پدر و مادر حقوق و نیازهای عاطفی

در مکتب اسلام، احترام و تکریم پدر و مادر و خوش رفتاری با آنها، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، به طوری که بی‌توجهی به بسیاری از نیازمندی‌های روحی و روانی آنها، ناسازگاری های طولانی را به دنبال خواهد داشت.

پدران و مادران به خاطر زحمات شبانه‌روزی و سختی‌های گوناگونی که بابت پرستاری و تأمین سلامت روحی و جسمی فرزند متحمل شده‌اند، به قدرشناسی و احترام از سوی فرزندان خود نیازمند بوده و از آن لذت می‌برند چه بسیار پدران و مادرانی که از نظر مالی به پسر یا دختر خود محتاج نباشند ولی توجهات پی در پی و محبت فرزندان را از ضروریات نیاز روحی خود می‌دانند.

مقام و مرتبت والدین در قرآن و روایات به گونه‌ای است که لزوم احسان به آنها در کنار پرستش خدا مطرح شده است، به طوری که پرستش خدا بدون نیکی به پدر و مادر ناقص است.

حضرت امام رضا(علیه السلام) می‌فرماید: «خداوند فرمان داده است که بندگانش، او و پدر و مادر را شکرگذاری کنند [که خود یک نوع احترام است] پس کسی که پدر و مادرش را سپاس نگوید، خدا را هم سپاسگزاری نکرده است».(۱)

از حضرت امام صادق(علیه السلام) سؤال شد که کدام اعمال بافضیلت‌تر و بهتر است؟ امام(علیه السلام) در جواب فرمود: «الصَّلاهُ لِوَقتها وَ بِرُّ الْوالِدَینِ وَ الجَهادُ فی سَبیلِ اللّه َ عزّ و جلّ».(۲) نماز را در اول وقت خواندن، نیکی به پدر و مادر و جهاد در راه خدا.

در عظمت و ارزش احسان به والدین همین بس که در ردیف نماز اول وقت و جنگ در راه خدا قرار گرفته است.

دستور عمومی

احسان و خوشرفتاری با پدر و مادر، این گونه نیست که به گروهی از آنها اختصاص داشته باشد و بقیه به خاطر اشکالات فکری، علمی، اخلاقی و رفتاری، مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گیرند. بلکه پدر و مادر با هر مکتب و مرامی؛ و با هر سلوک رفتاری، احترامشان لازم و ضروری است.

حضرت امام باقر(علیه السلام) می‌فرماید: «در سه چیز خداوند به کسی اجازه تخلف نداده است:

۱ـ رد کردن امانت به صاحبش، خواه نیکوکار باشد یا بدکار.

۲ـ وفای به عهد، چه با نیکوکار و چه با بدکار.

۳ـ نیکی و خوشرفتاری با والدین خواه صالح و نیکوکار باشند خواه فاجر و بدکار.(۳)

با این بیان، عذر بسیاری از مردم در بی‌توجهی و بی‌احترامی به پدر و مادرشان پذیرفته نیست. پدری که با ارزشهای انقلاب اسلامی مخالف است و آنها را به مسخره می‌گیرد و یا مادری که نسبت به بعضی از اصول اسلامی سست و متزلزل است، نباید از احسان و احترام فرزندانش محروم باشد، نباید مطرود شود، نباید با او قطع رحم شود. بلکه باید به او بیشتر محبت کرد و با عمل او را به ارزشهای اسلامی دعوت نمود، و یا لااقل با زبانی نرم و آرام آنها را امر به معروف و نهی از منکر کرد.

حضرت امام خمینی(ره) در پاسخ به سؤال یکی از مقلدین خود که می‌پرسد: «آیا انسان می‌تواند از نظر شرعی با خویشاوندانی که بی‌تقوا و بی‌نماز و ضد انقلاب اند، از قبیل پدر، مادر، خواهر و غیره قطع رحم نماید؟! می‌فرمایند: «قطع رحم جایز نیست، ولی باید آنها را با مراعات موازین، امر به معروف و نهی از منکر نمایند».(۴)

دیگری می‌پرسد: اینجانب پدری دارم که خوش اخلاق نیست و مغرور و خودپرور می‌باشد، در حق خانواده خود ظلم روا می‌دارد، و من از وقتی که به تکلیف رسیده‌ام در حال مبارزه با پدرم هستم. اگر جوابش را همان موقع در حضور دیگران بدهم که کار نادرست و ناشایست انجام داده‌ام و اگر تنها با پدرم صحبت نمایم، حرفم را قبول نمی‌کند و می‌گوید: در مقابل پدرت درشتی نکن؛ خلاصه نمی‌دانم چه کنم؟»

امام(ره) در پاسخ می‌فرمایند: «حفظ احترام والدین و مراعات ادب در صحبت با آنان لازم است و در موارد امر به معروف و نهی از منکر، اگر مأیوس از تأثیر باشید، تکلیف ساقط است».(۵)

تقدم احترام مادر بر پدر

از آنجا که تلاش، دلسوزی، بیدارخوابی و سرمایه‌گذاری مادی و معنوی مادر در مورد فرزند به مراتب بیشتر از پدر است، باید از احترام و توجه بیشتری برخوردار باشد، زیرا او در شرایطی تحمل زحمت کرده است که هیچ کس حاضر نیست در آن شرایط برای کسی زحمت بکشد، از شیره جانش به فرزندش غذا داده است، در دوران بارداری همه سختی‌ها و غصه‌ها را بر خود هموار کرده است، با رضایت برای آسایش فرزند از خواب خویش چشم پوشیده است، حاضر شده خودش گرسنه بماند اما فرزندش را سیر کند، او را بپوشاند اگر چه خودش پوشیده نباشد، او سیراب باشد اگر چه خودش تشنه بماند، دامن او بستر آسایش فرزند و سینه‌اش منبع آب و غذای او بوده است.

برو بیش از پدر خواهَش که خواهد

تو را بیش از پدر، بیچاره مادر

نگهداری کند نُه ماه و نُه روز

تو را چون جان به بَر بیچاره مادر

از این پهلو به آن پهلو نغلطد

شب از بیم خطر بیچاره مادر

به وقت زادن تو مرگ خود را

بگیرد در نظر بیچاره مادر

و از همه مهمتر این که، این سختی‌ها را با رغبت و بدون منت انجام داده است.

حضرت امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: فردی خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و از نیکی به پدر و مادر سؤال کرد، حضرت فرمود: «به مادرت نیکی کن، به مادرت نیکی کن، به مادرت نیکی کن، به پدرت نیکی کن، به پدرت نیکی کن، به پدرت نیکی کن»؛ و نیکی به مادر را بر نیکی به پدر مقدم داشت.(۶)

نیازهای عمده والدین

۱ـ علاقه به احترام و قدرشناسی

زحمت‌های شبانه روزی و چه بسا طاقت فرسای پدر و مادر در تربیت روحی و جسمی فرزند موجب می‌شود تا آنها رعایت احترام از سوی اطرافیان را دوست داشته باشند. توجه به خدمات آنها در راستای سلامتی، تحصیل، بهداشت، راهنمایی فرزندان، از ضرورت‌های بهداشت روانی آنهاست. آنها دوست دارند تا کوچکترها، نوه‌ها و فامیل در ایام جشن و شادی به دیدنشان رفته و در مجالس مهمانی و سرور آنها را دعوت کرده و نهایت اکرام و احترام را در موردشان به کار برند.

۲ـ علاقه به محبت و آرامش

یکی از ضروری‌ترین نیازهای دوران سالمندی به ویژه در مورد پدران و مادران این است که از محبت اطرافیان و آرامش روحی بهره مند باشند؛ آنها می‌خواهند مورد قبول اطرافیان و فرزندان خود باشند، دوست دارند مستقل زندگی کنند و سربار فرزندان نباشند.

از این رو یکی از عوامل آرامش پدر یا مادر این است که وسیله انس و الفت برای خود داشته باشند؛ پدر یا مادری که در «تجرّد و تنهایی» به سر می‌برد و مونس و همراز خود را از دست داده است، دوست دارد که فرزندان در حق او «محبت» کرده و همسری که پدر یا مادرشان در کنار او آرام گیرد، برایش انتخاب کنند و متأسفانه یکی از افکار ناپسند که در بین بسیاری از خانواده‌ها به ویژه زنان وجود دارد این است که حاضر نیستند کسی را به جای پدر یا مادرشان در خانه ببینند، که این، خود از افکار و اندیشه‌های غلط اجتماعی است که باید با آن مبارزه شود، چه بسیار زنان یا مردانی که از ترس فرزندان خود در عالم «تنهایی و غم» به سر می‌برند و حتی نمی‌توانند «گمشده» خود را در رفت و آمد فرزندان و محبت‌های آنها پیدا کنند.

حقوق پدر

پدر، موجب شخصیت اجتماعی فرزندان است، حضور او در محیط خانه عامل کنترل و عدالت است و نبودش موجب نگرانی، بی‌نظمی و ناآشنایی فرزندان با مشکلات اجتماعی است. از این رو باید در آشکار و نهان مورد احترام و تعظیم باشد، در صحبت کردن با او، نشستن و راه رفتن همراه او، نام بردن او و … همه آداب و رسوم ادب و احترام به کار گرفته شود.

حضرت امام کاظم(علیه السلام) می‌فرماید: «شخصی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) سؤال کرد: حق پدر بر فرزندش چیست»؟ آن حضرت در جواب فرمود: «او را با نامش صدا نزند، جلوتر از او راه نرود، جلوی او ننشیند، کاری نکند که مردم پدرش را ناسزا و فحش گویند».(۷)

حضرت امام باقر(علیه السلام) می‌فرمایند: «پدرم نگاهش به مردی افتاد که پسرش در حال راه رفتن به بازوی پدرش تکیه داده بود، [با مشاهده این صحنه] پدرم دیگر تا آخر عمر از شدت خشم و غضب با این فرزند صحبت نکرد».(۸)

عاق والدین

«عاق والدین» به کسی گفته می‌شود که پدر و مادر هر دو از او ناراضی باشند. مقام و موقعیت پدر و مادر، آن قدر رفیع است که بی‌حرمتی، اهانت، بدی و اسباب خشم و غضب آنها را فراهم کردن از گناهان کبیره شمرده شده است و مجازاتش در همین دنیا به سراغ فرزندان ناصالح خواهد آمد.

اگر پدر یا مادری از عمل، رفتار و گفتار فرزندش ناخشنود شود و با دلی سوخته و خاطری رنجیده از فرزند نگران گردد، آثار مادی و معنوی ناشایستی را برای فرزند به دنبال خواهد داشت. بی‌رغبتی به عبادت، بی‌علاقگی به کار خیر، تلخی و ناکامی در زندگی، بی‌رونقی در کار و کسب، عدم توفیق در مناجات و تحصیل علم، همگی می‌توانند از پیامدهای آزار و اذیت پدر و مادر باشند.

شاید بسیاری از پدران و مادران از بدرفتاری فرزندان نسبت به ایشان شکایت کنند و بگویند با این که در حق آنها خوبی می‌کنیم، احترام ما را حفظ نکرده و از خوب و خوشرفتاری در حق ما مضایقه می‌کنند. در پاسخ این گونه افراد می‌گوییم که: آیا هیچ اندیشیده اید که شاید این بدرفتاری فرزندان نتیجه و کیفر بدرفتاری شما پدران و مادران با والدین خود باشد؟ چون خود اینها در حق پدرانشان خوشرفتاری نکردند و فرزندانشان هم در حق این پدران و مادران خوشرفتاری نمی‌کنند.

پیامبر رحمت حضرت محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «بِرّوُا آبائکُم یَبُرُکم ابنائکُمُ».(۹) به پدران و مادرانتان نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند.

امیر مؤمنان علی(علیه السلام) می‌فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: عقوبت سه گناه در همین دنیاست و تا آخرت به تأخیر نمی‌افتد. آزار و اذیت پدر و مادر، ظلم به مردم، ناسپاسی احسان و نیکی.(۱۰)

در پایان به این مطلب اشاره می‌کنیم که نیکی به پدر و مادر، مخصوص کسانی که در قید حیات هستند، نیست بلکه آنها که از دنیا رفته اند، نیز به نیکی و خیرات فرزندان و بازماندگان خود نیازمندند. در روایات اسلامی بر این مسأله اشاره شده است که برای والدین از دست رفته خود، نماز، روزه، حج و صدقه انجام دهید و آنها را خوشحال کنید، آیا صدقه برای پدر و مادر و دیگر رفتگان فقط «سیر کردن» دیگران است؟

قطعا این گونه نیست بلکه می‌توان برخی کارهای جزیی اجتماعی و خدمات عمومی را که به هزینه‌های بالا هم نیازمند نیست، به قصد آنها انجام داد. مانعی را از سر راه برداشت، کوچه‌ای تسطیح کرد، کوچه تاریکی را با یک چراغ روشن کرد، بیچاره‌ای را لباس پوشاند، پلِ در حال تخریب را مرمت و بازسازی نمود و هزاران نمونه دیگر از خدمات اجتماعی، به قصد این که ثوابش به فرد مورد نظر برسد. ان شاءاللّه

منابع

۱ ـ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۵۸؛

۲ ـ اصول کافی، ج۲، ص۱۵۸؛

۳ ـ همان مأخذ، ص۱۶۲؛

۴ ـ استفتاءات امام خمینی(ره)، ج۱، ص۴۸۸، بخش امر به معروف و نهی از منکر.

۵ ـ همان مدرک.

۶ ـ اصول کافی، ج۲، ص۱۶۲؛

۷ ـ همان مأخذ، ص۱۵۸؛

۸ ـ همان مأخذ، ص۳۴۹؛

۹ ـ بحارالانوار، ج۷۴، ص۶۵؛

۱۰ ـ همان مدرک، ص۷۴؛

منبع: مجله پیام زن؛ اردیبهشت ۱۳۷۲؛ شماره ۱۴