بر عهده دارد. از آنجا که پدیده تبلیغ دین، متشکل از پنج عنصر: فرستنده دین، محتوای دین، مبلغ و رساننده دین، روش ابلاغ دین و مخاطب و گیرنده دین است، برای تبیین «نقش اخلاق در تبلیغ دین» لازم است نقش اخلاق را در هر یک از عناصر تشکیل دهنده تبلیغ دین، بررسی نماییم.

نقش اخلاق در فرستنده پیام دین

بدون تردید برخورداری فرستنده پیام از صلاحیت های لازم اخلاقی، از شروطی است که باید در فرستنده پیام وجود داشته باشد تا آن پیام بتواند مورد قبول مخاطب قرار گیرد و به هر اندازه که پیام مهم تر و مخاطب آن بیشتر باشد، اهمیت این شرط نیز بیشتر می شود. به همین جهت کسی که می خواهد پیام او به گوش همه جهانیان برسد و مورد پذیرش آنان قرار گیرد، بایستی از جایگاه اخلاقی محکم و بی بدیلی برخوردار باشد که احدی نتواند به هیچ وجه در آن خدشه نماید.

به همین دلیل یکی از فعالیت های مشترک همه پیامبران الهی (علیهم السلام) معرفی درست خداوند سبحان و تصحیح عقاید خرافی و نادرست انسان ها درباره حق تعالی و افعال و اوصاف او – خصوصا عدل الهی – و تبیین درست فلسفه آفرینش و سایر مباحث اصلی جهان بینی توحیدی برای امت هایشان بوده است و آیاتی از قبیل آیات زیر در همین راستا قابل تفسیرند:

1. «إِنَّ اللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالاحْسَانِ وَ إِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى وَ یَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ»؛[۱] همانا خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد؛ به شما اندرز می دهد، باشد که پند گیرید.
2. «إِنَّ الله یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الامَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَ إِذَا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ الله نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ إِنَّ الله کَانَ سَمِیعاً بَصِیراً»؛[۲] خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها رد کنید و چون میان مردم داوری می کنید به عدالت داوری کنید؛ به درستی، نیکو چیزی است که خدا شما را به آن پند می دهد؛ خدا شنوای بیناست.
3. «هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ * هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى یُسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»؛[۳] اوست خدایی که جز او معبودی نیست، همان فرمانروای پاک سلامت بخش و مومن [به حقیقت حقه خود که] نگهبان، عزیز، جبار و متکبر است؛ پاک است خدا از آنچه با او شریک می گردانند. اوست خدای خالق نوساز صورتگر که بهترین نام ها و صفات از آن اوست؛ آنچه در آسمان ها و زمین است، تسبیح او می گویند و او عزیز حکیم است.
4. «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنّى هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَایَ فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُون * وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»؛[۴] گفتیم همه از بهشت فرود آیید تا آن گاه که از جانب من راهنمایی برای شما آید، آنان که پیروی او کنند، هرگز بیمناک و اندوهگین نخواهند شد و آنان که کافر شدند و تکذیب آیات ما کردند، اهل دوزخ اند و در آتش آن همیشه معذب خواهند بود.
5. «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ * تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ * الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاهَ لِیَبْلوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ * الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقاً مَا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُور»؛[۵]

به نام خداوند رحمتگر مهربان بزرگوار. خجسته است آن که فرمانروایی به دست اوست و او بر هر چیزی تواناست؛ همان که مرگ و زندگی را پدید آورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید و اوست ارجمند آمرزنده؛ همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید، در آفرینش آن خدای بخشنده هیچ گونه اختلافی نمی بینی؛ باز بنگر، آیا خلل و نقصانی می بینی.

نقش اخلاق در پیام دین و محتوای تبلیغ

اخلاقی بودن محتوا و پیام دین نیز در موفقیت امر تبلیغ نقش بسیار مهمی دارد؛ چراکه انسان، به عنوان مخاطب دین، موجودی اخلاقی است و گرایش به فضائل اخلاقی، ریشه در فطرت او دارد و یکی از دلایل اصلی ماندگاری ادیان الهی در طول تاریخ، همین توجه کافی به مباحث اخلاقی در هر دو مقام نظر و عمل بوده است.

از سوی دیگر، انسان موجودی حقیقت جو، کمال طلب و اجتماعی است؛ به اقتضای برخورداری از همین سه خصلت طبیعی در طول تاریخ حیاتش بر این کره خاکی، همواره به دنبال این بوده است که اولا خودش و پدیده های عالم را به خوبی بشناسد و به تفسیر منطقی و راضی کننده ای از علت وجود خودش و آنها، معنای مرگ و هدف زندگی دست یابد و از ظلمت نادانی و تحیر فکری به در آید، ثانیا برنامه عملی و صراط مستقیمی را بیابد که او را از نقصان و تباهی رهایی بخشد و به ساحل نجات و منزلگاه سعادت برساند.

ثالثا رهبران عادل و پیشوایان صالح و قابل اطمینانی پیدا کند که او و جامعه را در طریق نجات و سعادت، هدایت و راهبری نمایند؛ انسان های کاملی که آگاهی و استقامت لازم را بر آن طریق مستقیم داشته باشند و هر کس بتواند با خاطری آسوده آنان را در زندگی فردی، الگو و اسوه و در زندگی اجتماعی، رهبر و مقتدای خویش قرار دهد و در سایه هدایت و راهبری ایشان به قله های کمال و سعادت دست پیدا کند.

خداوند منان نیز با فرستادن پی در پی کتاب های آسمانی و توجه ویژه به مقوله اخلاق در آنها، همواره آدمی را در این جستار مقدس و دستیابی به جهان بینی صحیح، یافتن راه و شناخت راهبر، یاری و هدایت فرموده است. توجه به اخلاق در محتوای تعالیم اسلامی تا به آنجاست که:

اولا بخش قابل توجهی از آیات قرآن کریم به مباحث اخلاقی مربوط می شوند. قرآن کریم در آیات متعددی تعلیم (عالم سازی) و تزکیه (انسان سازی) را دو هدف اصلی خداوند منان از فرستادن پیامبران و کتاب های الهی دانسته[۶] و همگان را به پذیرفتن دعوت انبیا و علم آموزی و خود سازی دعوت و تشویق نموده[۷] و برکات و ثمرات پذیرش این دعوت و عواقب ناگوار نپذیرفتن آن را یادآور شده است.[۸]

ثانیا حجم عظیمی از سنت (احادیث حاکی از گفتار و عملکرد پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) و سایر اهل بیت (علیهم السلام) حاوی مطالبی است که ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با مباحث اخلاقی دارند.[۹] مضمون دعا ها، خطبه ها، نامه ها، وصایا و کلمات قصار معصومان (علیهم السلام)، مشحون از معارف ناب اخلاقی است.

ثالثا پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) با اعلام «طَلبَ العِلمِ فَریضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسلِم»؛[۱۰] (جستجوی دانش بر هر مسلمانی واجب است)، طلب علم را بر هر مسلمانی واجب ساخته و با خطاب «إِنَّمَا العِلمُ ثَلاثَهٌ: آیَهٌ مُحَکَمَهٌ أو فَرِیضَهٌ عادِلَهٌ أو سُنَّهٌ قائِمَهٌ و ما خَلاهُنَّ فَهُوَ فَضلٌ»؛[۱۱] (علم حقیقی سه گونه بیشتر نیست: آیه ای استوار یا قانونی عادلانه یا سنتی پایدار و غیر اینها تنها فضیلت است.)

مصادیق علوم واجب را مشخص کرده و اخلاق (فریضه عادله) را در این ردیف قرار داده اند. اهل بیت (علیهم السلام) نیز به علم آموزی مسلمانان و تعیین مصداق های علومی که اکتساب آنها لازم است، عنایت داشتند؛ چنان که امیر مومنان علی (علیه السلام) با حدیث «رأسُ العِلمِ التَّمْیِیزُ بینَ الأخْلاقِ و إظهارُ محَمُودِها و قَمْعُ مَذْمُومِها»؛[۱۲] تشخیص اخلاق خوب و بد از یکدیگر و آشکار کردن اخلاق پسندیده و سرکوب کردن اخلاق ناپسند در مقام عمل، قله دانایی است.

اخلاق را در راس سایر علوم قرار داد و با جمله «أعدَى عَدُوٍّ لِلمَرءِ غَضَبُهُ و شَهِوَتُهُ، فَمَن مَلَکَهُما عَلَّت درجَته و بَلَغَ غایته»؛[۱۳] (دشمن ترین دشمن آدمی، خشم و شهوت خود اوست؛ پس هر که بر این دو مسلط شود، درجه اش بالا رود و به هدفش برسد)، علت قرار گرفتن اخلاق در آن رتبه بلند را تبیین فرمود.[۱۴]

نقش اخلاق در مبلغ دین و رساننده پیام الهی

از آنجا که قرار است پیام مقدس دین توسط مبلغ، به معنای «پیام آور» و «رساننده پیام دین»، به دست مردم برسد و از سویی هم فرستنده دین در اوج قله کمالات اخلاقی قرار دارد و هم اینکه بخش مهمی از محتوای ارزشمند دین را پیام های اخلاقی تشکیل می دهند، لازم است مبلغ دین نیز از حیث برخورداری های علمی و عملی اخلاقی در سطح بالایی قرار داشته باشد؛ سطحی که شایسته رساندن چنین پیام مقدسی از چنان فرستنده گران قدر و والا مقامی است.

به همین دلیل است که تقریبا همه بزرگان و محققانی که ویژگی های مورد نیاز مبلغ مطلوب دینی را مورد توجه قرار داده و درباره آنها به تحقیق و پژوهش پرداخته اند، نهایتا به فهرستی از ویژگی ها رسیده اند که بخش عمده آنها را ویژگی های اخلاقی مبلغ تشکیل می دهد.[۱۵]

خداوند متعال در قرآن کریم به مناسبت های مختلف (با آیاتی از قبیل: «و اذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّهُ کَانَ صِدِّیقًا نَبِیَّا»؛[۱۶] و در این کتاب ابراهیم (علیه السلام) را یاد کن که پیامبری بسیار راستگوی بود. «إِنْ إِبْرَاهِیمَ لأَوَّاهٌ حَلیمٌ»؛[۱۷] به راستی که ابراهیم دلسوزی بردبار بود. «إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ أُمَّهً قَانِتًا لِلَّهِ حَنِیفاً وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»؛[۱۸] به راستی ابراهیم پیشوایی مطیع خدا و حق گرا بود و از مشرکان نبود. «و اذکر فی الْکِتَابِ إِسْمَاعِیلَ إِنَّهُ کَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ کَانَ رَسولا نَبِیا»؛[۱۹] و در این کتاب از اسماعیل یاد کن که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود)، به فضایل اخلاقی انبیا و اولیای الهی اشاره کرده است.

و شخصیت عظیم اخلاقی پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) را با آیاتی مانند «وَ إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ»؛[۲۰] (و به راستی که تو خلق وخوی والایی داری)، مورد تمجید قرار داده است و روایات اهل بیت (علیه السلام) نیز مشحون از این معانی است.

یافته های وجدانی هر یک از ما نیز به روشنی حکایت از این دارد که در میان ویژگی های فردی لازم برای تبلیغ دین، نقش ویژگی های اخلاقی، نقشی بسیار مهم و برجسته است؛ بلکه مهم ترین نقش را در موفقیت مبلغ در امر تبلیغ بر عهده دارد.

شاید این واقعیت را بتوان این گونه تحلیل کرد که ویژگی های اخلاقی مبلغ همانند روحی هستند که به تبلیغ جان می دهند و به برکت این دسته از صلاحیت هاست که تبلیغ مبلغ از یک سو از حد عمل عادی تا سطح عمل صالح بالا می رود و رنگ و بوی خدایی می گیرد و از سوی دیگر نافذ و موثر و ماندگار می شود و در صورت نبود این دسته از خصلت هاست که سایر ویژگی های مثبت علمی و مهارتی ابتر و بی اثر می ماند.

نقش اخلاق در ابزار و روش تبلیغ

مراد از روش تبلیغ، شیوه ای است که مبلغ برای رساندن موثر پیام دین به مردم و رسیدن به مقصود در پیش می گیرد. بعضی برای تبلیغ دین روش هایی را برشمرده اند و مثلا تبلیغ را به تبلیغ زبانی و تبلیغ عملی تقسیم کرده اند؛

اما در هر دوی این روش ها و امثال آنها، مراعات اخلاق از الزامات اصلی و اساسی است؛ به این معنا که حتی در مقام تبلیغ دین هم، به بهانه اینکه هدف، مقدس و مقصود، جلب مردم به سمت حق و حقیقت و رساندن پیام هدایت به آنهاست، نمی توان از هر وسیله ای حتی اگر آن وسیله نادرست و نامشروع باشد، استفاده کرد.

بر اساس آموزه های اسلامی اگر بخواهیم در راه هدف مقدسی مانند تبلیغ پیام دین و هدایت مردم قدم برداریم، تنها مجاز به استفاده از ابزار و شیوه های صحیح و اخلاقی و انسانی هستیم و اگر وسیله ای نامشروع بود، نمی توان مورد استفاده قرار داد.[۲۱]

برای نمونه ما، به عنوان مبلغ دین تنها مجاز به استفاده از شیوه «بیان حقایق» یا «حقیقت گویی» هستیم و مجاز نیستیم که چون می خواهیم افرادی را (کم باشند یا زیاد) به اسلام دعوت و آنها را مسلمان کنیم، به آنها اطلاعات غلطی از نظر اسلام، درباره دین و دنیا و آخرت بدهیم و عقاید اسلامی و تکالیف عملی مسلمانان را طبق خوشایند آنها طوری بیان کنیم که تصویری مطلوب اما غیر واقعی از اسلام در ذهن آنان ترسیم شود و بر اساس آن مسلمان شوند.

همچنین مجاز نیستیم برای اینکه مردم از دین و آیین قبلی شان دست بردارند و مسلمان شوند، دین و آیین آنها را با نسبت های نادرست و ناروا تخریب کنیم؛ بله مجاز و بلکه مکلف به بیان نقایص و نقاط ضعف واقعی دین و آیین فعلی آنها هستیم، اما مجاز به تهمت زنی و دروغگویی نیستیم؛ یعنی همان کاری که دشمنان اسلام عزیز در طول تاریخ برای دور نگه داشتن مردم از اسلام و خاموش کردن این نور الهی به کار گرفته اند.

از جمله شواهدی که به کارگیری روش های نادرست اخلاقی را نه تنها در مقام تبلیغ دین بلکه به طور کلی در مرام اسلام و مسلمانی قاطعانه رد می کند، سیره امیر مظلوم مومنان، امام علی (علیه السلام) در برخورد با معاویه است تا آنجا که در آن زمان برای بعضی این فکر پیدا شد که شاید ایشان (علیه السلام) به اندازه معاویه و اطرافیانش زیرک نیست؛ اما حضرت (علیه السلام) از حقیقت این گونه پرده برداشت و فرمود:

«وَ اللهِ مَا مُعَاوِیَهُ بِاَدهَى مِنِّى وَ لکِنَّهُ یَعْدِرُ وَ یَفْجُرُ وَ لَولا کَرَاهِیَهُ الغَدَرِ لَکُنتُ مِن أَدهَى النَّاسِ وَ لکِن کُلُّ غَدَرَهٍ فَجَرَه وَ کُلُّ فَجَرَهٍ کَفَرَهٍ وَ لِکُلِّ غَادِرِ لِوَاءٌ یُعرَفُ بِهِ یَومَ القِیَامَه»؛[۲۲] سوگند به خدا، معاویه از من سیاستمدارتر نیست؛ چیزی که هست، این است که او نیرنگ می کند و مرتکب گناه می شود؛ اگر نیرنگ ناپسند و ناشایسته نبود، من سیاستمدارترین مردم بودم؛ ولی هر نیرنگی گناه است و هر گناهی یک نوع کفر است. در قیامت هر غدار و مکاری پرچم خاصی دارد که به آن وسیله شناخته می شود.

نقش اخلاق در مخاطب پیام تبلیغ

گذشته از اینکه حضور اخلاق در تبلیغ و وجود ویژگی های اخلاقی در فرستنده پیام، خود پیام، مبلغ پیام و روش او لازم و ضروری است، برخورداری خود مخاطب پیام نیز از برخی خصوصیات اخلاقی از جمله شرایطی است که تا فراهم نباشد، امر تبلیغ به سرانجام مطلوب نمی رسد. برخی از مهم ترین خصوصیات یاد شده عبارت اند از: پرهیز از تکبر و لجاجت، پرهیز از بهانه تراشی، پرهیز از توقعات نابجا، پرهیز از تهمت زدن، پرهیز از تمسخر مبلغ و پیام حق تبلیغ

قرآن کریم نیز از وجود این خصلت های ناپسند در بین امت های پیامبران الهی خبر داده و آنها را به همین دلیل نکوهش کرده است. برخی از نمونه های سرزنش های یاد شده اشاره خواهند شد.

• «وَ جَحَدُوا بِهَا وَ اسْتَیْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوّاً فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الْمُفْسِدِینَ»[۲۳]؛ با آنکه دلهایشان به درستی آن یقین داشت، از روی ظلم و تکبر آن را انکار کردند؛ پس ببین فرجام فسادگران چگونه بود.
• «قَالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَنُخْرِجَنَّکَ یَا شُعَیْبُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَا»[۲۴]؛ سران قومش که تکبر می ورزیدند، گفتند: ای شعیب، یا تو و کسانی را که با تو ایمان آورده اند از شهر خود بیرون می کنیم یـا بـه کیش ما برگردید.
• «یسألکَ أَهْلَ الْکِتَابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسَى أَکْبَرَ مِنْ ذَلِکَ فَقَالُوا أَرنَا اللَّهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَهُ بِظُلْمِهِمْ»[۲۵]؛ اهل کتاب از تو می خواهند که کتابی از آسمان یکباره بر آنان فرود آوری؛ البته از موسی بزرگتر از این را خواستند و گفتند خدا را آشکارا به ما بنمای؛ پس به سزای ظلمشان صاعقه آنان را فرو گرفت.

نتیجه گیری

از آنجا که تبلیغ در منطق دین، امری ضروری بوده و جایگاه و اهمیت زیادی دارد، اخلاق تبلیغ نیز که از عناصرتاثیرگذار در امر تبلیغ است اهمیت خاصی پیدا می کند. برای حصول نتیجه موثر در تبلیغ، می بایست اخلاق نیکو در پنج عنصر فرستنده دین، محتوای دین، رساننده دین، روش ابلاغ دین و مخاطب دین یافت شود. در صورت عدم وجود اخلاق حسن در هر یک از این عناصر، امر تبلیغ دین به نتیجه لازم نمی رسد. همان طور که فرستنده و محتوای دین اسلام از نظر اخلاقی در جایگاه بسیار بالایی برخوردار است، لازم است مبلغان دین نیز از حیث اخلاق علمی و عملی در سطح بالایی قرار داشته باشد و از نقش اخلاق در تبلیغ دین، غافل نبوده و آگاهی های لازم را کسب نمایند.

پی نوشت ها

[۱]. نحل: ۹۰.

[۲]. نساء: ۵۸.

[۳]. حشر: ۲۳-۲۴.

[۴]. بقره: ۳۸-۳۹.

[۵]. ملک: ۱-۳.

[۶]. جمعه: ۲ (هو الذى بعث فى الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین). و بقره: ۱۲۹و آل عمران: ۱۶۴.

[۷]. یا ایها الذین آمنوا ادخلوا فی السلم کافه و لا تتبعوا خطوات الشیطان انه لکم عدو مبین (بقره: ۲۰۸).

[۸]. و اما من خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهوى فان الجنه هى المأوى (نازعات:۴۰). قد افلح من زکیها و قد خاب من دسیها (شمس: ۹). الله ولى الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الى النور و الذین کفروا أولیاؤهم الطاغوت یخرجونهم من النور الى الظلمات اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون (بقره: ۲۵۷).

[۹]. مروری اجمالی بر محتوای نهج البلاغه، غرر الحکم، صحیفه سجادیه و رساله الحقوق و تحف العقول موید این مدعاست.

[۱۰]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۱، ص ۷۱، ح ۳۷/۱.

[۱۱]. عن أبی الحسن موسى قال: دخل رسول الله المسجد فإذا جماعه قد أطافوا برجل فقال: ما هذا؟ فقیل: علامه. فقال: وما العلّامه؟ فقالوا له: أعلم الناس بأنساب العرب و وقائعها و أیام الجاهلیه و الاشعار العربیه. قال: فقال النبى ذاک علم لا یضر من جهله ولا ینفع من علمه، ثم قال النبی: إنما العلم ثلاثه: آیه محکمه أو فریضه عادله أو سنه قائمه و ما خلاهن فهو فضل (همان، ص ۷۶، ح ۴۷/۱). مولی احمد نراقی در عوائد الایام در شرح این حدیث می نویسد: «فسرت “الآیه المحکمه” بأصول العقائد التی براهینها الآیات المحکمات و “الفریضه العادله” بفضائل الاخلاق و عدالتها کنایه عن توسطها و “السنه القائمه” بشرائع الأحکام و مسائل الحلال والحرام» (مولی احمد نراقی؛ عوائد الایام؛ عائده ۵۴، ص ۵۵۱). مرحوم علی اکبر غفاری نیز ذیل این حدیث در تعلیقه بر کافی می نویسد: «فالعلم فی نظر الشارع الاقدس حیث یذکر العلم و یقول طلب العلم فریضه على کل مسلم، هو العلم باحدى هذه الثلاثه: اما معرفه آیه محکمه من القرآن ترشده او معرفه فریضه من فرائض القرآن و هى الاحکام التی لا مندوحه عن معرفتها و العمل بها أو سنه صالحه قائمه على اصولها کالسنن النبویه یکون العمل بها سبباً لتزکیه المرء و ادبه فی الدین و الدنیا» (علی اکبر غفاری؛ تعلیقه بر کافی؛ ج۱، ص ۳۲).

[۱۲]. عبدالواحد تمیمی آمدی؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ ج۱، ص ۳۷۸، ح ۴۴.

[۱۳]. همان، ص ۲۱۰، ح ۴۴۳.

[۱۴]. حاصل تعلیل حضرت (علیه السلام) این است که با فراگیری دانش اخلاق و عمل به آموزه های آن است که انسان بر بدترین دشمنانش فائق می آید و از بزرگترین موانعی که سد راه سعادت اوست، عبور می کند.

[۱۵]. ر.ک: مهدی عزیزان؛ «تبلیغ چیست، مبلغ کیست» پیام؛ ش ۱۰۵. احمد بهشتی؛ «نقش اخلاق در تبلیغ دین»، درس هایی از مکتب اسلام؛ ش۸۹. حسن بوسلیکی؛ «اخلاق تبلیغ دین در عصر حاضر، ارزش ها و معضل ها»، حکمت اسرا؛ ش ۱۳.

[۱۶]. مریم: ۴۱.

[۱۷]. توبه: ۱۱۴.

[۱۸]. نحل: ١٢٠.

[۱۹]. مریم: ۵۴.

[۲۰]. قلم: ۳.

[۲۱]. ر.ک: مرتضی مطهری؛ مجموعه آثار؛ ج ۱۷، ص ۳۳۳.

[۲۲]. مکارم شیرازی؛ نهج البلاغه؛ ج ۱، ص ۴۹۴، ح ۲۰۰.

[۲۳]. نمل: ۱۴.

[۲۴]. اعراف: ۸۸.

[۲۵]. نساء: ۱۵۳.

منابع

• قرآن کریم
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به اهتمام محمدحسین درایتی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۷.
• مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار، ج۱۷، تهران: صدرا، ۱۳۸۶.
• مکارم شیرازی، ناصر؛ نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، قم: مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع)، ۱۳۸۴ق.
• بهشتی، احمد؛ «نقش اخلاق در تبلیغ دین»، درس هایی از مکتب اسلام، ش ۸۹، خرداد ۱۳۸۹.
• بوسلیکی، حسن؛ «اخلاق تبلیغ دین در عصر حاضر، ارزش ها و معظل ها»، حکمت اسرا؛ ش ۱۳، پاییز ۱۳۹۱.
• تمیمی آمدی، عبدالواحد؛ غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق و تصحیح سیدمهدی رجایی، قم؛ دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
• عزیزان، مهدی؛ «تبلیغ چیست، مبلغ کیست» پیام، بهار ۱۳۹۰، ش ۱۰۵.

اقتباس از کتاب اخلاق تبلیغ دین، مهدی احمد پور، انتشار یافته توسط پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ص ۵۷ الی ۶۹.