هارون عباسی معروف به هارون الرشید پنجمین خلیفه‌ عباسی

عباسیان

زمان مطالعه : 6 دقیقه

توسط : رحمت الله ضیایی

0 نظر

هارون عباسی معروف به هارون الرشید پنجمین خلیفه‌ عباسی است که هم عصر با امام موسی کاظم (علیه السلام) بود. به گزارش تاریخ،‌ زندانی شدن امام کاظم (علیه السلام)، شهادت او و تحت فشار قرار دادن شیعیان در دوران هارون بوده است.

هارون یکی از فرزندان مهدی عباسی است که دوران حکومتش به جهت درآمد اقتصادی، رونق تجارت، پیشرفت علم، فلسفه و موفقیت‌ در فتوحات، عصر طلایی دوران حکومت عباسی نامیده می شود.

در دوران خلافت هارون، جنگ‌های خارجی متعددی از جمله جنگ با رومیان درگرفت و ملکه روم مجبور به صلح و پرداخت غرامت به سپاه هارون شد. در دوره او شورش هایی علیه حکومت واقع شد که مهم‌ترین آن قیام یحیی بن عبدالله، برادر نفس زکیه بوده است.

از دیگر فعالیت های هارون،‌ پیشبرد علوم و ترجمه متون علمی به ویژه از یونانی به عربی بوده است.

هارون عباسی معروف به هارون الرشید، از خلیفه‌های عباسی در سال ۱۴۵ قمری در ری به دنیا آمد. او فرزند مهدی عباسی و کنیزی به نام خیزران بود.[۱]

پدرش در زمان تولد هارون، امیر منطقه ری و خراسان بود. کنیۀ هارون ابوجعفر است.[۲] هارون در سال ۱۷۰ ق با مرگ برادرش هادی به خلافت رسید و تا سال ۱۹۳ هجری حکومت کرد.[۳]

قلمرو حکومت

بنا بر نقل منابع تاریخی، دولت عباسی در زمان هارون و مأمون به اوج عظمت خود رسید.[۴] هارون را از مشهورترین خلفای عباسی دانستند. عصر هارون به جهت درآمد زیاد، رونق تجارت، پیشرفت علم، فلسفه و موفقیت‌ در فتوحات، عصر طلایی دوران حکومت عباسی نامیده می شود.[۵]

نواحی غربی بغداد، از شهر الانبار تا مصر و آفریقا، قسمت شرقی از شیروان تا ترکیه و منطقه خراسان تحت سلطه هارون بود.[۶]

امپراطوری روم

در دوران خلافت هارون الرشید جنگ های خارجی متعددی درگرفت از جمله آنها جنگ با رومیان بود. از جمله این جنگ‌ها، سال ۱۸۱ق بود که هارون با سپاهی بزرگ تا آسیای صغیر و قسطنطنیه پیش رفت و ملکه روم که قدرت مقابله با سپاه هارون را نداشت، به او پیشنهاد صلح و غرامت سالانه را داد.[۷]

اما چند سال بعد یکی از امپراطورهای روم با قرار داد صلح و غرامت مخالفت کرد و تصمیم گرفت، تمام غرامت های پرداخت شده را برگرداند. این تصمیم با برخود تند و تحقیرآمیز هارون مواجه شد و به سرانجام نرسید.[۸]

اوضاع شیعیان

برخی کتاب‌های تاریخی برخورد هارون با شیعیان را شدید دانسته‌اند.[۹] از ابوالفرج اصفهانی و طبری نقل کرده اند، هارون در دوران خلافت خود، درگیری‌های مختلفی با علویان داشته و به کشتار آنان اقدام کرده است.

برخی مورخان نقل می کنند، هارون برای حفظ حکومت و جلوگیری از قیام شیعیان، آنان را سرکوب می کرد. شخصی به نام سفیان بن بزار می‌گوید روزی نزد مأمون بودم و او در جمعی گفت، مذهب تشیع را پدرم هارون به من آموخت و اگر شیعیان را به قتل می رساند، به‌خاطر حکومت بود؛ چراکه حکومت عقیم و نازا است.[۱۰]

حوادث مهم دوران هارون

هارون هم عصر با امام کاظم (علیه السلام) بود و دستور به قتل ایشان نیز داد.[۱۱] همچنین قیام های شیعی و غیرشیعی علیه هارون شکل گرفت و حکومت به پیشرفت های اقتصادی و علمی دست یافت.

زندانی شدن امام کاظم (علیه السلام)

۱۳ سال از دوران امامت امام کاظم (علیه السلام)، در دوره خلافت هارون سپری شد.[۱۲] نقل می کنند، هارون در اوایل حکومت خود چندان سختگیری انجام نمی داد؛ ولی کم کم برخوردهای او با موسی بن جعفر تغییر کرد.[۱۳]

درباره زندانی شدن امام به دست هارون آورده اند که هارون برای حفظ حکومت از طرفی و سخنانی که امام در مخالفت با او می‌زد، موسی بن جعفر را زندانی کرد.[۱۴] نقل می کنند، هارون دو مرتبه امام را زندانی کرد که مرتبه اول بعد از مدتی آزاد شد و مرتبه دوم آن از سال ۱۷۹ تا ۱۸۳؛ به مدت چهار سال به طول انجامید.[۱۵] در نهایت امام کاظم (علیه السلام) به دستور هارون به شهادت رسید.[۱۶]

نهضت ترجمه

بر اساس منابع تاریخی، هارون برای پیشرفت علوم و ترجمه آثار بیگانه بسیار تلاش کرد و در زمان حکومتش کتاب های بسیاری به زبان عربی ترجمه شد.[۱۷] او با کمک وزیرش یحیی ین خالد،‌ به مترجمان آثار یونانی کمک می کرد.

هارون کسانی را به امپراطوری روم فرستاد تا نسخه های خطی یونانی را خریداری کنند و از این طریق بسیار نسخه های نفیس خطی وارد بغداد شد.[۱۸]

نقل شده، در این دوره، تکیه اصلی بر ترجمه آثار در علوم مختلف از زبان های سریانی، فارسی و هندی به عربی بوده است. یحیی ‌بن خالد برمکی، وزیر هارون برای بدست آوردن مترجمانی قابل، کوشش بسیاری کرد. در زمان هارون، کتابخانه شهرهایی که بعد از جنگ به دست مسلمانان می‌افتاد، همگی به بغداد منتقل می شد.

نخستین آثار علوم یونانی، از جمله کتاب‌های اصول هندسه اُقلیدس و کتاب مجموعه مقالات ریاضی به نام مِجَسطی نوشته بَطلَمیوس به عربی ترجمه شد.[۱۹]

بازگرداندن فدک

در منابع تاریخی و حدیثی آورده اند، روزی هارون به موسی بن جعفر اعلام کرد، که حاضر است فدک را بازگرداند. اما امام به هارون گفته است اگر حدود فدک را مشخص کند، هارون آن را نخواهد بخشید. نقل می کنند، امام یک حد را از عدن تا سمرقند، حد دیگر آفریقا و حد چهارم را سیف البحر مشخص می کند.

برخی گفتند این سخنان اشاره به بحث جانشینی پیامبر و جریان سقیفه داشته است. لذا می گویند هارون ناراحت شد و برای حفظ جایگاه و حکومتش دستور داد امام را به زندان بیاندازند.[۲۰]

برکناری برمکی‌ها

سقوط برمکیان یکی دیگر از حوادث مهم دوران خلافت هارون الرشید است. یکی از شخصیت های مهم این خاندان یحیی بن خالد بود. او در زمان خلافت مهدی مربی هارون شد و بعدها با روی کار آمدن هارون، در دربار هارون قدرت و نفوذ بالایی به دست آورد.[۲۱]

نقل می کنند، قدرت و ثروت گسترده آل برمک باعث شد اطرافیان هارون، او را نسبت به این خانواده بدگمان کنند و سرانجام دستور دهد، این خاندان و وابستگان آنها را دستگیر و به قتل رسانند.[۲۲]

مسعودی می گوید بعد از برمکیان، کارها مختل شد و بی تدبیری و سوء سیاست‌ هارون مشخص شد.[۲۳] بعدها هارون نیز از براندازی این خاندان اظهار تأسف کرد.[۲۴]

شورش ها

قیام ها و شورش های متعددی در دوره هارون مانند شورش رافع بن لیث به کمک عیسی بن ماهان در خراسان رخ داد، که هارون سپاهی را به آن منطقه فرستاد و عیسی را زندانی و اموالش را مصادره کردند. او تا زمان مرگ هارون در زندان بود.[۲۵]

از دیگر ناآرامی ها در مناطق آذربایجان، ارمنستان و درگیری بین دو قوم یمنی ها و نزاریان بوده است.[۲۶]یکی از قیام های مهم دوران هارون قیام یحیی بن عبدالله بوده است.[۲۷]

قیام یحیی بن عبدالله

یحیی بن عبدالله نواده امام حسن (علیه السلام) در قیام شهید فخ یکی از سرداران سپاه او بود؛ پس از شکست واقعه فخ، با گروهی به دیلم رفت و در آنجا علیه هارون فعالیت می کرد.[۲۸]

هارون، فضل بن یحیی را با سپاهی به دیلم می فرستند و در نامه ای به خط خود و با گواهی گروهی از علما و فقها به او امان می دهد تا به بغداد وارد شود.[۲۹]

نقل می کنند در ابتدا هارون با او رفتار مثبتی داشت اما بعد از مدتی فتوایی را علیه امان نامه خود از فقها می‌گیرد و مدتی بعد یحیی را به قتل می‌رساند.[۳۰]

درگذشت

بنا بر برخی منابع تاریخی، در پی آشوب‌های خراسان به وسیله رافع بن لیث و آرام نشدن منطقه به وسیله نماینده هارون، خود خلیفه در سال ۱۹۲ق راهی خراسان شد تا منطقه را آرام کند؛ ولی در طوس[۳۱] در روستایی به نام سناباد به علت بیماری در جمادی الاولی سال ۱۹۳ق در چهل و شش سالگی درگذشت و پسرش صالح، نماز میت را بر او خواند. بعدها محل دفن هارون به بقعه هارونیه معروف شد.[۳۲]

شب مرگ هارون در طوس، مردم با پسر او امین در بغداد بیعت کردند.[۳۳]در سال ۲۰۳ قمری به خواست مأمون، امام رضا (علیه السلام) در این مکان در کنار هارون دفن شد.[۳۴]

پی نوشت ها

طبری، تاریخ، دارالکتب العلمیه، ج۸، ص۳۵۹-۳۴۷.
جعفریان، حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ج۲،ص۲۸.
جعفریان، حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۰.
زیدان، جواهر کلام، ۱۳۷۲ش، ص۷۱.
طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۸۳ش، ص۸۹.
زیدان، جواهر کلام، ۱۳۷۲ش، ص۱۱۳.
خضری، تاریخ خلافت عباسی، ۱۳۷۹ش، ص۴۹.
طبری، تاریخ، دارالکتب العلمیه، ج۴، ص۶۶۹.
جعفریان، حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۱.
نجفی یزدی، مناقب اهل بیت (علیه السلام)، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۳۵۱.
علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۲۴۸.
پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۸۱ش، ص۴۱۳.
جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۱.
جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۴-۳۹۷.
جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۳.
علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۲۴۸.
زیدان، جواهر کلام، ۱۳۷۲ش، ص۷۱.
ولایتی، پویایی فرهنگ وتمدن،‌ ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۹۸.
ولایتی، پویایی فرهنگ وتمدن،‌ ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۹۸.
مجلسی، زندگانی امام کاظم (علیه السلام)، ۱۳۹۶ق، ص۱۳۰.
خضری، تاریخ خلافت عباسی، ۱۳۷۹ش، ص۴۸.
یعقوبی، تاریخ، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۴۳۰.
مسعودی، التنبیه و الاشراف، ۱۳۵۷ق، ص۱۹۹.
خضری، تاریخ خلافت عباسی، ۱۳۷۹ش، ص۴۸.
یعقوبی، تاریخ، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۴۴۳.
یعقوبی، تاریخ، ۱۳۷۸ق، ج۲.ص۴۳۷؛ طبری، تاریخ، دارالکتب العلمیه، ج۸، ص۳۱۴.
پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۳.
پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۳.
پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۴.
پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۴-۴۴۶.
جعفریان، حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۴۶۲.
جعفریان، حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۹۳.
ابن اثیر، الکامل، دارصادر، ج۶، ص۲۸۷.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ ق، ص۴۶۴.

فهرست منابع

ابن اثیر،الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، نجف، منشورات مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، نشر انصاریان، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
خضری، سید احمدرضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، تهران، نشر سمت، ۱۳۷۹ش.
زیدان، جرجی، جواهر کلام، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۷۲ش.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، نشر دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
طقوش، محمد بن سهیل، دولت عباسیان، قم، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۳ش.
عمادزاده، حسین، چهارده معصوم، نشر مطبوع، چاپ پنجم، بی‌تا.
مجلسی، محمدباقر بن‌ محمدتقی، زندگانی حضرت امام موسی کاظم علیه‌السلام (ترجمه جلد ۴۸ بحار الأنوار)، تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۹۶ق.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، مصر، بی‌نا، ۱۳۵۷ق.
مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، نشر کنگره شیخ مفید چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
نجفی یزدی، سید جلیل، مناقب اهل بیت (علیه السلام)، قم، انتشارات نصایح، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
ولایتی، علی‌اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، تهران، نشر وزارت امور خارجه،‌ چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ یعقوبی، مترجم ابراهیم آیتی، تهران،