پیشینه پرداخت خمس به فقها، در عصر غیبت

اشاره:

 تصور برخی افراد بر این است که پرداخت خمس تنها در عصر ائمه (ع) واجب بوده و حال این که پس از غیبت امام عصر (عج)، دادن آن به فقیه جامع الشرایط، مورد قبول فقهای برزگ شیعه است.

برای تأیید این مطلب، نظر بعضی از متقدمین فقها مانند شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و همچنین مرحوم صاحب جواهر در این مورد بیان می شود. شایان ذکر است که سه شخصیت بزرگ شیعی؛ یعنی شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی در اوائل غیبت کبری زندگی می کردند که به علت حضور امامان معصوم (ع) در میان جامعۀ شیعه، هنوز برخی از مسائل مربوط به فقیه و جایگاه فقاهت به خوبی در فرهنگ شیعی تبیین نشده بود، «اگر چه فعالیت های علمی و عملی این سه شخصیت بزرگ، سهم زیادی در تبیین این جایگاه داشت»، ولی با وجود این، پرداخت خمس به فقها، امر رایجی بوده است.

اما نظرات علما: مرحوم شیخ مفید در باب «الخمس و الغنائم» کتاب «المقنعه»[۱] می نویسند: پرداخت خمس در هر فایده ای واجب است؛ زیرا خداوند در قرآن آن را واجب کرده است.[۲] بنابراین با توجه به این که مرحوم شیخ مفید وجوب خمس را محدود به دوران حضور امام (ع) نکرده است می توان نتیجه گرفت که وی در زمان غیبت نیز، پرداخت خمس را واجب می داند. لذا فقها، وجوب خمس در زمان غیبت را به ایشان نسبت داده اند.[۳]

مرحوم سید مرتضی در کتاب «الانتصار» می فرمایند: « خمس در همۀ فواید و کسب ها و معادن و گوهرهایی که از دریا استخراج شود و گنج و سود کسب، اگر بیشتر از خرج سالانه باشد، واجب است.»[۴] ایشان نیز وجوب خمس فواید مذکور را، مقید به زمان حضور نکرده اند.

مرحوم شیخ طوسی نیز در چندین کتاب خود بحث وجوب خمس را بدون این که مقید به زمان حضور امام (ع) کنند، آورده اند[۵]، پس این بدین معنا است که ایشان قائل به وجوب پرداخت خمس در زمان غیبت هستند، از طرفی برخی از کتاب های فقهی نیز نظریۀ عدم اسقاط خمس در زمان غیبت را به ایشان نسبت داده اند.[۶]

مرحوم صاحب جواهر نیز در این بارۀ می فرمایند: «واجب است سهم و حصۀ امام (ع) در زمان غیبت به کسی که دارای شرایط فتوا است، داده شود.»[۷]

لازم به ذکر است که: وجوب پرداخت خمس در زمان غیبت امام عصر (عج) یکی از مسائل مورد اتفاق فقهاء شیعه است.[۸]

پی نوشت:

[۱]. مقنعه از سرى کتاب هاى قدماى شیعه است که الفاظ آن از روایات ائمه معصومین (ع) اخذ شده و علماء و فقها به عبارت ها و فتاواى آن، به دید روایت و حدیث مى‏نگرند. شیخ طوسى مجموعه‏اى گران بها به نام «تهذیب الأحکام» را به عنوان شرح بر این کتاب نوشته که این شرح یکى از منابع بزرگ فقه شیعه و یکى از کتب اربعه مورد اعتماد فقها و دانشمندان شیعه در طول تاریخ است.

[۲]. انفال، ۴۱، ایشان آیه را نیز در متن کتاب آورده است. نک: شیخ مفید،محمد بن محمد، المقنعه، ص ۲۷۶، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.

[۳]. نک : فاضل آبی، حسن، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، ج ‏۱، ص ۲۷۲، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، قم،۱۴۱۷.

.[۴] شریف مرتضى موسوى، على بن حسین، الانتصار فی انفرادات الإمامیه، محقق / مصحح: گروه پژوهش دفتر انتشارات اسلام، ص ۲۲۵، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، قم- ایران، ۱۴۱۵ ه ق.

.[۵] شیخ طوسی، محمد بن حسن، خلاف، ج ‏۲، ص ۱۱۶، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، قم، ۱۴۰۷؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن،تهذیب الأحکام، ج ‏۴، ص ۱۲۱،  دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۴۰۷؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیه، ج ‏۱، ص ۲۳۷،  المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، تهران،۱۳۸۷.

.[۶] علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء (ط-الحدیثه)، ج ‏۵، ص ۴۴۵، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، بی تا.

.[۷] نجفى، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق / مصحح: شیخ عباس قوچان، ج ‏۱۶، ص ۱۷۷، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بیروت- لبنان.

.[۸] صاحب کشف الرموز می گوید: « قول به اسقاط خمس در زمان غیبت قولی بدون قائل است و من کسی را که (در واقع) قائل به این فتوا باشد نمی شناسم.» نک: الفاضل الآبی، الحسن بن أبی طالب الیوسفی‏، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، ج ‏۱، ص ۲۷۲، محقق / مصحح: شیخ على‏پناه اشتهاردى- آقا حسین یزدی، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ سوم،  ۱۴۱۷ ه ق.

منبع: اسلام پدیا.