نعمت بزرگی به نام پدر و مادر

مدرنیته و زندگی صنعتی و ماشینی هر چند دستاوردهای مهمی را در زمینه توسعه رفاه و آسایش و پیشرفت و آبادانی به همراه داشته و زمینه‌ساز ارتباط هرچه سریعتر و بهتر آدمیان شده اما در عرصه همبستگی اجتماعی و تقویت اخلاق و معنویت و تعمیق احساس و عاطفه عملکرد خوبی از خود نشان نداده است.

انسان‌های این عصر پیش از آن که به دیگران بیندیشند به فکر منافع خویشند و ارتباطات و تعلقات خویش را بر این اساس تنظیم می‌کنند. آنچه در عمل شاهد آن هستیم این است که رشد صنعتی، انسان‌ها را تا حد دهکده جهانی به هم نزدیک کرده اما قلب‌ها را از هم دور نموده است.

توجه به آموزه‌های دینی در چنین شرایطی به ما کمک می‌کند تا در عین بهره‌وری از فواید ارزشمند صنعت و تکنولوژی، از آفات مخرب آن در امان بوده و زندگی خویش را بر مبنای عقلانیت، معنویت و عواطف متعالی و انسانی سامان بخشیم.

یکی از این آموزه‌ها که نقش محوری در تربیت، همبستگی، معنویت، اخلاق و دوام و پایداری جامعه دارد احترام به والدین است. بی شک توسعه فرهنگ احترام به والدین نیازمند شناخت هر چه بیشتر مقام آنان و آثار و برکات دنیوی و اخروی نیکی به آنان است و بدون شناخت دقیق حقوق آنان به گفتارها و رفتارهای شعاری، پوچ و تهی درباره آنان دچار خواهیم شد؛ چه آن که شاهدیم آنان که به روز مادر با نگاه شعاری می‌نگرند احترام و اهمیت به والدین را فقط در همین روز محدود می‌کنند اما در نگاه معرفتی و عمیق نه یک روز که هر روز روز مادر است و هر لحظه حق مادر را باید عظیم شمرد.

این مقاله کوششی است درجهت شناساندن آثار و برکات دنیوی و اخروی احسان به والدین. باشد که در پیشگاه الهی مقبول افتد و در نظر آید.

اهمیت احسان به والدین

قرآن کریم نسبت به مسئله نیکی به پدر و مادر، اهمیت خاصی قایل شده به گونه‌ای که چندین بار بلافاصله پس از مسئله مهم توحید، عبادت الهی و عدم شرک به او، به نیکی نسبت به پدر و مادر سفارش کرده است. چنان که در آیه ۲۳ سوره اسراء می‌خوانیم: «و پروردگارت فرمان داد که جز او را عبادت نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید». و در آیه ۳۶ سوره نساء آمده است: «عبادت کنید خدا را و چیزی را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید».

فخر رازی درباره حکمت این که بعد از امر به عبادت الهی، بلافاصله مسئله احسان به والدین ذکر شده چند دلیل می‌آورد که نشانگر عظمت مقام والدین است که به طور خلاصه چنین است:

۱) این که نعمت‌های خداوند بالاترین نعمت‌ها بر بنده است و بعد از پروردگار عالم، پدر و مادر سبب وجود فرزند هستند. پس شکر اولین نعمت که خداوند است واجب و پس از آن شکر برترین نعمت‌های عالم یعنی پدر و مادر واجب می‌شود.

۲) خداوند مؤثر حقیقی وجود انسان است و پدر و مادر، مؤثر وجود او در ظاهر، پس آن جا که مؤثر حقیقی ذکر شده بعد از آن مؤثر ظاهری را ذکر نموده است.

۳) خداوند در مقابل نعمت‌هایش از بنده چیزی نمی‌خواهد پدر و مادر هم در مقابل نعمت خود از فرزند چیزی طلب نمی‌کنند و از این جهت نعمت آنها شبیه یکدیگر است.

۴) خداوند نعمت خود را از بنده‌اش دریغ نمی‌کند اگرچه بنده، بزرگترین گناهان را انجام داده باشد همچنین پدر و مادر هر چند فرزندشان به آنان بد کرده باشد نعمت و فداکاری خویش را از او دریغ نمی‌کنند.

۵) پدر دلسوز، در مال فرزند تصرف می‌کند تا سود بیشتری عاید فرزندش شود و از ضایع شدن مال او جلوگیری می‌کند خداوند نیز در اعمال عبادی بنده خود تصرف می‌کند و آن را از ضایع شدن حفظ می‌کند.

در آیه ۲۳ سوره اسراء خداوند با عبارت «و قضی ربک» فرمان تأکیدی خود را نسبت به احسان به والدین اعلام می‌دارد. چه آن که «قضی» مفهوم مؤکدتری از امر دارد و فرمان قطعی و محکم را می‌رساند.

مطلق بودن «احسانا» و «والدین» و بدون قید آوردن آن در آیه، تأکید دیگری بر این اهمیت است به گونه‌ای که شامل همه گونه احسان و نیکی می‌شود و هر پدر و مادری را حتی اگر کافر باشند دربرمی گیرد. و نکره بودن احسان(احساناً)- که در این گونه موارد برای بیان عظمت می‌آید- تأکیدی مضاعف در آیه است.

«باء» در بالوالدین نیز لطافتی دیگر از آیه را به تصویر می‌کشد چراکه احسان غالباً با «الی» متعدی می‌شود اما گاهی به وسیله «باء» متعدی می‌گردد که می‌تواند اشاره به احسان مستقیم و بدون واسطه به والدین باشد. و این محبت بیشتر و عمیق‌تری را می‌رساند و تأکیدهای گذشته را در این باره تکمیل می‌کند.

چنین تأکید و اهمیتی در قرآن در مسئله احسان به والدین باعث شده که در روایات شاهد مهمترین تعابیر درباره احسان به آنان باشیم چنان که امام علی(علیه السلام) نیکی به والدین را بزرگترین واجب دانسته‌اند: «بر الوالدین اکبر فریضه» و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آن را عملی دانستند که جای جهاد(کفایی) را می‌گیرد و پاداش آن را دارد: «بر الوالدین یجزی عن الجهاد».

امام علی(علیه السلام) نیکی به والدین را در زمره بهترین خصلت‌ها معرفی کردند: «بر الوالدین من اکرم الطباع» و امام صادق(علیه السلام) در کنار نماز اول وقت و جهاد در راه خدا، نیکی به والدین را از بهترین اعمال یاد کردند: «افضل الاعمال الصلاه لوقتها و بر الوالدین و الجهاد فی سبیل الله» و در روایتی دیگر نیکی کننده به پدر و مادر، سرسلسله نیکان و سید و سرور آنان در قیامت معرفی شده است.

برکات احسان به والدین

نیکی به پدر و مادر، از جمله فضایلی است که ثمرات ارزشمند آن جدای از قیامت، در همین دنیا نصیب انسان می‌شود. روایات معصومین(علیهم السلام) که تبیین کننده قرآن کریم‌اند به تفصیل به این آثار اشاره کرده‌اند که گزارشی از آن در حد این مقال ارائه می‌شود.

۱-لذت زندگی

چه بسیار کسانی که از جهت قدرت مالی و امکانات زندگی در سطح خوبی قرار دارند اما از زندگی خود لذت و بهره لازم را نمی‌برند بلکه پیوسته در افسردگی، پریشانی و نگرانی و کشمکش هستند. از این رو کسانی که لذت را فقط در امور مالی و منافع شخصی تفسیر می‌کنند سخت در اشتباهند و ره به بیراهه می‌روند.

خداوند لذت زندگی را قرین خدمت به بندگان خدا، معنویت و مهرورزی قرار داده است تا انسان‌ها با حساسیت نسبت به سرنوشت یکدیگر اجتماع خویش را سامان دهند و جامعه از فرد محوری و بی تفاوتی و تک روی که آفت جوامع است نجات یابد.

بر اساس حدیث پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیکی به پدر و مادر باعث لذت زندگی می‌شود: «لذه العیش فی البر بالوالدین». و در حدیث دیگری از ایشان روایت شده: «خداوند چهار چیز را در چهار چیز قرار داده است: برکت علم را در احترام استاد، بقای ایمان را در تعظیم خداوند، لذت زندگی را در نیکی به پدر و مادر و آزادی از جهنم را در آزار نرساندن به مردم».

۲-طول عمر

کوتاهی عمر، رابطه نزدیکی با گناه و سرکشی، و افزایش عمر با انجام حسنات و خیرات دارد. قرآن کریم روایتگر سرنوشت اقوام و ملت‌هایی است که به واسطه طغیان و سرکشی ریشه کن شدند در حالی که از وضعیت مادی خوبی برخوردار بودند. در آیه ششم سوره انعام خداوند به کافران «… ندیده‌اند که پیش از آنان چه بسیار امت‌ها را هلاک کردیم. امت‌هایی که در زمین به آنان امکاناتی دادیم که برای شما آن امکانات را فراهم نکرده ایم… پس ایشان را به سزای گناهانشان هلاک کردیم..».

در روایات بسیاری از معصومین(علیهم السلام) به نقش حسناتی چون صدقه، صله ارحام، نیکی به والدین و… در طول عمر اشاره شده است. حنان بن سدیر گوید: با میسر، نزد امام صادق(علیه السلام) بودیم. سخن از صله رحم شد. حضرت فرمود: «ای میسر! مرگت بیش از یکی دو دفعه فرا رسید ولی خداوند همه آنها را به تأخیر افکند زیرا صله رحم می‌کردی. اگر بخواهی عمرت زیاد شود، به پدر و مادرت نیکی کن».

۳-وسعت روزی

شکر نعمت، مایه فزونی آن و کفر نعمت مایه زوال و نابودی است. «لئن شکرتم لازیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید؛ اگر شکر کنید خداوند نعمت‌های شما را زیاد می‌کند و اگر ناسپاسی کنید(بدانید) که عذاب من بسی شدید است» در سوره نحل خداوند شهری را مثل زده است که در امن و امان بود و روزیش از هر سو فراوان می‌رسید. اما ساکنانش نعمت‌های خدا را ناسپاسی کردند و خداوند هم به سزای اعمالشان طعم ترس و گرسنگی را به آنان چشانید.

یکی از بزرگترین نعمت‌های خداوند بر انسان، نعمت پدر و مادر است. آنان که پس از حق الهی بر انسان بزرگترین حق را بر گردن انسان دارند. از این رو خداوند پس از فرمان سپاس از خویش، بر تشکر از والدین تأکید می‌ورزد: «ان اشکر لی و لولدیک».

رسم دینداری، ادب و جوانمردی اقتضا می‌کند که با نیکی به آنان شکر نعمت وجود آنان را به جای آوریم در این صورت علاوه بر ادای ادب و عمل به فرمان الهی از برکات آن که یکی از آنها وسعت رزق و روزی است برخوردار می‌شویم.

در روایات معصومین(علیهم السلام) به وضوح به رابطه احسان به والدین با وسعت روزی اشاره شده است. پیامبر مهر و خوبی فرمودند: «کسی که از طول عمر و وسعت روزی خشنود می‌شود، باید به پدر و مادر نیکی کند؛ زیرا نیکی به آنان، جزو فرمانبرداری الهی است».

۴-آمرزش گناهان

در فرهنگ قرآن، عوامل متعددی مایه آمرزش گناهان است، از جمله: اطاعت از خدا و رسول او(آل عمران ۳۰.)، پیشتازی در ایمان(شعراء. ۵۱) یاد خدا و استغفار پس از لغزش(آل عمران . ۱۵): نیک‌اندیشی، انفاق و شکیبایی و… اطاعت از والدین و احسان به آنان نیز اطاعت فرمان الهی است که خود فرمود: «و بالوالدین احسانا». از این رو پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: نیکی به پدر و مادر، طاعت الهی است». از این رو مایه آمرزش گناهان و کفاره معصیت‌ها است.

از امام سجاد(علیه السلام) روایت شده است که: «مردی به محضر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و گفت:‌ ای پیامبر خدا! کار زشتی نیست مگر آن که آن را انجام دادم. آیا توبه‌ای برای من هست؟ پیامبر فرمود: آیا از والدینت کسی زنده است؟ گفت: پدرم.
فرمود: برو به او نیکی کن. فرمود: اگر مادرش زنده بود و به او نیکی می‌کرد، زودتر توبه‌اش قبول می‌شد». در حدیث دیگری از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است: «هر کس در خدمت پدر و مادر خود آمرزیده نشود، خداوند او را [از خود] دور کند».

روزنامه کیهان؛ ویرایش و تلخیص: آکاایران